Vulkanen

De een gelooft dat er goden op de top huizen, de andere dat Atlantis eraan tenonder ging. De een laat er het leven bij, de ander plukt er de vruchten van ..... Is het een wonder dat vulkanen zo’n magische aantrekkingskracht hebben? Vulkanen hebben de mens altijd enorm gefascineerd. Ze hebben een ongetemde kracht, ze sissen en rommelen, blazen moeiteloos vuurfonteinen de hemel in en laten as als regen uit de lucht komen. Langs de ene kant zijn we bang voor het reusachtige en vernielend geweld, langs de andere kant maken vulkanen ook veel indruk op ons omdat ze door de gloeiende hete lava hele stukken land in een mum van tijd kunnen veranderen en zo de aarde een nieuw uitzicht bezorgen. Iedere dag is er ergens op de wereld wel een vulkaanuitbarsting maar deze is dan meestal zo miniem dat er nauwelijks aandacht wordt aan besteed in de media, vooral als er geen mensenlevens geofferd worden, maar bij een hevige eruptie kunnen er makkelijk duizenden mensen het leven laten. Nergens liggen leven en dood zo dicht bij elkaar. Alleen in de afgelopen 300 jaar vonden bij uitbarstingen zo’n 260.000 mensen de dood.

Mythologische oorsprong Het woord “vulkaan” komt van “vulcanus”, een Romeinse God die onder de aarde een werkplaats had, waar hij wapens maakte voor de andere goden. De uitbarstingen waren het resultaat van de gevechten tussen mensen en Goden. De meeste samenleving verklaarden natuurverschijnselen als reactie van de goden. Wanneer de goden vertoornd waren, straften ze de mensen met het vuur van een eruptie. De mensen antwoorden dan meestal met offers zoals : in Nicaragua : waar de bewoners vroeger hun mooiste vrouwen in het lavameer gooiden om de goden gunstig te stemmen (liever dan maar lelijk zijn niet?!!).

Ontstaan van vulkanen De aardkorst bestaat uit grote stukken die als stukjes van een legpuzzel in elkaar passen. Ze worden platen of schollen genoemd. Deze schollen zijn voortdurend in beweging, maar dat gaat heel langzaam. Ze kunnen tegen elkaar duwen, uit elkaar drijven of over of onder elkaar schuiven. Als deze schollen bewegen ontstaat er een aardbeving. Aardbevingen en vulkanen komen het meest voor aan de randen van die schollen, evenals bergen en breuken. Ongeveer 500 miljoen jaar geleden vormden de continenten één groot vasteland. Na miljoenen jaren dreven ze uit elkaar. Nu kan je op de wereldkaart zien dat de vorm van Zuid-Amerika ongeveer past in Afrika.

Wat zijn vulkanen precies? Vulkanen zijn vuurspuwende bergen die worden gevormd door uitbarstingen of erupties. Daarbij komt magma vanuit een haard, waar zich gesmolten gesteente
bevindt, door scheuren of andere zwakke plekken in de aardkorst met een hoop geweld naar buiten. Magma is een mengsel van gassen, as en heet gesmolten gesteente in de aarde. Buiten koelt dit mengsel langzaam af en wordt het lava genoemd. Bij de explosies worden lavabrokken als bommen uit de krater gecatapulteerd. Ze kunnen zo groot zijn als een huis of zo klein als een tennisbal. Bij uitbarstingen die met explosies gepaard gaan is het gevaarlijk om dichtbij te komen omdat de kracht en het tijdstip van de explosies onvoorspelbaar zijn.

