Geschiedenis Bergen op Zoom

Globale Geschiedenis van Bergen op Zoom
Er staat op de kaft ‘De heerlijkheid ….’, Bergen op Zoom was namelijk de heerlijkheid van West-Brabant al in 1287. Ik zal even de letterlijke definitie van de Dikke van Dale (13e uitgave 1999) erbij pakken om het woord ‘heerlijkheid’ uit te leggen. Deze definitie luidt als volgt: “goed aan het bezit waarvan een titel en sommige rechten verbonden zijn.” Oftewel (als ik het goed begrijp), iets wat een titel heeft en daarbij bepaalde voorechten heeft. Het precieze ontstaan van Bergen op Zoom is moeilijk te bepalen. Het is overigens altijd moeilijk, om precies te kunnen zeggen wanneer een plaats ontstaat. Maar het is wel zeker dat Bergen op Zoom stadsrechten kreeg in de 13e eeuw.

Men kon al zeer snel drie kernen onderscheiden. Dat waren het Markiezenhof, de Grote Markt en de Haven. Deze drie kernen hadden allemaal een kenmerk in Bergen op Zoom gezien de functie van elk.
- het Markiezenhof was er om een mooie agrarische omgeving te hebben
- de Grote markt was er voor een goed handelscentrum
- de Haven had een belangrijke straat, namelijk de Dubbelstraat. Er werd hier aan nijverheid gedaan. Met name waren er zoutziederijen, meekrapstoven en pottenbakkerijen. De haven had dus meer dan één functie

Doordat Bergen op Zoom een heerlijkheid was had het geheel West-Brabant onder haar hoede. De heerlijkheid kreeg meer en meer bekendheid, door de jaarmarkten daar. Met name de Paasmarkt en de Koude Markt zorgden voor veel bezoekers. De markten genoten van zoveel bekendheid, omdat ze zo goed waren opgezet door de St. Gertrudiskerk (ook wel bekend als ‘De Peperbus’). Door de vele successen kon Bergen op Zoom zich stadsmuren veroorloven. Hoewel de Grote Markt en het Markiezenhof al snel stadsmuren hadden, duurde het tot de 15e eeuw toen de Haven stadsmuren kreeg. De successen gingen door en daardoor kreeg Bergen op Zoom de titel van Markiezaat in 1533.Deze successen konden helaas niet door blijven gaan, vanwege een grote stad ten zuiden van Bergen op Zoom, die maar groter bleef worden. Ik heb het inderdaad over Antwerpen. Dat was niet enige reden waarom de groei van Bergen op Zoom tot stilstand was gedreven. Het Markiezaat had de pech dat het haar achterland, Zuid-Beveland genaamd, verloor door overstromingen van de Oosterschelde en Westerschelde. Toen men dacht dat het niet erger kon worden, brak de slopende Tachtigjarige oorlog uit. Bergen op Zoom werd twee keer lang belegerd door het Spaanse leger in 1558 en 1622. Het laatste beetje welvaart (en hoop op een beter leven) werd weggevaagd door deze (nogmaals) slopende oorlog.

Toen de vrede van Munster in 1648 werd gesloten kreeg Bergen op Zoom een nieuwe functie. Het werd een vestigingsstad. Bijna twee eeuwen lang was Bergen op Zoom onneembaar. Het feest was afgelopen toen Napoleon besloot langs te komen. De Fransen hadden veel moeite met Bergen op Zoom, maar uiteindelijk viel de vestigingsstad toch in 1747. De Fransen vernielden tijdens hun belegering het zuidoostelijke gedeelte van de grote kerk. In 1847, honderd jaar na de belegering, had het niet meer de functie als vestigingsstad. Het was weer tijd voor Bergen op Zoom om te groeien. Door deze groei, rond de Industriële Revolutie, verloor men de aandacht op militair vlak. De vestigingswallen verslechterden en de het grachtwater werd verlaagd. Bergen op Zoom had geen noemenswaardige functie in de Tweede Wereldoorlog (ook niet in de eerste, maar toen was heel Nederland neutraal).

