Feitelijke gegevens
- 1e druk, 1982
- 347 pagina's
- Uitgeverij: De Bezige Bij
Flaptekst
Fake Ploeg, een collaborerende inspecteur van politie, berucht om zijn wreedheid, fietst tijdens zijn spertijd door de buitenwijken van Haarlem naar huis. Door de winterse avond klinken plotseling zes scherpe knallen. Ploeg ligt dood op de stoep voor een rijtje van vier huizen, waarvan er een door de familie Steenwijk wordt bewoond. De verschrikkelijke gevolgen van deze gebeurtenis zullen de dan twaalfjarige Anton Steenwijk zijn hele leven lang blijven achtervolgen.
Eerste zin
Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk met zijn ouders en zijn broer aan de rand van Haarlem.Samenvatting
Eerste episode: 1945
Het is januari 1945. In Haarlem zit het gezin Steenwijk (moeder, vader, Anton en Peter) in de eetkamer van hun villa. De jongens maken ruzie, het is koud en er wordt besloten tot een spelletje mens-erger-je-niet voor het slapengaan. De rust wordt echter ruw verstoord door harde knallen op straat en vol ontzetting ziet het gezin hoe de NSB’er Fake Ploeg wordt doodgeschoten en door de buren Korteweg voor huize Steenwijk wordt gelegd.
Peter wil naar buiten om het lichaam weg te halen, maar wordt tegengehouden door de ouders. Het duurt niet lang voor de Duitsers aankomen en Anton en zijn ouders meenemen. Peter is erin geslaagd te vluchten. Anton wordt in een auto opgesloten, ziet zijn ouders verdwijnen.
Hij wordt naar het politiebureau gebracht en moet in een cel slapen, waar hij een aardige vrouw ontmoet die hem gerust stelt. Een uur later wordt Anton uit zijn cel gehaald en per motorfiets naar de plaatselijke bevelhebber gebracht. Deze weet niet waar zijn ouders zijn, maar als Anton vertelt over zijn oom en tante in Amsterdam, wordt besloten dat hij daarheen gaat. De vrachtwagen die hem wegbrengt, wordt onderweg getroffen door een luchtaanval, maar Anton komt toch veilig in Amsterdam aan.
Tweede episode: 1952
Na de bevrijding, horen Anton en zijn oom en tante dat zijn ouders en broer Peter op de avond van de aanslag gedood zijn. Anton blijft bij zijn oom en tante wonen en gaat medicijnen studeren. Op twintigjarige leeftijd, in 1952, keert hij terug naar Haarlem – op uitnodiging van een studiegenoot.
Het feest wordt gehouden in de buurt van zijn oude straat, en als er foute grappen worden gemaakt over de Korea-oorlog in vergelijking met WO II, verlaat Anton het feest. Hij komt weer in zijn oude straat en wordt gezien en binnengevraagd door zijn oude buurvrouw Beumer, wier man dement is geworden.
Ze vertelt Anton dat zijn ouders werden vermoord omdat ze de Duitsers aanvielen, dat de buren Korteweg zijn verhuisd en dat er op de plek waar eerst Antons huis stond, een monument is opgericht voor oorlogsslachtoffers. Als Anton erheen gaat, ziet hij dat de namen van zijn ouders er wel op staan, maar die van Peter niet. Thuis vraagt hij zijn oom en tante waarom ze hem nooit verteld hebben over het monument. Ze zeggen dat ze dat wel hebben gedaan maar dat hij er niet heen wilde.
Derde episode: 1956
Tijdens zijn studie gaat Anton op kamers wonen, een eindje bij zijn oom en tante vandaan. Hij specialiseert zich in de anesthesie. Ondertussen neemt het communisme wereldwijd toe en ook in Nederland breken relletjes uit. Anton houdt zich er verre van, maar op een avond is hij getuige van een geweldpleging door politie en tot zijn grote verbazing bevindt Fake Ploeg junior zich in de menigte – de zoon van de vermoorde NSB’er, zoveel jaren geleden.
