Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2015
• 254 pagina's
• Uitgeverij: Nieuw Amsterdam

Flaptekst

Eerste zin

Ik begrijp het niet, de neiging van mensen om op hun sterfbed geheimen op te biechten. Alsof al die jaren ervoor, de uren waarin Pepe en ik zwijgend op de bank in de tuin zaten, niet de moeite waard zijn geweest.

Samenvatting

Personages

Pepe

Pepe is een jongen die in armoede opgroeit in een gezin zonder vader. Zijn moeder doet er alles aan om de kinderen te onderhouden (zelfs seks met mannen). Pepe is klein voor zijn leeftijd en wordt vaak gepest. Hij wordt geholpen door zijn op een jongen lijkende zus Fina.(later blijkt ze lesbisch te zijn) Hij wil graag een voorbeeld hebben in de persoon van de Spaanse heilige Santiago. In zijn verbeelding komt hij die ook tegen. Pepe houdt van gedichten (copla's) en schrijft ze zelf. Maar hij kan pas echt slim worden al hij in twee jaar kloosterleven wordt begeleid door een broeder. Helaas heeft die broeder ook seksuele behoeften en hij misbruikt de jongetjes. Ook Pepe moet eraan geloven en de slang (penis) van de man dulden. Hij wordt betrapt met de broeder en hij krijgt nota bene de schuld van dat gedoe, waardoor hij het klooster moet verlaten. Maar hij heeft wel geleerd van het leven. Het is een andere jongen die doortastender is geworden. Hij heeft baantjes en helpt zijn schoonzus in het huishouden, omdat zijn broer daarin faalt (en zuipt). Hij doet auditie bij het gezelschap van Juanita's ouders en wordt aangenomen. Hij heeft talent. Dicht in de buurt bij de mooie Juanita wordt hij verliefd op haar, maar ze vertrouwt hem nog niet helemaal. Hij gaat twee jaar naar militaire dienst en hij wordt daarmee ook meer man. Hij gaat nog een keer langs het klooster en snijdt de doodzieke Esteban de keel door. Dat is het geheim dat hij op zijn sterfbed aan zijn vrouw vertelt. Ze wonen dan al jaren in Nederland: Pepe werkt als gastarbeider bij Hoogovens.

Juanita

Ook Juanita groeit op in armoede. Ook zij heeft een vader die nogal eens weg is naar andere vrouwen, maar wel weer altijd terugkeert. Met zijn vrouw heeft hij een theatergezelschap dat rondreist. Ze hebben het erg moeilijk, maar de moeder van Juanita is een stevige tante die er altijd voor zorgt dat haar kinderen te eten krijgen. Ook Juanita heeft een trauma: ze komt een keer een aantal vermoorde mannen (maquis) tegen en sleept er een weg. Ze denkt later dat zij de man gedood heeft. Ook zij heeft een fantasie: een spiegelzusje met wie ze praat. Ze groeit op als een mooie meid met een nog mooiere stem, maar een carrière via het conservatorium gaat aan haar voorbij, omdat haar moeder dat niet wil hebben. Daarentegen moet ze van haar ouders wel gaan meezingen in een koor van de Guardia Civil, wat ze als een soort verraad beschouwt. De relatie met haar moeder is niet ideaal. Die wil haar afkopen met een gouden ketting. Daarna komt Pepe in het gezelschap en ze is jaloers als hij naar andere meisjes kijkt. maar eindelijk kiest hij voor haar, hoewel haar ouders het nog niet meteen zien zitten. Na zijn terugkeer uit militaire dienst worden ze een stel. Dan komt er een hele tijd niets, want ze emigreren naar Nederland, waar ze in 2013 met de geheimen van Pepe wordt opgezadeld. Als hij dood is, heeft ze het een tijd moeilijk zonder hem, maar ze besluit uiteindelijk in haar oude Toyota de terugreis naar Spanje te aanvaarden.

