Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2019
• 225 pagina's
• Uitgeverij: Rainbow

Flaptekst

Eerste zin

'Hier!' zei hij hardop.

Samenvatting

Personages

Rudolf Eduard Kerkhoven

Rudolf is ouwelijk en eigenwijs en komt hard over op anderen. Daardoor heeft hij ook moeite in het contact. Zelf voelt hij ook wel aan dat veel mensen hem niet mogen, maar hij is het niet eens met wat mensen van hem vinden. Zijn familie noemt hem wel eens achterbaks. Door de theeplantage in de Preanger over te nemen, treedt Rudolf in de voetsporen van zijn vader.

Jenny Roosegaarde Bisschop

Dochter van de vicepresident van het Hooggerechtshof. Later de steeds ongelukkiger wordende vrouw van Rudolf. Ze is in de kolonie geboren en dus niet volledig Nederlands, zoals Rudolf. Naarmate de tijd vordert voelt zij zich steeds meer opgesloten op Java. Ze wordt ook steeds zieker en kan daardoor niet veel doen, waardoor ze zich nog meer opgesloten voelt.

Cateau Kerkhoven

De zus van Rudolf. Zij schrijven elkaar gedurende hun leven veel brieven en helpen elkaar zo door moeilijke tijden heen. Richting het einde van Rudolfs leven hebben ze door meningsverschillen geen contact meer.

Eduard Kerkhoven

De oom van Rudolf. Met hem komt Rudolf als hij in Nederlands-Indië aankomt te werken op Sinagar. Er wordt veel over hem geroddeld.

Marie Roosegaarde

Mede dankzij Marie ontdekt Jenny hoe ongelukkig zij is met het leven op Java.

Bertha Kerkhoven (zus)

De andere zus van Rudolf. Zij overlijdt vroegtijdig in de roman tijdens een bevalling.

Bertha Kerkhoven (dochter)

Later in het boek de steun en toeverlaat van Rudolf. Van zijn fouten met Jenny, leert hij om haar wel de vrijheden die ze nodig heeft te geven, waardoor zij gelukkig kan worden.

Rudolf Kerkhoven Junior

Rudolf en Jenny's eerste kind. Hij wordt, net als de rest van Rudolfs zoons, erg streng door Rudolf opgevoed, omdat hij ze wil 'harden'.

Quotes

""Aangezien hij ook de weg die van Gamboeng naar de vlakte van Pengalengan liep zou willen verbreden en verbeteren, besloot hij een bezoek te brengen aan de beheerder, de heer Van Honk, wiens medewerking hij nodig had."" Bladzijde 139

""Sinds hij Jenny verloren had, vroeg hij zich af of er waarheid school in wat zij hem zo vaak in drift voor de voeten had gegooid: dat hij alles, zijn leven en het hare en de jeugd van hun kinderen, had opgeofferd aan de verwoede geldingsdrang die hem maar deed sloven en slaven, en aan zijn onvermogen bejegeningen te vergeten en te vergeven in welke hij een belediging of minachting meende te proeven."" Bladzijde 308

""Ik hoef wel niet te zeggen hoezeer ik mij verheug op het weerzien, niet alleen dat met Gus en Juus. Wacht mij een verassing Cateau? Niemand kent mijn wensen beter dan jij. De gedachte aan de vervulling van die wensen doet mij hier op Gamboeng volhouden. Ik tel de dagen." (Rudolf aan Cateau, januari 1877)" Bladzijde 169

""Dat is precies het probleem met die onbehouwen vlegels die zuipen en de beest uithangen, die helaas steeds meer in cultures komen werken. Dergelijke lui moest men niet in Indië toelaten."" Bladzijde 91

""Zij was zich ervan bewust een 'beste man' te hebben: haar respect voor hem was grenzeloos, zij zag in hem haar beschermengel, haar houvast. Maar zij voelde zich soms ook bezwaard door zijn liefde. Hield zij wel genoeg van hém? Zij wist dat hij daar nooit aan twijfelde."" Bladzijde 189

Thematiek

Kolonialisme: nederlands-indië

Dit boek geeft een inkijk in het leven van iemand die voor werk naar Nederlands-Indië verhuist en dus ook van hoe de stand van zaken toen was met het kolonialisme.

Beroepsproblemen

Een groot deel van het verhaal gaat over het werk op de thee-plantages en over de daaraan gerelateerde onderhandelingen.