Anton vraagt hem binnen en ze praten over hun veranderde levens. Fake, die destijds bij Anton in de klas zat op het lyceum en gepest werd met zijn vader, werkt nu in een huishoudzaak en is ervan overtuigd dat de communisten de oorlog veroorzaakten. Na de dood van zijn vader raakten zijn moeder en hij aan de bedelstaf. Hij weigert te geloven dat zijn vader een slecht mens was. Uit frustratie, woede en verdriet gooit Fake een steen door de kamer en vertrekt, maar komt even later terug en bedankt Anton omdat hij het op school altijd voor Fake opnam.
Vierde episode: 1966
Jaren gaan voorbij. Anton wordt arts-assistent en trouwt met Saskia de Graaff, met wie hij een dochtertje krijgt, Sandra – zijn oom is dan al overleden. Saskia’s vader, meneer De Graaff, heeft in de oorlog gediend als verzetsstrijder. Als een goede vriend van hem overlijdt, breekt er in een café na de begrafenis een discussie los over de ware redders van de oorlog: de Amerikanen of de Russen.
Tot zijn verbazing ontmoet Anton hier een zekere Cor Takes, de moordenaar van Fake Ploeg. Buiten praten zij met elkaar, en Cor vertelt dat hij Fake doodde omdat het moest, ongeacht de gevolgen. Anton komt erachter dat de vrouw met wie hij die nacht in de cel zat, de vriendin van Cor was die ook meedeed aan de moord – Truus Coster, die ook vermoord werd door de Duitsers. Er blijft één brandende vraag over: waarom werd het lichaam van Ploeg door de buren Korteweg voor Antons huis neergelegd?
Anton gaat met Sandra en Saskia naar het strand, waar hij ligt te denken over Truus. Thuis gebeurt ditzelfde, en bij het zien van een foto van Saskia beseft Anton dat hij zich Saskia en Truus hetzelfde voorstelt. De volgende dag gaat Anton weer naar Takes toe.
Er is dan veel media-aandacht voor de vrijlating van een oud-officier van de SS, die veel mensen vermoord heeft. Ook Takes en Anton zijn hierdoor van streek. In het souterrain van Takes’ appartementgebouw praten ze over Truus, die Fake de laatste twee schoten gaf en door hem zelf neergeschoten werd. Op een foto van haar ziet Anton dat ze op Saskia lijkt. Takes heeft nog steeds haar pistool.
Laatste episode: 1981
De tijd verstrijkt en Anton wordt ouder. Hij scheidt van Saskia en hertrouwt met Liesbeth, met wie hij een zoon krijgt: Peter. Hij brengt zijn vakanties door in Toscane en krijgt af en toe last van paniekaanvallen als hij ineens een flashback heeft van 1945. Als zijn dochter Sandra zestien is, neemt hij haar mee naar zijn oude straat.
Ze mogen binnen in het huis dat nu op de plek van Antons ouderlijk huis staat en ineens ziet Anton op het monument ook de naam Takes, waarmee waarschijnlijk Takes’ broertje bedoeld wordt. Samen met Sandra bezoekt Anton Truus’ graf.
In 1981 zijn er demonstraties tegen atoomenergie waar Anton zich niets van aantrekt, maar hij wordt gedwongen mee te doen als hij last krijgt van kiespijn en zijn tandarts alleen wil helpen als hij mee gaat demonstreren. Op die demonstratie treft Anton niet alleen zijn inmiddels negentienjarige zwangere dochter Sandra en haar niet zo fatsoenlijke vriend, maar tot zijn verbazing ook zijn oude buurvrouw Karin Korteweg, degene die samen met haar vader het lijk van Fake Ploeg bij Anton voor de deur sleepte.
Karin vertelt dat Peter die nacht bij hen naar binnen glipte, hen onder schot hield en even later doodgeschoten werd door een Duitser. Ook komt Anton erachter dat het lichaam van Ploeg bij hen op de stoep belandde omdat meneer Korteweg zijn geliefde hagedissenverzameling niet wilde opgeven.
