Zenboeddhisme

Thema 2 De zin en onzin van Zen

Allereerst iets over de historie van Zen, vervolgens informatie over twee hoofdscholen en tot besluit licht ik de relatie toe tussen Zen en kunstvormen.

Geschiedenis Zen ontstond in de 12e eeuw in Japan. In 1191 kwam de Japanse monnik Eisai terug uit China. Hij nam twee dingen mee: zen en thee. Over de thee waren de rijken wel te spreken, maar zen vonden ze maar niks. Het was te veeleisend. Toen het in Kyoto, waar Eisai op dat moment woonde, niet aansloeg, trok Eisai naar Kamakura. Daar vonden strijders de nauwkeurigheid van zen heel goed. Ze gebruikten het om zich beter te kunnen concentreren. De twee hoofdscholen (hierna beide uitgelicht) richtten zich vooral op meditatie en een goede kijk op de werkelijkheid. Zen is Japans voor ch’an wat ‘meditatie’ betekent in het Sanskriet (oude Hindoitische taal). Bij zen gaat men er van uit dat in iedereen een boeddha-geest aanwezig is. Daarom zegt een zen-monnik: ‘Waarom zou ik moeten mediteren als ik toch al Boeddha in me heb?’

Rinzai-zen en koans Iemand vroeg eens aan de zen-meester Chao-chou (in het Japans ‘Joshu’) of een hond ook een boeddha-geest had. Zijn antwoord was ‘Wu!’ (‘Nee!’). Later zij hij op diezelfde vraag ‘Ja!’. Want in elk levend wezen is een Boeddha-geest. Dit is een van de 1700 raadsels (koans) die de basis zijn van rinzai-zen. Op deze koans is geen antwoord te geven. Daar gaat het ook niet om. Het gaat erom dat een leerling daar goed over nadenkt. Als een leerling er niet uitkomt probeert een meester hem op het goede spoor te zetten. Dit kan hij doen door uitroepen (‘tien!’, ‘woe!’ of ‘kwan!’, dit betekent respectievelijk: ‘punt uit!’, ‘niks!’ en ‘pas op!’) of bijvoorbeeld met de ‘stok van mededogen’, zoals afgebeeld op onderstaande foto. Er is een bekend verslag van een koan-meditatie, geschreven door Hakuin (1685-1768). Hieronder staat dit afgedrukt.

‘Ik kreeg de Mu-koan van Joshu,’schrijft hij. ‘en ik deed er enorm mijn best op. Dagen en nachten at en sliep ik niet, en toen had ik ineens een enorme concentratie. Alsof ik half bevroor op een enorme ijsvlakte; ik voelde mij vanbinnen volkomen transparant. (…) Toen ik plotseling wakker werd, was ik Ganto (een vage verwijzing naar een vermoorde zen-meester) en in de loop van al die tijd was mijn persoonlijkheid hetzelfde gebleven. (…) Ik riep: ‘Dat is prachtig! Er is geen geboorte en geen dood om aan te ontsnappen! Er is geen hoogste kennis…’ (Boeddhisme: filosofie en meditatie: het pad naar spirituele verlichting, heilige plekken [Tom Lowenstein] bekort)

De meester van Hakuin was niet tevreden met deze verlichting (satori). Echter, na korte tijd kwam Hakuin wel tot een, voor zijn meester, goed antwoord.

In onze regio wordt ook wel rinzai-zen uitgeoefend. Bijvoorbeeld in Zundert. Pater Jef Boeckmans woont in een abdij in Zundert. Hij is al op jonge leeftijd tot de monnikenorde toegetreden. Hij denkt dat zenmeditatie mensen van diverse geloven, maar speciaal Christenen, kan brengen tot beter inzicht in hun godsdienst. In een uitzending van de Boeddhistische Omroep Stichting van 23 maart 2003 werd een kijkje genomen in de abdij in Zundert en vertelde Boeckamns zijn mening over veel dingen die te maken hadden met zen en boeddhisme. In deze uitzending vielen enkele dingen op. Zo zei Boeckmans dat ‘deze discipline mensen kan helpen om beter in te wijden in deze wereld.’ Ook zei de pater dat ‘al onze religieuze oefeningen eigenlijk bedoeld zijn om alle oefeningen weg te laten en de spontaniteit te hervinden van het kind. Als het allemaal niet leidt tot die spontaniteit dan is het niks waard.’ Hieruit blijkt eigenlijk dat boeddhisten Boeddha niet zien zoals een Christen God ziet. Voor een Christen zou zoiets wel nut hebben, hij zou zoiets doen voor God. Een boeddhist doet zoiets voor zichzelf. Ook zei de Zundertse pater dat zenmonniken geen bedelmonniken zijn. Dat was ook te zien in de uitzending. Men heeft een stal met koeien en houdt zich ook bezig met landbouw om zo voor zichzelf eten te hebben. Het volgende viel mij ook op: ‘Koans hebben natuurlijk een oplossing. Die komt uit een heel diep niveau van ons eigen bewustzijn. Daar waar we weten (…) Het werken met koans heeft tot doel: het bereiken van een soort verzoening de heel diep is, die mij helpt in mijn inzicht in de werkelijkheid’ (De diverse citaten tussen aanhalingstekens in de twee alinea’s hierboven zijn allen afkomstig uit ‘Respect voor de bezem’ van de BOS, 23 maart 2003)

