Surrealisme

1 Inleiding
Het surrealisme werd niet beschouwd als een stroming, maar als een levenshouding. Het omvatte zowel schilder- en beeldhouwkunst als literatuur en film. De eerste surrealistische denkbeelden kwamen op gang in Parijs. In 1924 schreef André Breton in zijn "Manifeste de Surrealisme" over de artistieke expressie. Hij beschreef het als een uiting van gedachten, een automatisme, zonder bedoelingen. De surrealistische kunstenaars wilden fantasie en werkelijkheid samenvoegen tot één Absolute Realiteit. Het surrealisme was na de WO II over zijn hoogtepunt heen, maar veel kunststromingen hadden nooit kunnen ontstaan zonder deze beweging ---- Verkeerd op zijn stoel
Een mens breekt in tweeën. Een stuk breekt uit de hemel. Een stuk hemel breekt in tweeën. Een oude man

zit verkeerd op een stoel. De benen naar boven
de armen naar beneden. Op zijn voeten draagt hij voorzichtig
een klein stukje hemel. Voorzichtig voorzichtig
houdt hij het stukje hemel tussen zijn voeten
opdat er niets van zal afbrokkelen. In zijn handen daarentegen
verkruimelt hij met grote ijver
een klein stukje hemel. Hij drukt het plat tussen zijn handen. Hij wrijft het fijn tussen zijn handen. Uit zijn handen vloeit heet woestijnzand. Hans Arp ---- 2 Ontstaan
Vijf eeuwen geleden hadden de Italiaanse kunstenaars Sandro Botticelli en Leonardo Da Vinci een gesprek. Botticelli vond dat je door een spons, met verschillende kleuren verf doordrenkt, tegen de muur te gooien een prachtig landschap kon maken, zonder er verder nog iets aan te doen. Da Vinci was het daar niet helemaal mee eens, volgens hem konden zulke vlekken alleen dienen als bron van inspiratie. Met verdere uitwerking kon je er wel alles in zien: "Het is als het kleppen van een klok die laat horen wat men zich verbeeldt". Dit vond de 20e eeuwse schilder Max Ernst een mooie gedachte. Hij zette structuren op papier en die hielpen hem om tot fantasierijke voorstellingen te komen. Max Ernst behoorde tot de belangrijkste surrealisten. Hij was erg trouw aan de surrealistische ideeën. Deze ideeën werden in vele artikelen en manifesten vastgelegd door André Breton, de geestelijke vader van het surrealisme. Hoewel het surrealisme eigenlijk een literaire beweging was, heeft Breton ook richtlijnen gegeven voor de surrealistische beeldende kunst: inspiratie halen uit visioenen en droombeelden, het verstand zoveel mogelijk uitschakelen en alles onmiddellijk vastleggen. Surrealisten verkennen het grensgebied tussen fantasie en werkelijkheid. In 1916 organiseerde caféhouder Hugo Ball een cabaret in zijn zaak in Zwitserland. Het café werd omgedoopt tot "Cabaret Voltaire". Iedereen die wilde mocht meedoen. Al gauw kwamen alle kunstenaars uit de omgeving erop af. Deze groep kunstenaars ging 'dada' heten. Dada stond voor een levenshouding die tégen alles was, tegen de maatschappij, tegen de oorlog, tegen de gevestigde kunst. André Breton was ook een actieve dadaïst. Rond 1922 waren Breton en zijn aanhangers niet meer tevreden over het dadaïsme. Ze wilden zich niet meer alleen tegen alles afzetten, maar er ook iets voor in de plaats stellen. Ze begonnen te experimenteren met het 'automatisch schrijven'. Breton verwachtte veel van het automatisme: "Ik geloof dat in de toekomst de twee ogenschijnlijk zo tegengestelde toestanden van droom en werkelijkheid ineen zullen vloeien tot een soort absolute realiteit, de surrealiteit om zo te zeggen. 3 Belangrijkste Kenmerken