Nadat Karin en haar vader zagen hoe Anton en zijn familie beschuldigd werden – na verhoor werden zijzelf vrijgelaten – kreeg haar vader een gigantisch schuldgevoel en vermoordde hij zijn hagedissen. Na de oorlog verhuisden ze, maar Karins vader pleegde in 1948 zelfmoord, uit angst dat Anton zich op hem zou komen wreken.
Tot slot vraagt Anton aan Karin waarom ze Fake juist voor zijn huis neerlegden en niet bij het bejaarde echtpaar Aarts. Karin antwoordt dat haar vader dat niet wilde omdat het echtpaar Aarts joden in huis had. Na deze ontdekking loopt Anton weg bij Karin en vervolgt samen met zijn zoon Peter de demonstratiestoet.
Personages
Anton Steenwijk
Anton Steenwijk woonde tot ongeveer zijn dertiende met zijn beide ouders en broer Peter in een Haarlemse villa. Als kind was hij niet heel bijzonder; gekoesterd door zijn ouders en geplaagd door zijn broer. Toen zijn ouders en broer in onschuld werden vermoord, werd hij geadopteerd door zijn oom en tante in Amsterdam. Als Anton opgroeit, blijft de herinnering aan die avond in 1945 hem achtervolgen: onbewust wil hij weten wie Fake Ploeg vermoordde en waarom het lichaam bij Anton op de stoep werd gelegd. Anton laat het leven min of meer aan zich voorbij trekken terwijl hij trouwt en kinderen krijgt, en wordt door maar weinig dingen geprikkeld. Naast zijn werk houdt hij zich bezig met lezen en puzzels oplossen. Hij bezit vier huizen, waarvan een aantal in Italië. Politiek en actualiteit boeien hem weinig; het enige waarvoor hij echt leeft, is eigenlijk het verleden.
Quotes
"Luister. Laten we opstaan en weggaan en er nooit op terugkomen. Er valt niets op te lossen, werkelijk niet."
"Karin luister. Laten we er niet omheen draaien. Jij wilt het kwijt en ik wil het horen. Wat is er die avond precies gebeurd? Is Peter bij jullie naar binnen gevlucht?"
"Ik schoot eerst in zijn rug, en toen in zijn buik, terwijl ik hem voorbij fietste."
Thematiek
Dood door schuldHet boek gaat voornamelijk over Anton die zich bezig houdt met het probleem van de schuldvraag. Hij is constant op zoek naar wie schuldig is voor de aanslag die tijdens de tweede wereldoorlog is gepleegd waardoor zijn leven zo erg is veranderd. Ook is de schuldvraag algemener toe te passen op de Tweede Wereldoorlog in het algmeneen en niet alleen Antons eigen ervaring. Door middel van het dobbelsteenmotief probeert Mulisch te laten zien dat oorlogen vaak chaotisch verlopen en veel over het algemeen op toeval berust in zulke situaties. Anton ontdekt op het einde van het boek waarom de aanslag is gepleegd, maar het voelt niet als een goed antwoord omdat de beslissing van de Duitsers voornamelijk op toeval berust.
Motieven
Tweede wereldoorlog
Het belangrijkste thema van dit boek is de Tweede Wereldoorlog, omdat dit de setting van het verhaal is. Er wordt hierbij niet specifiek in gegaan op delen van de oorlog, maar het gaat meer in het algemeen over het leven tijdens de oorlog; van de gewone mens, van verzetsstrijders maar ook van slachtoffers en mensen die er zonder dat aanvankelijk te willen, zelf bij betrokken waren.
Coming of age
Dit is een belangrijk motief omdat het boek de levensloop van Anton volgt, hoe hij langzaam maar zeker volwassen wordt - voornamelijk gevormd door de gebeurtenissen uit zijn jeugd, en wat voor persoon hij door deze ontwikkelingen wordt.
Haat
Haat is een belangrijk motief in het boek omdat dit iets is waarmee Anton veel te maken heeft: haat jegens de personen die veel leed veroorzaakten tijdens de oorlog en haat jegens de oorlog zelf, haat die zijn persoonlijkheid vormt.