Quotes

"Sterven deed de oude pater sowieso, daar ging het niet om. Soms viel alles op zijn plaats. Het kind, de jongen, de man. De laatste strofe van een leven. Een haperend lampje onder de beeltenis van de Maagd. Een mes in een halsslagader. Toen sloot het vlies van de dood zich zuigend om het druipende lichaam." Bladzijde 210

"Teksten die broeder Esteban uitsprak als hij wilde dat Pepe de slang in zijn mond nam.En nu? Hij wilde niet meer de enige zijn die het gif had geproefd en het uit zijn haar moest wassen, hij dwong Javier stil te staan. Hij moest het weten! Als zijn vriend het aankon, was het voor Pepe ook vol te houden. "Een plasser". Hij wees naar zijn billen. "Heb jij..?"" Bladzijde 127

"Misschien moet ik klaarwakker blijven, schreeuwen in mijn kussen. Mijn man is dood, mijn lieve Pepe die geheimen voor me had, een daad op zijn geweten die geen mens zal begrijpen. Maar ik slaap als een uitgeputte os." Bladzijde 26

"Flikker op, zeggen ze hier in Nederland. Een ram voor je kop, als je niet oprot. Pepe ging niet dood aan de kanker die zijn longen opvrat, hij ging dood door twee verpleegkundigen die de slang van een slijmzuiger in zijn keel p;ropten en niet in de gaten hadden hoe hij langzaam stikte." Bladzijde 58

"Als zijn woorden werkelijk zandkorrels waren geweest, hadden ze de ziekenzaal in een mum van tijd gevuld, dokters en zusters de doorgang versperd, de bijnadoden in hun bedden misschien al het leven ontnomen voor hun ellendige woekerziekten dat zouden doen. We zouden tegelijk gestorven zijn. Pepe en ik, gestikt in de geheimen van een besmeurd verleden." Bladzijde 8

"“Voorbij het einde van het land de distels en de boze ogen daar is een stilte, lichtblauw, deinend, daar woon je, geen mens of meeuw zal ooit nog roepen dat je weg moet gaan.” {een copla van Pepe} " Bladzijde 111

Thematiek

Fantasie en werkelijkheid

Nauw verwant met het thema het 'geheim" is is in deze roman het thema van Dichtung und Wahrheit. Wat is waar en wat is gefantaseerd? De artiesten met wie Juanita optrekt, moeten steeds "liegen". Immers toneelspelen en verhalen vertellen is ook een vorm van liegen. Liegen schurkt hier dicht tegen fantasie aan. Juanita beeldt zich een spiegelzusje in tegen wie ze praat en die een afsplitsing is van haar zelf. Pas als ze volwassen is en zelfvertrouwen heeft, heeft ze het zusje niet nodig. Pepe daarentegen beeldt zich in dat hij net zo wil worden als de Spaanse heilige Santiago, maar hij merkt dat dit niet meevalt. Hij ziet in zijn fantasie en in zijn dromen vaak de figuur van Santiago naar hem kijken.

Geheim/ familiegeheim

Pepe geeft op zijn sterfbed opening van zaken wat betreft zijn jeugd. In het klooster is hij seksueel misbruikt door een broeder Esteban die hij anaal en oraal moet bevredigen. Ook zijn vriendje in het klooster- Javier- is slachtoffer. Het wordt erger als hij door de overste wordt betrapt - een heterdaadje-. Hij wordt afgetuigd en hij moet het klooster verlaten. Hij leerde juist erg veel in het klooster o.a. lezen en hij vond het heel erg om daar weg te gaan. Hij kreeg bovendien de schuld van het misbruik. Later neemt hij wraak door de zieke broeder de hals af te snijden, een onthulling die hij doet op zijn sterfbed. Omdat Juanita van de geheimen hoort, begint ze ook over haar eigen jeugd na te denken. Ook zij onthult de geheimen aan de lezer.