Cultuurverschillen

In het verhaal worden regelmatig verschillen tussen de Nederlands-Indische families en tussen de volledig Nederlandse families geïllustreerd.

Dood van een geliefde

Jenny pleegt op een gegeven moment zelfmoord. Dit gebeurt echter pas vrij laat in het boek en is daardoor geen groot thema.

Familiebanden/familiebetrekkingen

Een groot deel van het boek wordt besteedt aan het illustreren van de vele (onderlingen) familiebanden van alle verschillende families in het verhaal.

Familiegeschiedenis

Dit verhaal is een vertolking van een waargebeurde familiegeschiedenis.

Liefdesrelatie: problemen/echtscheiding

Er is geen sprake van een scheiding in het verhaal, maar wel van een erg ongelukkig huwelijk tussen Jenny en Rudolf. Er zijn veel problemen, maar Rudolf lijkt deze niet erg serieus te nemen. Uiteindelijk wordt dit Jenny fataal.

Vrouwenproblematiek

De onderdrukking van de vrouwen in het verhaal wordt regelmatig aangekaart.

Motieven

Liefde

De relatie tussen Rudolf en Jenny speelt een belangrijke rol in het boek.

Natuur

De natuur wordt door Rudolf als iets zakelijks gezien wat hij naar zijn hand moet zetten. Jenny ziet de natuur juist als iets onbeheersbaars en onheilspellends, wat haar een verstikkend gevoel geeft.

Ongelijkheid/onderdrukking

Niet alleen de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, maar ook de ongelijkheid tussen verschillende families en tussen Indiërs en Nederlanders zijn een terugkerend motief in het verhaal. Daarbij wordt ook regelmatig besproken hoe bepaalde personages zich onderdrukt voelen.

Motto

"Je zegt: die brieven zijn geschiedkundig niet van belang. Misschien niet. Maar het is toch ook een feit dat het nageslacht dikwijls het meeste heeft aan de 'sidelights', die een veel klaarder beeld geven van de toen heersende toestanden, en vooral van de toen gangbare opvattingen, dan bijvoorbeeld een serie cijfers. De zaken zijn dood, en kunnen niet herrijzen, maar de personen kunnen voor ons weer leven als we vernemen wat ze dachten en voelden." Bertha de Ryck van der Gracht-Kerkhoven aan haar broer Karel Kerkhoven, 1959.

"Un ouvrage de fiction mélange à sa guise le vrai et le faux, le vécu, le retranscrit, l'imaginaire, la biographie." Phillipe Labro.

Vrij vertaald: "Een fictief werk vermengt het ware, het valse, het geleefde, het getranscribeerde, het denkbeeldige, het biografiche."

Opdracht

Voor W.H.J. Haasse, Wim, mijn broer.

Trivia

Alle personages in het boek hebben echt bestaan.

Ook de chronologische volgorde van de gebeurtenissen klopt grotendeels met de werkelijke volgorde, al zijn er wel dingen weggelaten, omdat een volledige weergave van alle gebeurtenissen te gedetailleerd werd voor een roman.

Titelverklaring

De hoofdpersonages van dit verhaal zijn bijna uitsluitend eigenaren van theeplantages in de Preanger op Java. Het verhaal gaat dus vrij letterlijk over 'heren van de thee', wat dit een passende titel voor de roman maakt.

Structuur & perspectief

Gamboeng, eerste dag

1 januari 1873

Het verhaal begint met een kort hoofdstuk over de eerste dag van Rudolf op Java in 1873. Hij verkent zijn land en denkt na over wat hij allemaal moet doen.

Taferelen van voorbereiding, 1869-1873

Daarna gaan we terug naar 1869, wanneer Rudolf zich nog aan het voorbereiden is op zijn reis naar Nederlands-Indië. Hij werkte toen eerst een tijdje bij een fabriek om te leren lassen, vijlen en smeden, nadat hij zijn examens heeft gehaald. Op 28 maart 1871 vertrekt Rudolf op de boot naar Java. Als hij daar aankomt, blijkt dat hij niet naar zijn ouders gaat, maar naar zijn oom Eduard op Sinagar om van hem het thee-vak te leren. Hij zal bij hem werken en logeren bij zijn zussen Bertha en Cateau. Verder ontmoet hij de familie Holle, die ook thee-plantages runnen. Bij oom Eduard aangekomen, belsuit Rudolf met zijn toestemming om eerst naar Ardjasari te gaan, omdat hij zijn ouders zo lang niet heeft gezien. Als hij teurgkeert op Sinagar om ingewerkt te worden is Goey La Nio, Eduards vrouw, verdwenen. Eduard zegt dat zij is overleden op het kraambed, maar er gaan geruchten rond dat het anders is gegaan. Rudolf krijgt ineens veel verandwoordelijkheid op Sinagar als Eduard voor zaken moet vertrekken. Nadat hij zich netjes gedraagd op races bij Buitenzorg, wint Rudolf het respect van het werkvolk en de Holles. Ondertussen verloofd Cateau zich vrij plotseling en trouwt met haar verloofde. Rudolf voelt heimwei en verlangt ernaar om weer naar huis te gaan.