Dobbelsteen
Er zijn twee belangrijke momenten in het boek die Anton's leven iedere keer voor goed veranderen. In beide passages ligt er een dobbelsteen in de setting. De eerste keer dat de dobbelsteen naar voren komt is wanneer de aanslag op Fake Ploeg is gepleegd (p.11 t/m 13). Vanaf dit moment gaat Antons leven in het teken van de aanslag/de tweede wereldoorlog staan en de zoektocht naar schuld. Wanneer hij de dobbelsteen de tweede keer ziet in zijn huis in Toscane (p. 114 en 115) vallen alle puzzelstukjes van zijn leven op hun plaats en hierna ontdekt hij waarom de aanslag op Fake Ploeg is gepleegd in plaats van een ander huis in de straat. Hierna kan hij eindelijk de schuldvraag beantwoorden. Verder staat de dobbelsteen ook voor toeval. Dit komt omdat dobbelstenen op kans berusten en het toeval is op welke oog het valt als je hem gooit. Door een dobbelsteen als motief te gebruiken onderstreept Mulisch dat zulke gebeurtenissen per toeval gebeuren in het leven, hoe tragisch en levensveranderend ze ook zijn.
Motto
Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht’ (C.Plinius Caecilius Secundus, Epistulae, VI, 16).
Het motto gaat over de tegenstelling tussen dag en nacht, iets wat belangrijk is in het verhaal aangezien Anton nooit meer vergeet wat er op die januarinacht in 1945 gebeurde.
Trivia
In 2010 is het boek bewerkt tot een toneelstuk, dat in januari 2011 in première ging.
In 1987 werd de film van dit boek bekroond met een Oscar voor beste niet-Engelstalige film en een Golden Globe voor beste buitenlandse film.
Titelverklaring
De Aanslag symboliseert de moord op de NSB' er Fake Ploeg in 1945 – aan het begin van het boek. Deze moordaanslag is de drijfveer in het hele verhaal doordat er een mysterie is omtrent het hoe en waarom van de aanslag.
Structuur & perspectief
Het verhaal is geschreven vanuit een personaal perspectief (hij/zij), namelijk vanuit Anton. De lezer ziet en ‘ervaart’ alles door zijn ogen, maar er wordt op bepaalde momenten ook een beschrijving gemaakt van Antons leven en dan staat de verteller verder weg van het verhaal.
In het proloog wordt geschreven vanuit de alwetende verteller. Er komen dus perspectiefwisselingen in het boek voor.
Decor
Het verhaal begint in 1945, in de Haarlemse villastraat, als Anton twaalf jaar is. Daarna wordt er een tijdsprong gemaakt naar 1952, in Amsterdam: Anton is dan bezig met opgroeien van een kind in een tiener/volwassene. Er wordt hier veel teruggeblikt op de bevrijding. Hij woont bij zijn oom en tante in Amsterdam.
In het derde deel van het boek is het 1956 in Amsterdam: Anton is een studerende twintiger.
In het vierde deel is het 1966 en is Anton rond eind twintig, begin dertig: hij is getrouwd met Saskia de Graaff en heeft een dochter, Sandra. Het is onduidelijk waar zij wonen, maar waarschijnlijk in de buurt van Amsterdam.
In de laatste episode is het 1981 en woont Anton overal en nergens: zowel in Nederland als in Zuid-Italië. Hij is rond de veertig/vijftig, is met zijn tweede vrouw en heeft een zoon, Peter.
Stijl
Harry Mulisch schrijft veelal met herkenbare situatiemetaforen, veel gedachtegangen en een behoorlijke hoeveelheid stereotypes wat betreft zijn personages, maar maakt gebruik van gemakkelijk leesbare taal en een literaire kern die verpakt is in herkenbaarheid en vlotte vaart, waardoor het boek voor een breed lezerspubliek toegankelijk is.