Soto-zen Dogen (1200-1253) was de stichter van soto-zen, de tweede hoofdschool van de Japanse zen. Dogen was in de leer bij Eisai, de stichter van de zen in Japan. Kort nadat hij bij Eisai in de leer ging overleed deze. Daarna trok hij naar China en verdiepte zich daar in zen. Volgens soto zijn alle handelingen die we verrichten, van bidden in tempels tot poepen, manieren om je bewust te zijn van het leven. Als je de leer van het boeddhisme uitoefent (bijvoorbeeld door te mediteren) krijg je verlichting (satori). Zen draait om meditatie. Hierbij hoeft geen enkele poespas aanwezig te zijn. Zie de monniken op onderstaande foto. Ze zijn in zazen. Ze hebben de ogen neergeslagen en hebben een lege muur voor zich. Zo worden ze niet afgeleid en kunnen ze zich goed concentreren. Dogen schreef in zijn boek Een universele aanbeveling van zazen: ‘Denk aan niet-denken (…) door verder dan denken en niet-denken te denken. Dat is de basis van zazen.’ Ook schreef hij, in datzelfde boek: ‘Laat alles los, denk niet aan goed of kwaad, positief of negatief. Komt uw geest zo tot rust, geef dan zelfs het idee een boehha te worden op.’ (Deze twee citaten zijn afkomstig uit: Boeddhisme: filosofie en meditatie: het pad naar spirituele verlichting, heilige plekken [Tom Lowenstein])

Relatie tussen zen en kunst Zen heeft ook invloed gehad op kunst. Bijna in elke kunstvorm in Japan is wel iets te herkennen van zen. In het boek Zen in de kunst van het boogschieten van Eugen Herrigel staat dit over het verband tussen kunst en godsdienst in Japan: “De juiste kunst’ kent ‘geen doel, geen zin’ en gaat over loslaten en het ‘jezelf en alles wat van jou is achterlaten’, zodat alleen een ‘ongerichte spanning’ overblijft.’ (Boeddhisme: filosofie en meditatie: het pad naar spirituele verlichting, heilige plekken [Tom Lowenstein]) Een voorbeeld van zo’n kunstuiting is de zen-theeceremonie. Deze wordt gehouden in een zen-tuin. Zo’n tuin beeldt uit dat de natuur steeds in beweging is. Zo zijn er tuinen die op een speciale manier zijn geharkt om water uit te beelden. Water is steeds in beweging. Een zen-theeceremonie is heel traditioneel. De thee wordt op een traditionele manier gemaakt met spullen die er heel ouderwets uit zien. De stilte die heerst in het theehuisje, als de thee wordt uitgedronken, is misschien de innerlijke rust (nirvana). Op de volgende pagina een afbeelding van een 19e eeuwse houtsnede, waarop een theeceremonie te zien is.

Andere vormen van zen-kunst zijn de kaligrafie en haiku’s. Kaligrafie is eigenlijk al een manier van meditatie. Voordat er een, vaak niets betekenend, teken op papier wordt gezet wordt er eerst diep gemediteerd. Hieronder een voorbeeld van een kaligrafie met nietsbetekenende tekens. Haiku’s zijn een soort gedichtjes van zeventien lettergrepen. Vaak hebben deze een heel vreemde laatste regel. Zoals de volgende haiku:

De zin en onzin van zen Of iemand zen onzin vindt kan hij alleen maar voor zichzelf bepalen. Wel heeft zen een grote invloed gehad op het leven in Japan en, zoals hierboven te lezen is, ook op de kunst. Wat dat betreft is het dus zeker geen onzin. Wel zijn de uitkomsten van zen-meditaties vaak nietszeggend. Ze hebben geen duidelijke betekenis.