Bij surrealistische kunstwerken gaat het niet zozeer om de vormen en de vorstelling, maar om de inhoud ervan. Surrealisten legden de nadruk op het onbewuste in hun bezigheden. De schilders probeerden op het doek te zetten wat er op dat moment in hun hoofd opkwam. Zo wilden ze hun dromen, fantasieën en verdrongen gedachten en denkbeelden naar voren te halen. Ze wilden de vrijheid die kinderen en krankzinnigen hebben bereiken. Alleen die waren volgens de surrealisten in staat om de verbeelding met de realiteit te mengen. Om inspiratie op de te doen bedachten de schrijvers en kunstenaars woord- en tekenspelletjes. De bekendste hiervan was "Le Cadavre Exquis" (het kostelijke kadaver), waarbij alle deelnemers een woord of een tekeningetje toevoegden en zo een zin of een tekening vormden. Schilders raakten ook vaak geïnspireerd door willekeurige vlekken of structuren. Daarin konden ze menselijke hoofden, rotsen, veldslagen, dieren etc. zien. Die ideeën werkten ze verder uit en zo ontstonden er kunstwerken die rechtstreeks van de fantasie van de schilders waren afgeleid. Surrealistische schrijvers en dichters1, zoals André Breton, Paul Éluard en Louis Aragon, werkten op een soortgelijke manier. De schrijvers probeerden zo direct mogelijk op papier te zetten wat er in hun hoofd omging, zonder er bij na te denken. Als ze eenmaal een verhaal hadden geschreven, lazen ze het niet meer en veranderden ze er niets meer aan, omdat het dan niet meer 'spontaan' was. Er werden ook surrealistische films gemaakt, bijvoorbeeld door Salvador Dalí. De films werden geen successen, en de hoge kosten van het maken van zo'n film waren ook een groot nadeel. Men kende maar twee echte surrealistische films: "Un Chien Andalou" van Buñuel en "l'Age d'Or" van Dalí Surrealistische schilderijen zagen er heel verschillend uit door de uiteenlopende technieken die de kunstenaars gebruikten. André Breton en Pablo Picasso2,3 bijvoorbeeld, zaten in de abstracte4 richting. Andere schilders, zoals René Magritte5,6 en Salvador Dalí7,8,9, hadden een hele precieze, realistische techniek. Ze schilderden veel herkenbare, alledaagse voorwerpen. Die veranderden of combineerden ze op een bijzondere manier waardoor ze soms nauwelijks nog herkenbaar waren. De beelden kregen zo een heel andere betekenis. Een surrealistisch schilderij ziet er op het eerste gezicht vaak heel gewoon uit, maar als je beter kijkt zie je allemaal kleine, niet-kloppende details. 4 Politiek

Rond 1925 kwam Breton tot het idee dat de samenleving alleen bevrijdt kon worden als er een politieke revolutie plaatsvond. Hij vond dat alle surrealisten lid moesten worden van de communistische partij, en als ze dat niet deden werden ze streng aangepakt. De meeste surrealisten wilden dit niet, omdat ze vonden dat hun kunst niets met politiek te maken had. Er kwamen ruzies tussen communisten en vrije surrealisten, maar die duurden kort. Bretons meningen waren nogal eens verschillend. Veel leden werden uit de surrealistische groep gezet en er kwamen nieuwe kunstenaars bij. Na een tijdje kwam André Breton tot de conclusie dat de surrealisten hun werk toch niet moesten gebruiken voor het communisme. Als de kunstenaar maar doelde op een revolutie, was het goed, volgens Breton. In 1933 veranderde de politiek radicaal door Stalin. De surrealisten die hiertegen waren, werden door Breton uit de groep gegooid. In zijn "Position Politique du Surréalisme" maakte André Breton bekend dat hij de partij ophief. Vervolgens was hij vóór Trotski, de tegenstander van Stalin. Breton en Trotski schreven samen hun manifest "Pour un Art Revolutionaire Indépendant" 5 Belangrijke Surrealisten