Beoordeling
Ik heb De Aanslag ervaren als een mooi staaltje klassieke Nederlandse literatuur en één van mijn favorieten in die categorie. Ik hou wel van oorlogsromans, maar dit boek is geen doorsnee oorlogsroman. Het focust op de Tweede Wereldoorlog, maar op een bepaalde manier toch ook weer niet.
Ik kreeg als lezer een heel goed beeld van hoe het in 1945 ging met de gewone mensen en de mensen die een misdaad hadden gepleegd, maar ook van het leven in de jaren na de oorlog. De schrijfstijl is heel vlot en leest prettig: sommige beschrijvingen zijn wat langdradig, maar niet zozeer dat ik de neiging kreeg om het boek weg te leggen en niet meer op te pakken.
Hoewel ik me enigszins ergerde aan de hoofdpersoon en zijn ongeïnteresseerde, ‘ik laat het over me heen komen’ manier van denken, werd ik wel enorm geboeid door zijn persoonlijke queeste.
Net als Anton wilde ik dolgraag weten wie Fake Ploeg vermoordde, wie de vrouw in zijn cel was en wáárom het lichaam in hemelsnaam bij hen voor de deur werd gelegd. Het uiteindelijke antwoord op die laatste vraag lag behoorlijk voor de hand, maar was toch zeker wel bevredigend en een mooie afsluiter van het boek.
Recensies
"Alles hangt met alles samen, de details zijn tegelijk alomvattend. De aanslag is zelfs zo goed geconstrueerd, dat ook de fouten een functie hebben." http://www.derecensent.nl..._entrypage
"Ook de schuldvraag spreekt mij aan: Wie heeft er schuld aan de gebeurtenis die Anton’s leven voorgoed zou veranderen?" http://kunst-en-cultuur.i...nslag.html
"Maar De aanslag is niet alleen een harmonieus geheel van karaktertekening, stijl en een sterk plot. Het verhaal vertelt meer dan een verhaal." http://www.recensieweb.nl...digen.html
REACTIES
1 seconde geleden
I.
I.
Wat is de betekenis van het geschreeuw in de stoet aan het einde van het boek??
10 jaar geleden
AntwoordenP.
P.
nou misschien dat ze het ergens nie mee eens benne, anders hadden ze zig wel stil gehouwe denk
9 jaar geleden
L.
L.
Als motieven zou ik noemen: de dobbelstenen en het as (het huis dat verwoest wordt, er wordt over de vulkaan gesproken, de kachel van Anton, de smeulende asbak van Takes...)
Hoewel dit verslag 'zeker weten goed' wordt genoemd, zijn er nog zeker wat verbeteringen mogelijk.
9 jaar geleden
AntwoordenP.
P.
Dit is echt nog niet een 'zeker weten goed' waard. Bevat zeker duidelijk en overzichtelijk goede informatie maar belangrijke zaken zoals het dobbelsteenmotief mist.
9 jaar geleden
AntwoordenR.
R.
Het dobbelsteenmotief zit er gewoon in
4 jaar geleden
T.
T.
Het is me niet duidelijk waarom deze bespreking de beoordeling 'zeker weten goed' krijgt, terwijl bij de samenvatting de proloog ontbreekt.
9 jaar geleden
AntwoordenR.
R.
De proloog staat er in alleen wordt die eerste regel van het boek genoemd
4 jaar geleden
M.
M.
Goed verslag
9 jaar geleden
AntwoordenF.
F.
mooi gedaan
8 jaar geleden
AntwoordenN.
N.
In de tweede episode schrijft u over mevrouw Beurner, maar eigenlijk is het mevrouw Beumer. Verder zou ik er nog op willen wijzen dat Anton het feest van zijn studiegenoot niet verlaat vanwege de foute grappen, maar vanwege politieke desinteresse.
8 jaar geleden
AntwoordenC.
C.
In de eerste episode van de samenvatting staat niet dat peter wordt gedood terwijl hij probeert te vluchten
in de tweede episode staat wel dat hij gedood is
8 jaar geleden
AntwoordenM.