De ontginning, 1873-1876

Terwijl Rudolf en zijn medewerkers druk bezig zijn met stukken testland creëren op Gamboeng, speelt op Java de Atjeh-oorlog en de daardoor ontstane hongersnood. Dit blijft echter op de achtergrond; de personages zijn van hoge sociale klasse en hebben daardoor niet direct last van de gevolgen hiervan. Rudolf blijft pogingen doen om zijn ouders uit te nodigen bij hem op Gamboeng, maar ze gaan er maar niet op in. Zijn zus Bertha overlijdt plotseling tijdens een bevalling. Om deze reden gaan zijn ouders naar Batavia en neetm Rudolf zijn vaders werk over. Hij begint ook met het aanleggen van wegen in zijn theetuinen. Als zijn ouders terug komen, krijgt hij eindelijk echt Gamboeng in handen samen met zijn vader en Van Santen. Als Rudolf na maanden terugkeert op Gamboeng, realiseerd hij zich ondanks het vele werk wat er moet gebeuren dat hij graag met iemand wil trouwen. Hij weet alleen nog niet met wie. Ondertussen heeft Cateau de verantwoordelijkheid genomen voor de kinderen van Bertha, maar raakt hierover in discussie met haar man. Joan Henry wil namelijk niet dat zij een pleeggezin worden voor deze kinderen.

Het paar, 1876-1879

Rudolf bezoekt Cateau en ontmoet daar Jenny Roosegaarde Bisschop en de rest van de Roosegaardes. Na het diner valt Joan Rudolf aan door te zeggen dat de Holles en Kerkhovens alles willen bepalen, tot op iedereens gezinslevens. Na deze confrontatie gedraagt hij zich ineens weer vriendelijk tegen Rudolf. Jenny en Rudolf tonen interesse in elkaar. Echter, Jenny laat weten dat ze elkaar waarschijnlijk niet kunnen schrijven als hij weer weggaat, omdat dat niet zal mogen van haar vader. Cateau belooft ze te helpen en schrijft Rudolf brieven over wat ze (met toestemming) leest in Jenny's dagboeken. Rudolf krijgt zo inzicht in Jenny's lastige gezinsleven: haar drukke vader en instabiele moeder lijken het niet te trekken het grote gezin te runnen. Verder is Jenny erg bang voor het bovennatuurlijke, maar probeert dit te verhullen door een goed mens te zijn en thuis goed mee te helpen met het huishouden. Rudolf schrijft zelf terug over de ontwikkelingen op Gamboeng: hij heeft waterbuffels gekocht en is bezig met de bouw van zijn huis. Eindelijk zien ze elkaar weer als Rudolfs broers naar Java komen. Na nog wat gedoe (in het boek ook wel 'soesah' genoemd) tussen de vaders van Rudolf en Jenny, krijgen ze uiteindelijk toestemming om met elkaar te trouwen. Jenny ontdekt in de tussentijd dat Cateau al haar droevige gevoelens die ze in haar dagboek beschreef, niet in de brieven heeft gezet. Eerst weet ze niet wat ze hiervan moet vinden, maar uiteindelijk is ze Cateau hier dankbaar voor. Als Jenny eenmaal intrekt bij Rudolf op Gamboeng, is ze erg teleurgesteld over het kleine huis. Ook de omgeving geven haar een umheimlich gevoel: het ziet er somber en angstaanjagend uit in Jenny's ogen.