Motieven

Verkrachting/seksualiteit

Pepe wordt in de tijd dat hij in het klooster seksueel misbruikt door de vriendelijke broeder Esteban die hem bijles geeft. Het was echter niet de bedoeling dat hij bijles op seksgebied. Hij wordt van achteren genomen en moet de broeder ook oraal bevredigen. Hij hoort van zijn vriendje in het klooster -Javier- dat die hetzelfde lot beschoren is.

Homoseksualiteit

Er zijn in deze roman twee homoseksuele personages, wat nog niet goed geaccepteerd werd in de tijd van het verhaal. José is getrouwd , heeft een kind, maar heeft zijn gezin verlaten voor een mannelijke geliefde. Hij wordt een keer door potenrammers in elkaar geslagen: Juanita ziet dan maar doet niets. Daarnaast is de zus van Pepe die in zijn jeugd al opviel door jongensachtig gedrag later een lesbische relatie aangegaan, waarover nogal lacherig wordt gedaan.

Wraak

Pepe neemt in zijn l;atere leven wraak door de halsslagader van de al doodzieke Esteban door te snijden. Tenminste dat beweert hij. Maar het is een geheim en het kan zelfs zijn dat hij dit op zijn sterfbed nog verzonnen heeft, denkt Juanita

Religie

Pepe wil zich net zo gedragen als zijn grote held de Spaanse heilige Santiago. Dat is zijn grote voorbeeld. Maar hij beseft ook dat dit lang niet gemakkelijk is en dat hij vaak faalt. Hij wordt ook opgevoed en geschoold in een katholiek klooster.

Liefde

Pepe en Juanita koesteren een grote liefde voor elkaar die nochtans altijd geheimen heeft gekend. Pepe onthult ze vier dagen voor zijn dood aan zijn vrouw die sinds haar zestiende (ze is nu 74) met hem is opgetrokken.

Coming of age

Zowel Juanita als Pepe moet in het verhaal een ontwikkeling van kind naar volwassenen (met alle ellende die zich daarbij voordoet) doormaken. Ze groeien door de harde leerschool van het leven naar hun volwassenheid.

Armoede

Beide gezinnen, dat van Pepe en dat van Juanito, lijden in de eerste jaren na het einde van de Burgeroorlog en tijdens het dictatorschap van Franco grote armoede. Ze kunnen nauwelijks voedsel bemachtigen (zie hiervoor onder "honger".)

Moeder-dochterrelatie

De relatie tussen haar moeder en Juanita is niet zo goed. De m,oeder neemt vaak de beslissingen waarmee Juanita het niet eens is. Ze kan ze zangeres op een conservatorium worden, maar haar moeder staat het niet toe. Daarentegen moet ze in een koor gaan zingen dat sympathieën heeft voor Franco en dat vindt Juanita als een teken van verraad.Als haar moeder later omdat ze meer geld verdienen sieraden voor haar wil kopen, draagt ze de ketting haar hele leven niet als vorm van protest.

Honger

Zowel Juanita als Pepe kennen in hun jeugd grote armoede en honger. Pepe's moeder is bereid er zelfs "haar benen voor te spreiden", wat wil zeggen dat ze zich prostitueert om aan geld en voedsel te komen. Ook het gezin van Juanita heeft net na de oorlog van Franco het arm en vrijwel geen eten. Haar moeder probeert alles in het werk te stellen om aan eten te komen. Zo treden ze als artiesten op in ruil voor onderdak en voedsel.

Vatersuchmotief

Pepe heeft geen vader: deze heeft het gezin verlaten. Hij gaat steeds op zoek naar zijn vader en vaderfiguren. Als hij later van zijn zus hoort dat zijn vader nog leeft (met andere vrouwen) en zij hem wil meenemen naar zijn vader, weigert hij echter. Die vader wil hij niet leren kennen.

Motto

"Je moet een mens zijn geheimen gunnen" ( Marita Keilson -Lauritz)
Deze spreuk is een toepasselijk motto voor een roman waarin de twee hoofdpersonages elkaar hun geheimen toevertrouwen. Pepe doet dat pas vier dagen voor zijn dood. 