M.
dat komt omdat pas in de tweede episode wordt vermeld dat Peter is gedood
8 jaar geleden
J.
J.
Vet koel verslag, mijn favoriete boek ooit
8 jaar geleden
AntwoordenM.
M.
beste Vivian,
het is misschien een kleine fout, maar u heeft geschreven dat De aanslag 347 bladzijdes heeft terwijl het er werkelijk 247 zijn, en als je er ook rekening bij houd dat het verhaal begint op bladzijde 7, zijn er maar 240 bladzijdes
8 jaar geleden
AntwoordenB.
B.
Ligt er ook aan welke druk het is he ;)
8 jaar geleden
W.
W.
Proloog
De proloog begint als een vertelling, een sprookje: ‘Ver, ver weg in de Tweede Wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk met zijn ouders en zijn broer aan de rand van Haarlem.’ De Steenwijks wonen in een kleine villa waarvan er vier dicht bij elkaar aan een kade staan.
In het meest links gelegen huis (‘Welgelegen’), woont een gepensioneerde procuratiehouder Beumer met zijn vrouw. Dan volgt ‘Buitenrust’, waar Anton woont, daarnaast in ‘Nooitgedacht’ wonen een stuurman op de grote vaart, Korteweg en zijn dochter Karin die verpleegster is. In ‘Rustenburg’ ten slotte woont het echtpaar Aarts. Met de familie Beumer en Karin Korteweg heeft Anton enig contact, niet met het echtpaar Aarts, dat heel afgezonderd leeft.
De vier huizen liggen heel geïsoleerd, alleen aan de overkant van het water liggen wat boerderijen en huisjes. Anton speelt vaak op de braakliggende grond achter de huizen of kijkt naar de schepen die door het kanaal varen.
8 jaar geleden
AntwoordenS.
S.
Het zou beter zijn als je meer personages beschrijft dan alleen de hoofdpersoon.
8 jaar geleden
AntwoordenG.
G.
hoe kunnen zijn beide ouders vermoord zijn? Dan heeft ie er 4 xoxo
7 jaar geleden
AntwoordenL.
L.
lol Mr. Grammarnazi, als je toch al corrigeert, doe het dan goed!!! Beide ouders = vader plus moeder (1 ouder + 1 ouder = 2 ouders)
7 jaar geleden
L.
L.
jo guys lars hier! leuk verslag ik genoot eran
7 jaar geleden
AntwoordenR.
R.
misschien ka je de thema's en motieven meer verdiepen
7 jaar geleden
AntwoordenR.
R.
Het motto gaat ook over de Vesuvius. Omdat er zo veel rook en as was toen was het daar helemaal donker. "neen meer dan nacht" slaat op de dood.
7 jaar geleden
AntwoordenB.
B.
xcool man
6 jaar geleden
Antwoordeneen scholier
een scholier
De quiz heeft een aantal dubbelzinnigheden.
Vraag 1 heeft in ieder geval 2, mogelijk 3 juiste antwoorden:
- In de familie Steenwijk worden 3 van de 4 gezinsleden gefussileerd.
- In de familie Korteweg is vader nooit zichzelf meer, vlucht na de oorlog naar Nieuw-Zeeland en pleegt in 1948 zelfmoord als gevolg van de gebeurtenissen tijdens de aanslag.
Vraag 4 heeft technisch het onjuiste antwoord: Als zijn ouders opgepakt worden (de avond van de aanslag), wordt Anton in de cel gegooid (gevangen genomen). Als hij bij zijn oom en tante komt te wonen (de dag erna) zijn zijn ouders al dood (hoewel Anton dat niet weet).
Vraag 7 heeft eigenlijk geen juist antwoord. Het dichtst in de buurt komt dat Fake arm en ongelukkig is geworden en in een huishoudzaak is gaan werken, maar later ziet Anton een busje rijden dat zijn idee bevestigt dat Fake inmiddels bedrijfsleider is geworden, en daarmee waarschijnlijk niet meer arm.
4 maanden geleden
Antwoorden