Lavastromen Soms stroomt de lava traag vanuit een gat in de bodem, maar ze kan ook in machtige fonteinen van vuur omhoog spuiten. De lavastromen zijn vrij goed voorspelbaar en vaak kan je ze zelf van dichtbij fotograferen. Maar als de lava minder vloeibaar en de toevoer onregelmatig is, treden er af en toe explosies op door de vulkanische gassen die uit het hete gesteente ontsnappen. De lavastromen zijn niet zo gevaarlijk voor mensen omdat ze zelden sneller gaan dan een paar km/uur. Alles op zijn weg wordt vernietigd : bossen, akkers, wegen, steden. Er zijn 2 soorten, die Hawaïaanse namen dragen : nl. - de a-a soort : die bedekt is met scherpe ruwe lavabrokken en de - Pahoehoes : die eenmaal afgekoeld een gladde bovenlaag krijgt. Ze zijn meestal niet dikker dan 1 m, terwijl de a-a’s 100 m hoog kunnen zijn.

Vulkanische gassen Maar zij vormen niet het enige gevaar ook de vulkanische gassen zijn uiterst gevaarlijk. In 1986 ontsnapte er in Kameroen een vulkanische gaswolk door een kleine explosie. 1.700 mensen in de dorpen rondom, stierven door de dampen. Het dodelijkste bestanddeel was kooldioxyde, dat geen geur heeft en erg moeilijk op te sporen is. De meeste vulkanische gassen verraden zich door hun stank. Zwavelwaterstof stinkt als rotte kool en chloorwaterstof en zwaveldioxide werken prikkelend op ogen en keel en vreten ook door kleding heen. Onderzoekers uit vroegere tijden dachten soms dat ze vlammen zagen, maar keken naar grote sluiers van gloeiende gassen. Veel imposanter zijn de bliksemschichten die bij erupties voorkomen en die ontstaan door de statische elektriciteit.

Invloed op het weer, het klimaat en het landschap Een grote asrijke eruptie heeft een enorme invloed op het weer. Duistere dagen, hevige stormen en zware regen - of modderbuien kunnen het gebied rondom maandenlang teisteren. Als het stof tot in de atmosfeer opstijgt, kan het klimaat van de hele planeet veranderen. Door het vulkanisch materiaal kunnen de temperaturen op aarde dalen en op lange termijn massale uitstervingen zelfs ijstijden veroorzaken. Misschien ligt hier wel de verklaring waarom dinosauriërs in een mum van tijd uitstierven. Maar ook het landschap verandert. Het ergste dat een boer kan overkomen zijn de lavastromen. Een dikke vloed heeft maanden nodig om af te koelen. Het kan tientallen (en in strenge klimaten zelfs eeuwen) duren voor mossen en schimmels heel langzaam terugkeren

Uitbarstingstypen Niet alle vulkanen barsten op dezelfde manier uit : men onderscheidt 3 typen : - het Hawaï-type : in de krater bevindt zich een lavameer. Borrelende gassen zorgen voor lavafonteinen. - het Vesuvius-type : kegelvormig. Erupties zijn zeer explosief met hoge aswolk. - het Stromboli-type : vulkanen met dunvloeibare lava en grote hoeveelheden vulkanische as.

De uitbarsting van de Vesuvius in Pompeii

Wellicht de meest beruchte uitbarsting is die van de Vesuvius in Pompeii. In het jaar 79 begon de Vesuvius met enorme kracht vuur te spuwen. Hete, giftige gassen deden de gesteenteprop in de kraterpijp hoog de lucht invliegen. Pompeii werd in een mum van tijd begraven onder een 5 m dikke laag van gesteente en as. Bij de eruptie ontstond stoom, die in water veranderde. Dat water, vermengd met de as, vormde een kleverige, hete modderige cement, dat aan één kant van de helling afschoof en de hele stad Herculaneum bedekte. Bij deze ramp vielen ca. 25.000 doden.

Wij kennen die Romeinse burgers van gifafgietsels, die hen tonen op het ogenblik van hun dood. De lichamen van de op de vlucht gestorven Pompeianen werden overdekt met een regen van as en puinsteen, die het effect had van nat cement. Mettertijd vergingen de lichaamsweefsels en het as en puinsteen veranderden in steen. Zelfs eieren, mozaïeken, verkoolde walnoten en vijgen en een brood zijn uit die tijd bewaard gebleven.