Trivia

In het echte leven waren Pepe en Juanita, de hoofdpersonen in mijn nieuwe roman En nooit was iets gelogen, de ouders van mijn vriendinnetje Elly. Spaanse gastarbeiders die bij de Hoogovens werkten. Ik kwam graag bij hen over de vloer. Daar was het leven zoveel lichter dan bij ons thuis. Ik voelde me aangetrokken tot de opgewektheid, de muziek en de dans. Geboeid luisterde ik naar de verhalen die ze vertelden over het reizend theatergezelschap waarvan ze in Spanje deel uitmaakten ten tijde van de dictatuur van Franco. Voor een meisje als ik, afkomstig uit een zwaar religieus gezin in Beverwijk, waren hun avontuurlijkheid en levenslust een verademing. En natuurlijk probeerde ik me het Spaanse dansen eigen te maken, vergeefs moet ik bekennen. Eind jaren negentig besloten Pepe en Juanita terug te gaan naar Spanje. Sindsdien hebben we contact gehouden. Toen een paar jaar geleden bleek dat Pepe ernstig ziek was, heb ik hen weer opgezocht. Pepe vertelde mij zijn levensverhaal, even tragisch als prikkelend, terwijl hij almaar zwakker werd. Dat verhaal – over een dromerig ventje uit de bergen van Asturias, dat jarenlang in een klooster verbleef en daarna in het theatergezelschap van Juanita ouders terechtkwam – werd de basis van mijn roman. Pepe overleed in het voorjaar van 2013. Na zijn dood heb ik samen met Juanita, mijn vriendin Elly en de dichter Jos Versteegen een reis gemaakt door de noordelijke provincies van Spanje. We zijn op zoek gegaan naar de restanten van de theatercultuur waaruit Pepe en Juanita voortkomen. We hebben oude artiesten en familieleden ontmoet, van wie sommigen voor het eerst over hun verleden spraken. Ze namen ons mee de bergen in, waar de massagraven nog steeds getuigen van het leed dat de bevolking is aangedaan door Franco en zijn regime. Er werd veel gezongen en er werd voorgedragen. En vanzelfsprekend kwam er eten op tafel, voedzaam en gezond eten, en cider natuurlijk, veel cider. Mijn boek is af – na drie jaar van luisteren, reizen en lezen. En nooit was iets gelogen is enerzijds tot in detail het verhaal van Pepe en Juanita en anderzijds is het volledige fictie. De gedichten van Jos Versteegen, deels origineel en deels een hertaling van oorspronkelijke liedteksten en coplas, maken het verhaal in mijn ogen af. In Nederland gingen ze misschien door voor eenvoudige gastarbeiders, maar deze mensen waren afkomstig uit een wereld van dichterlijkheid en een grote culturele rijkdom. Dat besef heb ik willen doorgeven met En nooit was iets gelogen.

Titelverklaring

De titel komt letterlijk in de tekst voor: op de laatste pagina (blz. 251) staat: "Hoe vertel  je over twee levens als je geboren wordt tussen verhalen, gevoed wordt en onderdak vindt door verhalen? We waren artiesten, luchtfietsers, We konden van een stal  een balzaal maken en nooit was iets gelogen."
Dat heeft te maken met een van de motieven waar het in de roman om draait: de verhouding tussen waarheid en fantasie.  Is alles werkelijk zo gebeurd als voorgesteld of verdraaien de personages de waarheid naar hun eigen inkleuring? Kinderlijke of dichterlijke verbeelding?
Zo maakt de jonge Pepe al coplas:  gedichten waarin de waarheid ook in een bepaald perspectief staat. En liegen de theatermensen van Juanita ook een deel van de waarheid?  Juanita heeft het ook steeds over een zusje in de spiegel tegen wie ze praat omdat ze haar in verbeelding voor zich ziet.