Het gezin, 1879-1907

Ondanks een mislukte oogst heeft Rudolf in de eerste maanden van zijn huwelijk de 'gelukkigste tijd van zijn leven'. Ook Jenny is gelukkig met hun eerste kind Rudolf jr., die ook wel 'Ru', 'Ru'tje', of 'baasje' wordt genoemd. Rudolf is gekwetst doordat August Ardjasari overneemt. Jenny is niet veel later weer zwanger. Ze besluiten om deze reden om naar Batavia te gaan voor meer comfort, maar dit is wel een barre tocht. Jenny twijfelt of ze wel genoeg van Rudolf houdt. Terug op Gamboeng bevalt ze te vroeg van de baby, die op een tuinpad richting het oerwoud wordt begraven; een plek die Jenny vreest. Als Eduard langskomt, komen ze erachter dat August Jenny's zuster Marie het hof maakt. Dit zorgt voor een hoop drama, omdat veel mensen het hier niet mee eens zijn. Jenny maakt zich zorgen over Marie, omdat ze het gevoel heeft dat de Kerkhovens alleen maar om August en om hun eigen familie geven. Jenny is wederom zwanger en bevalt van hun tweede zoon Eduard (Edu). Rudolf voelt zich hierdoor fantastisch en is gelukkig met zijn twee gezonde zoons en zijn succesvolle bedrijf. Dit geluk wordt verstoord wanneer Jenny's vader plots overlijdt aan een beroerte en hij deerheen moet om zaken te regelen. Jenny en Rudolf bemoeien zich met de situatie van August en Marie. August is wel verliefd op Marie, maar houdt niet genoeg van haar. Marie geeft aan dat ze niet zo'n broedkip als Jenny wil worden. Zij is boos op Rudolf: waar is hij mee bezig met zijn eigen gezin en waarom bemoeit hij zich met haar gezinsleven? August en Marie laten de relatie uiteindelijk doodbloeden, tot iedereens opluchting. Jenny is dolgelukkig als ze weg mag uit Gamboeng voor een tandartsbezoek, maar de situatie is alleen maar erger als ze weer terugkeert. Marie komt langs uit Nederlands (het is vier jaar sinds ze is verloofd met August). Ze gaat terug om August te zien, maar hij wil haar niet meer. Ze bartst in tranen uit als ze bij Jenny is en wil niet meer leven. Jenny maakt zich grote zorgen. Rudolf gaat naar Karel Holle om informatie te vragen over de bloedige rellen tussen moslims. Er blijken veel mistanden tegen de bevolking te zijn binnen de Indische moslimgemeenschap. Jenny bevalt van een vierde zoon Emile en is al snel weer zwanger. Het vijfde kind is een dochter; de andere kinderen zijn hier niet van onder de indruk. Rudolf is nog steeds bezig om Gamboeng volledig over te nemen, als plotseling Van Santen, zijn steun en toeverlaat, overlijdt. De kinderen worden steeds ouder: alle zoons zijn al weg uit Gamboeng, Bertha, de dochter, blijft als enige over. Zij gaat naar Nederland voor een reünie met de Roosegaardes. Dit zit er voor de Kerkhovens niet in: sinds Rudolfs vader is overleden is hij helemaal vervreemd van de rest van de familie. Als Jenny de reis maakt om haar zoons weg te brengen realiseert ze zich hoe ongelukkig ze is. Ze stelt haar terugreis steeds verder uit. Rudolf heeft ook geen contact meer met Cateau, omdat het volgens haar zijn schuld is dat Jenny zo ongelukkig is. Op de boot terug valt het Bertha pas op hoe slecht het met haar moeder gaat. Als ze weer thuis zijn worden de ruzies steeds heviger en overlijdt Jenny opeens aan een 'hartverlamming', maar er zijn geruchten dat ze zelf vergif innam. Ze wordt bij haar overleden kind begraven.

Gamboeng, laatste dag

1 februari 1918

Rudolf leert door brieven aan Marie dat Jenny al vroeg in het huwelijk ongelukkig is. Zij voelde zich niet zelfstandig genoeg. Om deze reden geeft hij Bertha nu veel vrijheden en verhuist voor haar naar Bandoeng. Emile verloofd zich en neemt later Gamboeng over. Rudolf denkt na over zijn vader: hij had op Ardjasari begraven willen worden, maar werd uitiendelijk begraven in Amsterdam. Hij besluit dat hij zelf begraven wil worden op Gamboeng.

Decor

De roman speelt zich af in Nederlands-Indië in de Preanger op Java, met name op en rondom de theeplantages. Een aantal locaties waar veel van het verhaal zich afspeelt of die vaak worden genoemd zijn Gamboeng, Ardjasari (beide thee-plantages), Batavia, Buitenzorg (Bogor) en Bandoeng. Om het decor verder te illustreren, staat er een kaartje achterin mijn uitgave van de roman. Ik beveel het aan om deze uitgave (Rainbow, 2019) ook aan te schaffen, want het geeft een stuk meer overzicht in de brei van locaties de continu worden genoemd door de roman heen!