Krakatau Maar de uitbarsting van de Vesuvius was lang niet de zwaarste. De ergste uitbarsting is die van KRAKATAU in augustus 1883. De KRAKATAU is een vulkanisch eiland tussen Java en Sumatra in Indonesië. Het begon in mei van dat jaar. Er ontsnapten rook en stoom uit de scheuren in 1 van de vulkanen. Dat ging gepaard met knallen die tot in Djakarta, zo’n 150 km verder te horen waren. De ontploffingen werden steeds erger en op 27 augustus gebeurde de ramp. Het hele eiland werd in stukken gescheurd en de lucht ingeblazen. Ruim 36.000 mensen kwamen om het leven. Kilometers ver was de zee bedekt met dode vissen, want de zee kookte. Waar eerst een eiland van 800 m hoog lag, was nu een onderaardse kuil van 300 m diep en 7 km wijd. Tot in Djakarta waren de ruiten gesprongen. Deze uitbarsting werd gehoord tot in Australië op meer dan 7.500 km afstand.. Jaren na de uitbarsting waren er nog geweldige stofwolken aanwezig. Door de weerkaatsing van het licht op de stofdeeltjes was de lucht bloedrood bij zonsondergang.

Vindplaats van vulkanen Er zijn ruim 1500 actieve vulkanen op aarde, waarvan een groot deel zich bevinden in de Ring van vuur, gevormd door de Westkust van Amerika en het Verre Oosten.

Niet enkel op het land komen vulkanen voor. De meeste vindt men onder de zeespiegel. Dit komt omdat de oceanische korst dunner is dan de continentale. Enkele van de Hawaii-eilanden zijn door een uitbarsting onder water ontstaan.

Ook de grootste vulkaan van ons zonnestelsel bevindt zich niet op aarde maar op de planeet Mars en wordt Mount Olympus genoemd. Hij heeft een doorsnede van 600 km en is 25 km hoog. Dit is 3 maal de Mount Everest. Deze is wel uitgedoofd, gelukkig maar!

Het nut van vulkanen Ondanks de vele gevaren hebben de vulkanen ook veel voordelen. Nog steeds behoren de hellingen van deze bergen tot de dichtstbevolkte streken van de wereld omdat deze zeer vruchtbaar zijn. De vulkanische as bevat namelijk veel mineralen, voedingsstoffen voor de planten. Hierdoor is de oogst veel beter dan op de gronden in de warme landen vb. op de helling van de Vesuvius wordt er aan druiventeelt gedaan. Zonder de kalium, fosfor en andere voedingsstoffen van de as zou de wijn nooit zo zoet zijn. Een eruptie die minder dan 20 cm as uitstoot is een zegen voor de landbouwers. Maar teveel mest is een ramp. Veel materiaal dat uit de krater komt, wordt door de mensen gebruikt. De vulkanische as en de stenen doen dienst bij de aanleg van wegen. De harde korrels en de as vormen een goede onderlaag, waarop later asfalt gegoten wordt. Sommige plaatsen in Duitsland zijn bekend om hun geneeskrachtige bronnen waar soms koud, soms warm water met mineralen naar de oppervlakte borrelt. Vulkanen zijn ook winstgevend, want diamant wordt vooral gevonden in oude kraterpijpen. De hitte en de druk waren er zo groot dat de steenkool veranderde in diamant.

Vulkanologen De laatste tijd kunnen wetenschappers, vulkanologen nu al min of meer een uitbarsting voorspellen. Deze mensen wiens leven vaak in gevaar is. Ze besteden veel tijd aan het analyseren van gegevens in hun laboratoria, maar het veldwerk op de hellingen van actieve vulkanen of bij een uitbarsting is onmisbaar. Ze nemen stalen van lava en gas en meten de temperaturen. Om heel dicht bij het vuur te komen, gebruiken ze speciale ruimtepakken tegen de hitte die waarden kan tellen van 1.100°C. Wanneer de zuurtegraad van het water rondom de vulkaan stijgt volgen er af en toe aardschokken of worden er zwaveldampen waargenomen. Zou er mogelijk een eruptie kunnen plaatsvinden dan schieten de vulkanologen in actie.