Na 1945 kon Bergen op Zoom weer flink groeien. Vooral het natuurschoon rond en in de stad werd uitgebreid. Ondanks deze uitbreidingen werd de middeleeuwse aard van de binnenstad goed bewaard. Hierdoor is Bergen op Zoom een goed centrum voor recreatie en toerisme in Brabant. Je vindt in Bergen op Zoom nu ook veel zeventiende- en achttiende-eeuwse huizen. Dat maakt de stad alleen maar gezelliger. Er werden van de Tweede Wereldoorlog tot nu veel stadsvernieuwingen doorgevoerd. Ik geef hier een paar voorbeelden van:
- restauratie van de synagoge in de Koevoetsstraat in 1975
- aanleggen van een fraai stadspark, het Anton van Duinkerkenpark genaamd
- stadsvernieuwingen van huizen in de Lindebaan, Zuidzijde Haven, Van Dedemstraat, Bolwerk en Lievevrouwestraat.
- Grootschalige projecten zoals het Markiezenhof en de St. Gertrudiskerk in de jaren tachtig
- Het ombouwen van de Heilige Maagdkerk naar een stadsschouwburg in 1990

Bergen op Zoom en haar Heren en Markiezen
De eerste heer van Bergen op Zoom die bekend is in de geschiedenisboeken was Hertog Jan rond in het jaar 1287. Daarna kan ik een hele tijd niets meer vinden over wie aan de touwtjes trekt in Bergen op Zoom tot rond 1300. Nu komen alle heren en Markiezen van Bergen op Zoom t/m +- 1800.