De tijdlijn begint in 1869 en eindigt in 1918. Het omvat vrijwel het gehele leven van Rudolf Kerkhoven.

Stijl

Het boek is op een erg toegankelijke manier geschreven. Wel kan het hier en daar moeilijk te volgen zijn door de vele verschillende familieverbanden die soms door elkaar heen lopen en het veelvuldige gebruik van Indische woorden, zoals 'besar' (groot) en 'saroeng-kebaja' (kleding van Javaanse vrouwen). Met name als Rudolf focaliseert is het verhaal erg zakelijk geschreven. Als Jenny focaliseert, is het verhaal met veel meer emotie opgeschreven. Het is aan deze passages duidelijk terug te zien dat Jenny het zwaar heeft. Ze beschrijft bijvoorbeeld vaak dat ze het gevoel heeft dat ze vast zit of dat ze zich opgesloten voelt. Op hier en daar wat uitzonderingen na is het verhaal dus om een vrij directe en toegankelijke manier opgeschreven. 

Slotzin

Hier!' zei hij halfluid. 'Hier.'

Bijzonderheden

In de verantwoording van het boek staat dat het een roman, maar geen 'fictie' is. Het is namelijk gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Om dit vorm te geven heeft Hella S. Haasse zich gebaseerd op brieven en andere documenten die ze heeft verkregen via de stichting 'Het Indsiche thee- en familie-archief.' Ze voegt hier nog aan toe dat de stof dus niet verzonnen is, maar wel geselecteerd en anders gerangschikt. Het boek geeft dus geen volledige weergave van de werkelijkheid.

Beoordeling

Ik kan dit boek aan iedereen aanbevelen die op een toegankelijke manier iets wil leren over het leven op Nederlands-Indië in de negentiende eeuw. Het is op een duidelijke, niet al te ingewikkelde manier geschreven, waardoor het boek erg goed te volgen is. Wel even een trigger-warning, want er zijn een aantal punten in het boek waarop er heftige dingen gebeuren rondom zwangerschap of zelfmoord. Ik vind dat Hella Haasse deze passages met veel gevoel en medeleven heeft geschreven. Hierdoor is de roman soms pijnlijk om te lezen, maar wel geschreven met veel respect jegens de mensen over wie het gaat.

Ik heb het boek zelf voor een deel geluisterd en voor een deel de fysieke editie gelezen, maar ik beveel aan om hem gewoon fysiek te lezen. Er zijn namelijk veel passages met bijvoorbeeld brieven die personages naar elkaar hebben geschreven in verwerkt en veel wisselingen in focalisatie, waardoor ik tijdens het luisteren regelmatig de draad kwijt raakte. Dan moest ik even terugspoelen en wist ik wel weer waar het over ging, maar het is dus makkelijker om het gewoon te lezen, gezien je je aandacht er dan sowieso al wat beter bij houdt. 

Verder vond ik het super interessant (maar soms wel een beetje ingewikkeld) om te leren over alle familiebanden tussen de eigenaren van de verschillende thee-ondernemingen. De manier waarop werd beschreven hoe de familiebanden, maar ook de banden tussen verschillende families onderling, ziet er erg realistisch uit. We zien ook regelmatig terug hoe de verschillende vrouwen die onderdeel uitmaakten van deze families werden onderdrukt, wat ook zeker niet ombesproken mag blijven.

Ik kan het boek erg aanbevelen en zou het vier sterren geven!

 

Recensies

""'Heren van de thee' is een familiekroniek met Rudolf Kerkhoven als hoofdpersoon. Zijn ijzeren plichtsbetrachting zorgt voor een florerende theeplantage, maar is ook de oorzaak van wat ten slotte een ongelukkig huwelijk moet worden genoemd."" https://www.trouw.nl/nieu...loo.com%2F

Bronnen

Deze bron geeft meer context bij het complexe, gelaagde verhaal wat 'Heren van de thee' is. Ook staat er onderaan een lijst met andere handige naslagwerken over de roman.

https://www.literatuurges...an-de-thee

Deze bron biedt een handig overzicht van de structuur van het boek, die op sommige punten ingewikkeld kan zijn.

https://educatie-en-schoo...aasse.html