André Breton (1896-1966) "Het glas water in de storm" André Breton10 was een Frans dichter, geboren in Tinchebray (Orne) , overleden in Parijs. Na vijf jaar van experimenteren, vooral op het gebied van het 'automatisch schrijven', maar met de hypnotische slaap, publiceerde hij in 1924 het "Manifeste du Surrealisme". In 1925 ontwikkelde hij de surrealistische schilderkunst. In 1941 zei hij: "Ik leg de nadruk op het eigen karakter van het automatisme binnen de vormgevende activiteiten van het surrealisme." Max Ernst (1891-1976) "Loplop, de hoogste van de vogels" Samen met Hans Arp was hij de oprichter van de Keulse dada groep. In 1921 had hij een expositie met zijn collages, waar André Breton erg van onder de indruk was. Zo kwam Max Ernst11 ook bij de surrealisten. Hij was erg geïnteresseerd in het toeval, ('object trouvé') en de collage. Ook deed hij samen met Breton, Picabia en andere literaire surrealisten, mee aan de eerste experimenten met automatisch schrijven. Hij werd later door Breton uit de groep van surrealisten gestoten, omdat hij een kunstprijs had aangenomen, maar kwam er later weer bij. Max Ernst zei over de collage: "Ik ontdek hierin de bouwstoffen van een verbeeldingswereld, die zo onmenselijk en absurd is dat mijn waarnemingszin geheel nieuwe vermogens moet ontwikkelen om de hele processie van ongerijmde beelden te kunnen volgen ...Ik hoef schilderend of tekenend, aan deze illustraties maar een kleur of lijn toe te voegen om de afgebeelde voorwerpen in een wildvreemd kader te plaatsen ...Deze veranderingen, getrouwe kopieën van wat ik voor mijn geestesoog zie, veranderen banale advertentiepagina's in taferelen, die mij mijn geheimste begeerten openbaren." René Magritte (1898-1967) "Het koekoeksei" René Magritte12 werd opgeleid aan de academie te Brussel, waarna hij patroontekenaar werd bij een tapijtfabriek. Na een jaar ging hij daar weg en richtte hij zich op het schilderen en het ontwerpen van reclame-affiches. Hij reisde door Nederland, Frankrijk, Engeland en Duitsland. Van 1927 tot 1930 verbleef hij in Parijs, waar hij in contact kwam met de Franse Surrealistische beweging rond André Breton. Maar tijdens de Tweede Wereldoorlog schilderde Magritte enige werken in Impressionistische stijl. Magritte leefde in Brussel. Zijn oeuvre wordt gekenmerkt door een droomachtige helderheid. Hij beeldde voorwerpen en mensen op een ongewone manier met elkaar gecombineerd in een vreemde omgeving af. Op deze manier verandert de alledaagse betekenis van een ding. René Magritte: "...Mijn schilderijen werpen steeds weer vragen op, hoe vertrouwd de dingen ook zijn die ze tonen, vragen naar een appel bijvoorbeeld. Men begrijpt niet meer wat de appel voor geheimzinnigs heeft en wat hij aanschouwelijk
maakt..." Salvador Dali (1904-1989) "Vorst van het Catelaans intellect, kolossaal rijk" Salvador Dali13 werd opgeleid in Madrid. In 1927/28 was hij in Parijs, waar hij Picasso en André Breton leerde kennen. Dali sloot zich in 1929 bij de surrealisten aan, waar hij door André Breton werd verwelkomd. In 1938 echter werd hij door deze zelfde Breton weer buiten de groep gesloten. Nadat hij een tijdje in de Verenigde Staten had gewoond, ging Dali naar het Spaanse Figueras. Dali was tegen het communisme van de surrealisten, maar bleef zich bezig houden met Freud. Zijn belangrijkste werk maakte hij in de jaren '30. Zijn schilderijen kenmerken zich door rare voorstellingen die heel precies en realistisch zijn afgebeeld. Vooral dubbelbeelden en beeldrijm waren belangrijk voor hem. In zijn fantasie konden mieren even groot als mensen en horloges slap zijn. Salvador Dali: "Het feit, dat ikzelf tijdens het schilderen mijn eigen beelden niet versta, betekent niet, dat die beelden geen betekenis zouden hebben; integendeel, hun betekenis is zo diep, verscheiden, samenhangend en onwillekeurig, dat ze zich aan een eenvoudige logische ontleding onttrekt. Om mijn beelden in de taal van het dagelijkse leven te kunnen beschrijven en verklaren, is het nodig, ze aan een bijzondere analyse te onderwerpen, en dat met de strengst objectieve, wetenschappelijke ernst, die mogelijk is. Alle verklaringen ontstaan aldus achteraf, aangezien het beeld als gegeven reeds bestaat."