Gerard van Wezemaal regeerde tot 1309, toen overleed hij.
Arnold van Wezemaal was de zoon van Gerard en hij was getrouwd met Johanna en regeerde tot zijn dood in 1313.
Mathilids van Wezemaal was de dochter van Arnold en trouwde met Albrecht van Voorne, die ging dood in 1331 waardoor Mathildis moest hertrouwen met Reinoud van Kleef in 1338.
Johanna van Voorne leefde van omstreeks 1325 tot 1349. Zij was de dochter uit Mathildis eerste huwelijk. Johanna trouwde met Jan van Valkenburg en ze overleed in1949. haar man overleed in 1952.
Mathilids van Wezemaal moet nogmaals optreden als Vrouwe van Bergen tot ze afstand neemt in 1953.
Hendrik I van Boutersem kreeg van de hertog van Brabant de heerlijkheid beleend in 1951. Hij huwde met Maria van Merksem die twee zonen en twee dochters voor hem baarde. Hij overleed in 1371.
Hendrik II van Boutersem is de oudste zoon van Hendrik I en mag hem dus opvolgen. Hij huwde met Beatrix van Polanen. In 1397 was er een grote stadsbrand onder zijn bwind. Hij overleed in 1419.
Hendrik III van Boutersem is heel kort heer geweest. Hij overleed namelijk in hetzelfde jaar als zijn vader. Hij is wel getrouwd geweest met Johanna van der Aa. Uit dit huwelijk kwam een dochter.
Jan I van Glymes huwde met de dochter van Hendrik III van Boutersem, Johanna van Boutersem. Hij regeerde van 1419 totdat hij overleed in 1427 zijn vrouw overleed in 3 jaar later. Hij kreeg 6 kinderen.
Jan II van Glymes is geboren in 1417 en was de oudste van de 6 kinderen en mocht de troon opvolgen. Hij trouwde in 1444 met Margaretha van Sint Simon waar hij 13 kinderen verwekte. Zij overleed in 1470. Als je 13 kinderen al veel vond, schrik je hier helemaal lam lazarus van. Hij verwekte namelijk ook nog eens zo’n 50 kinderen in totaal. Dus zo’n 40 kinderen buitenechtelijk. Hij kreeg de bijnaam Jan Metten Lippen. Naast flink populair te zijn bij de vrouwtjes zorgde Jan van Glymes voor nieuwe belangrijke gebouwen, zoals de St. Gertrudiskerk en het Markiezenhof. Jan ‘Metten Lippen’ overleed in 1494.
Jan III van Glymes werd geboren in 1452. in 1488 stapte hij in het huwelijksbootje met Adriana van Brimeau die 7 kinderen voor hem baarde. Bij de laatste in 1500, overleed ze. Jan III was belangrijk voor Bergen op Zoom. Hij speelde een belangrijke rol bij de bouw van het Markiezenhof, de uitbreiding van de St. Gertrudiskerk en de uitbreidingen van het kasteel te Wouw. Jan III was ook nog raadsheer van Philips de Schone, van Keizer Maximiliaan van Keizer Karel IV. Jan III werd opgenomen in de Gulden Vlies. Hij overleed in het jaar 1532.
Antonius van Glymes werd geboren in 1500. Hij trouwde met Jacoba van Croy, zij schonkt hem 6 kinderen. Jacoba overleed in 1550. Antonius zorgde dat Bergen op Zoom werd verheven tot Markiezaat. Glymes had ook nog een gebied, dat Walhain heette. Dat werd nu tot Graafschap verheven. Antonius overleed in 1541.
Jan IV van Glymes is geboren in 1928 en in tegenstelling tot de meeste heren en Markiezen van Bergen op Zoom is hij geboren op het kasteel Borgvliet. Hij trouwt met Maria van Lannoy en in 1550 werd Jan IV tot Markies ingehuldigd. Hij bekleedde een belangrijke nationale post en had een belangrijke rol in de tachtigjarige oorlog. Jan IV overleed kinderloos en dat zorgde tevens voor het einde van het Huis Glymes.
Maria Margaretha van Merode werd beleend door de Staten van Brabant met het Markiezaat. Dat moesten ze wel doen, omdat ze waren veroverd door de Spanjaarden in 1577. Ze wordt geboren in 1569. Zij was de nicht van Jan IV en Maria trouwde met Jan van Wittem. Hij was baron van Boutersem en heer van Beersel. Ze bestuurden samen het Markiezaat voor maar 4 jaar, daarna schonken ze het gebied aan de Prins van Oranje. Dat vind ik zeer opmerkelijk aangezien ze eerst de kant kozen voor de Spanjaarden. Het land van Wouw en het Oosterkwartier bleef overigens wel Spaans grondgebied. Maria baarde 3 kinderen, waarvan één stierf in 1580. Maria zelf stierf overleed in 1588, net asl haar man.
Maria Mencia van Wittem werd geboren in 1581 in Wouw. Ze kreeg al de macht over het Markiezaat van de Spaanse koning in 1588. Ze werd overigesn pas Markiezin in 1609. Maria Mencia trouwde in 1599 met Graaf Herman van Bergh. Herman overleed in 1611 en daarom hertrouwde ze met Willem van Melun in 1612. Maria Menica van Wittem overleed in 1613.
Maria Elisabeth I Clara van den Bergh geboren in 1610 en trouwde in 1925 met de graaf van den Bergh, Albert. Zij overleed in 1633 zonder kinderen hebben gehad.
Maria Elisabeth II van den Bergh is de nicht van Maria Elisabeth I en werd geboren in 1613. Zij trouwde in 1630 met Eitel Fritz. Hij is de prins van Hohenzollern. In 1635 wordt zij beleend met het Markiezaat. Ze kon pas haar intrede doen na de vrede van Munster in 1648. Er zijn eerst veel problemen, omdat de graaf van den Bergh aansprak wilde maken op het Markiezaat. De markiezin overleed in 1671.
Henriëtte Francisca, Prinses van Hohenzollern is de dochter van Mary Elisabeth II als zij geboren werd in 1642. in 1662 stapt zij met Frederik Maurits II de la Tour d\'Auvergne in het huwelijksbootje. Zij werd markiezin in 1681. twee maal werd het markiezaat haar ontnomen door Stadhouder Willem III. Dat was tijdens de oorlog tegen Frankrijk (1672 tot 1678) en tijdens de negenjarige oorlog (1688 tot 1697). De markiezin kreeg 9 kinderen en ging dood in 1698.
François Egon de la tour d’Auvergne, van 1675, werd direct markies na de dood van zijn moeder in 1698. Hij huwde in 1707 met Maria Anna van Arenberg en hij overleed in Douai in 1710.
Maria Henriëtte de la tour d’Auvergne werd geboren in 1708 en huwde met Johan Christiaan van Sulzbach in 1722. zes jaar later overleed ze.
Karel Philip Theodoor van Sulzbach is de zoon van bovenstaande. Hij is de laatste markies in 1742 van Bergen op Zoom. Hij kwam op deze aarde in 1724. en hij huwde met Elisabeth Maria van Augusta van Pelts. In 1777 werd hij ook nog keurvorst van Beieren. In 1799 overleed de laatste Markies van Bergen op Zoom.