Er zijn al eerder in de roman verwijzingen naar het motief van het "liegen" / "fantasie" te lezen:
- (blz. 39) "Ergens toen is het liegen begonnen, nog tegen mezelf, dat wel."
- (blz. 66) Maar ik redde mijn familie, dat dacht ik tenminste. En liegen was doodgemakkelijk."
- (blz. 104) "Het liegen, of hoe je het ook wilt noemen, is gebleven."
- (blz. 161) "Hij was nooit geschikt om een held te worden, een heilige als Santiago. Alles was onzin geweest, een kinderlijk verzinsel." 

Structuur & perspectief

De roman wordt verdeeld in 50 kleine hoofdstukjes.  Ze hebben bijna allemaal dezelfde structuur. Het hoofdstuk begint steeds in het heden (2013) voor, tijdens en na het overlijden van Pepe waarover Juanita bericht. In de laatste dagen van zijn leven biecht Pepe aan Juanita zijn geheimen van zijn jeugd  op.
Die worden dan steeds in de rest van het hoofdstuk aan de lezer meegedeeld.  Dat lijkt dan te worden verteld in de personale vertelvorm (hij-vorm) waarbij we door de ogen kijken van Pepe. (het is als het ware zijn biecht: let wel een rozenkrans telt ook 50 kralen - vgl. aantal  hoofdstukken)

Maar Juanita herinnert zich door de verhalen van Pepe ook de verhalen van haar eigen jeugd en die vertelt ze aan de lezer in de ik-vorm. In het verhaalheden doet ze dat in de o.t.t en de passages over haar jeugd vertelt ze in de o.v.t.
Zo ontstaat er toch een meervoudig perspectief: dat via Pepe en dat via Juanita.

Decor

Het verhaalheden is 2013 (hoofdstuk 50) en het verleden begint zich af te spelen na de Burgeroorlog in Spanje ( die eindigde in 1939). In 1955 ontmoeten Pepe en Juanita elkaar voor het eerst en dat is zestien jaar na de Burgeroorlog. (Dat wordt niet expliciet gezegd en de Nederlandse lezer zal gemakkelijk kunnen denken dat de WO II wordt bedoeld, maar dat is niet het geval.) Juanita is op dat moment ook zestien jaar, wat betekent dat ze in het jaar van de Burgeroorlog is geboren. Ze is met Pepe als gastarbeider naar Nederland gekomen en ze moet in 2013 dus 74 jaar zijn.
Het verhaalverleden spitst  zich op de jeugd van beide kinderen tot ongeveer 1958. Daarna is er alleen sprake van het verhaalheden in 2013. Over de periode van het gastarbeiderschap in Nederland wordt nauwelijks iets verteld.

Het decor is ook niet zo lastig te bepalen. In het verhaalheden wonen Pepe en Juanita in Nederland. Hun woonplaats heeft te maken met de Hoogovens, want daar werkte Pepe. Zij zullen dus in de buurt van IJmuiden wonen. Overigens besluit Juanita aan het einde om in haar Toyota terug te gaan naar Spanje.

Het verleden speelt zich af in  Spanje. Pepe is in Madrid geboren, maar trekt met zijn moeder en zus naar het noorden van het land - Asturië-   waar ze bedelend en werkend aan eten moeten komen. Tegelijkertijd trekt Juanita met haar ouders in een theatergezelschap rond om op die manier aan eten en geld te komen. Later gaat het aanmerkelijk beter en kunnen ze goed rond komen van hun opvoeringen. Blijkbaar vertrekken zij en Pepe op een bepaald moment (de eerste gastarbeidersgolf ) naar Nederland.