Opmerking: Dit zijn alleen alle heren en Markiezen/Markiezinnen die Bergen op Zoom hebben geleid.

Anton van Duinkerken
Anton van Duinkerken, wie is dat nou weer. Hij schijnt belangrijk te zijn geweest en hij komt uit Bergen op Zoom, dus het leek me wel interessant om wat over hem te vertellen.

Anton van Duinkerken is ten eerste niet zijn echte naam, maar dus zijn schuilnaam. Zijn echte naam is namelijk Wilhelmus Johannes Maria Antonius Asselbergs. Een hele mond vol. Hij heeft overigens ook nog een schuilnaam: Pieter Bakx. Hoewel hij zo heet, zal ik hem voor het gemak gewoon bij zijn pseudoniem noemen. Van Duinkerken werd geboren in 1903 op 2 januari in Bergen op Zoom, zoals ik al zei. Anton heeft in zijn leven zeer belangrijke dingen gedaan, met name voor de Rooms-katholieke kerk. Hij speelde namelijk een zeer belangrijke rol in de definitieve emancipatie van het Rooms-katholieke volksdeel in Nederland. Hij was ook belangrijk bij de culturele samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen.
Van Duinkerken wilde eerst priester worden, maar hij hield toch wat meer van schrijven. Hij werd dan ook in 1929 letterkundig redacteur bij het dagblad ‘De Tijd’ in Amsterdam. Hij werd in 1937 Doctor honoris causa Van Leuven en in 1940 werd hij ook nog bijzonder hoogleraar in de Vondelwetenschap (bekend dichter), beide deed hij af in Leiden.. Dat is nog niet alles, hij ging namelijk in Nijmegen in 1952 les geven als gewoon hoogleraar in de letterkunde.
Nu weer even terug naar zijn jeugd. Hij was al heel snel betrokken met de kerk. Toen de Tweede Wereldoorlog op het punt van beginnen stond, kozen hij en zijn vrienden kanten. Terwijl veel van zijn vrienden de fascistische kant kozen, Anton koos voor de democratische (en juiste) kant. Daardoor werd hij tijdens de oorlog tijdelijk gegijzeld in Sint Michielsgestel. In zijn vele essays voor de oorlog verdedigd hij de normen en waarden van het katholicisme tegen over het vitalisme en het humanisme. In zijn werk evalueerde hij binnen- en buitenlandse publicaties aan de normen van het ruim katholicisme.
Hij bleef ook nog schrijven na de oorlog. Hij was ook veranderd van opinie over zijn geloof, want hij verdedigde zijn geloof minder sterk. Van Duinkerken heeft in zijn leven ook nog een paar prijzen gewonnen voor zijn schrijven. Hij won namelijk in 1960 de Constatijn Huijgensprijs en in 1966 wint hij de P.C. Hooftprijs. Op 27 juli 1968 is het voorbij, Anton van Duinkerken overleed namelijk op deze datum. Anton heeft meer dan 100 werken geschreven en heeft voor 8 verschillende bladen gewerkt.

Monumenten in Bergen op Zoom
Dit is het laatste hoofdstuk van dit werkstuk (eindelijk, ik bedoel natuurlijk hè jammer) en daarom leek me het wel interessant om wat over de bezienswaardigheden die de geschiedenis aan Bergen op Zoom heeft geschonken. Dus in volgorde van invloed in de geschiedenis van Bergen op Zoom.

Het Markiezenhof is natuurlijk het meest belangrijke monument in Bergen op Zoom. Eind 15e eeuw werd dit monument gebouwd. De architecten van dit hof waren Anthonie en Rombout Keldermans. De heren en Markiezen regeerden vanuit hier Bergen op Zoom (en omstreken). Het Markiezenhof heeft de Spanjaarden weerstaan, maar is toch een keer veroverd (door de Fransen). Nu wordt het Markiezenhof voornamelijk gebruikt als museum. Je kan in dit museum ook de grote binnenplaatsen vinden. Kortom Het Markiezenhof heeft dus een belangrijke rol gespeeld voor Bergen op Zoom.

De belangrijkste kerk in Bergen op Zoom is de Sint Gertrudiskerk, die kan je vinden op de Grote Markt. Aangezien het een lange tijd duurde voordat de kerk gebouwd was, werd de kerk tot eind 15e eeuw verfraaid. Naast dat het Markiezenhof werd veroverd door de Fransen, schoten diezelfde Fransen een deel van de kerk in puin. Ondanks de aanval werd de ‘Peperbus’, want zo werd de Sint Gertrudiskerk ook genoemd, hersteld. Daarom kan men nu nog steeds de toren van de ‘Peperbus’ beklimmen.

Het volgende monument is de Stadsschouwburg ‘de Maagd’. Deze schouwburg was van oorsprong een kerk, die gebouwd was in de neoclassicistische stijl. De kerk heette de ‘Maagdenkerk’ en die is gebouwd tussen 1825 en 1829. In 1990 werd het een Stadsschouwburg, maar het heeft nog vele historische accenten behouden, zoals loden ramen. Deze schouwburg telt 650 zitplaatsen.

Ik heb al duidelijk gemaakt dat Bergen op Zoom een vestigingsstad is. Je kan het vestigingverleden goed terug zien bij Ravelijn op den Zoom. De ravelijn had een belangrijke rol bij het verdedigen van Bergen op Zoom gehad. Aangezien men de verdedigingswerken ging verwaarlozen eind 19e eeuw, is er nog maar weinig van over. De Ravelijn heeft een duidelijke link met het Markiezenhof. Wat natuurlijk een monument is in elke gemeente is het Stadhuis. Dit stadhuis is erg raar gebouwd, want het bestaat allemaal uit kleine gebouwen die in wezen aan elkaar zijn ‘geplakt’. Op het stadhuis staat in gouden letters aangebrachte spreuk, die betrekking heeft op de ‘Tachtigjarige Oorlog’. De spreuk luidt “Mille Periculis Supersum”. Ik weet niet hoe goed uw Latijn is, maar ik zal hem vertalen. In gewoon Nederlands betekent het vrij vertaald ‘duizend gevaren kom ik te boven’. Onder het Stadhuis vind men een mooie middeleeuwse kelder, waar nu de VVV is gehuisvest.

Zoals bekend zijn de Joden altijd overal te vinden, zo ook in Bergen op Zoom. Na een schenking van Koning Willem I, stichtte men in 1832 een Synagoge in Bergen op Zoom. De Synagoge laat goed zien het verloop van de Joden in Bergen op Zoom. In 1975 besloot men dat de Synagoge aan een opknapbeurt toe was. In die Synagoge schijnt vooral de badinrichting mooi te zijn, vroeger werden hier rituele reinigingsplechtigheden voor vrouwen gehouden.

Het laatste monument wat ik aan de orde stel is de Lievevrouwepoort ook wel de Gevangenenpoort. Dit monument ik het oudste monument in Bergne op Zoom, aangezien het al sinds de 14e eeuw bestond. Deze stadspoort is ook één van de weinig middeleeuwse poorten die nog bestaan in heel Nederland. Nu wordt de stadspoort voornamelijk gebruikt als centrum voor een stichting die zich inzet voor opgravingen in en rond de stad Bergen op Zoom. Deze stichting heet ‘In den Scherminckel’.

Bronnen:

members.home.nl/joopbelet/waar5.htm t/m 7

homel2.tiscali.nl/~mgelten/Plaatsen/BergenopZoom.htm

www.buitenlust.net/stadboz-1.html

http://www.cubra.nl/antonvanduinkerken/biobiblio.htm

http://nl.wikipedia.org/wiki/Bergen_op_Zoom

http://www.vestingsteden.nl/?pid=82