Stijl

De stijl van Heimerikx is rustig en doordacht. Ook vanwege de vele copla's die in het boek staan afgebeeld kun je de stijl ook poëtisch noemen.  Ze beschrijft zelfs het seksuele misbruik van Pepe  scènes rustig en niet gewelddadig, evenals de mogelijke moord van Pepe op broeder Esteban. Soms moet je een passage wel twee keer lezen om te kunnen begrijpen wat er wordt bedoeld.
Opvallend is het grote aantal metaforen dat  de schrijfster gebruikt. Op vrijwel elke bladzijde kun je er één tegenkomen. Het is niet moeilijk een paar voorbeelden te citeren:
-(blz. 8) Schaamte is als olie op een verenkleed. Vogels sterven erdoor. Een enkeling wordt gered, gewassen in een vogelopvang.
- (blz. 13) "Er waren veel vleermuizen dat jaar. Ze doken door de avondlucht en maakten geluidjes alsof iemand speelkaarten langs zijn duim liet ritsen."
- (blz. 19) "Hier stond hij Pepe Castro Montes, zeven jaar oud, te klein voor zijn leeftijd en met een maag als een lekke bal. 
- (blz. 37) De deur droeg een litteken, alsof een bijl het hout had gespleten en mijn vader verbood  ons naar de andere vertrekken te gaan voor hij ze zelf had gezien."
De penis van broeder Esteban die Pepe in het klooster misbruikt en die de kleine Pepe ook in zijn mond moet nemen, wordt steeds aangemerkt als "de slang van de duivel." (hoofdstuk 23)
(blz. 130) Toch werd ik op het schaakbord van mijn leven bewaakt door vier wachtlopers: mijn vader, mijn moeder, mijn tante Soledad en Lola.
- (blz.132) Spijt is een zeurend kind, de een neemt het op schoot en de ander stuurt het naar buiten."

Slotzin

Het moment van kiezen ging ongezien voorbij toen ik Pepe zag in het lege theater in Comillas. Zijn durf om een gebrekkig mens te zijn en te blijven. We hielden van elkaar, bijna een heel leven, en dat is de enige waarheid die telt.

Beoordeling

Een mooie, literaire roman in harmonieuze en rijpe stijl geschreven over een waar gebeurde historie. Deze derde roman  van Ellen is zo heel anders dan de twee hiervoor die over het benauwende religieuze milieu gingen waarin ze was opgegroeid. Dit verhaal is niet autobiografisch.

De structuur is helder: steeds vanuit het heden naar het verleden van de twee personages. Zo ontstaat een mooi beeld van hun leven. Daarnaast zijn de fraaie gedichten (voornamelijk coplas) een waardevolle aanvulling op het verhaal, evenals de talrijke metaforen.
Waarschijnlijk wordt het een roman voor "the happy few " en het is m.i. ook niet onmogelijk dat de roman in 2015 of 2016 in aanmerking komt voor een literaire prijs (bijv. Ako, Libris) Ik vrees dat het boek de de nominatie voor de populaire NS-prijs zal mislopen, want "En nooit was iets gelogen" lijkt me geen gemakkelijk toegankelijke roman voor het grote publiek.

Voor de  ene lezer zullen de ingevoegde gedichten (coplas) een meerwaarde hebben; er zullen ook lezers zijn die de poëzie  een hinderlijke onderbreking van het verhaal zullen vinden. De meeste coplas zijn bovendien niet geschreven door Ellen Heimerikx maar door een kennis van haar Jos Versteegen met wie ze naar Spanje is gereisd om het verhaal van Pepe en Juanita op te tekenen. 

Daarom is het advies ook voor middelbare scholieren: goede en ervaren lezers kunnen deze roman best aan. Voor hen zal het de moeite waard zijn.
Liefhebbers van een strak en duidelijk verhaal (of lezers met weinig leeservaring) zullen waarschijnlijk  snel afhaken, omdat ze door het  gebruikte spanning zullen missen.  

Recensies

""En nooit was iets gelogen" is een boek dat nog lang blijft hangen wanneer het uit is. Wat eerlijk en puur geschreven is, zodat er ruimte is voor eigen emoties tijdens het lezen. Wat een hele periode in de geschiedenis van Spanje weergeeft en ook de effecten van angst en oorlog ver nadat deze een rol speelden. Een absolute aanrader!" https://trotsemoeders.nl/...s-gelogen/