Politieke besluitvorming

Maatschappijwetenschappen: politiek

Hoofdstuk 1: wat is politiek?

1.1 Het begrip politiek

• Zelfs binnen de politicologie, de wetenschap die politiek onderzoekt, bestaat geen overeenstemming over een definitie van politiek. ‘Politiek’ kom je in meerdere betekenissen tegen:

o Politiek als ander woord voor beleid: de maatregelen van de ministers waarmee zij een bepaald probleem willen aanpakken en oplossen.

o Politiek als staatsinrichting: het geheel van regels waarin is vastgelegd hoe een land bestuurd wordt.

o Politiek als strategie of handelswijze om een doel te bereiken.

o Politiek als synoniem voor slim, sluw, behendig en achterbaks.

• Het proces van politieke besluitvorming: een proces van omzetting van verlangens, wensen en eisen vanuit de samenleving in bindende besluiten.
• Politieke besluitvorming is gericht op het oplossen van maatschappelijke problemen. Veel problemen zijn verdelingsvraagstukken en kwesties rondom de openbare orde.
• Een politiek probleem is een situatie die een grote groep mensen ongewenst vindt, die ontstaan is door maatschappelijke ontwikkelingen, die te maken heeft met tegengestelde belangen en die de mensen (mede) door overheidsingrijpen veranderd willen zien.
• Problemen die de aandacht krijgen van burgers en maatschappelijke groeperingen vormen de publieke agenda. Door media-aandacht of bemoeienis van belangengroeperingen kunnen zij tot politieke problemen worden gemaakt en op de politieke agenda komen. Er is dan overheidsbeleid nodig: de genomen besluiten van en de getroffen maatregelen door de overheid of een politiek bekrachtigd plan, waarin gekozen doelen en het inzetten van middelen in een bepaalde tijdsvolgorde zijn vastgesteld.
• De inhoud van maatschappelijke en politieke kwesties verandert door de tijd heen.
• De Amerikaanse politicoloog Easton definieerde politiek als ‘de gezaghebbende toedeling van waardevolle materiële en immateriële zaken voor een samenleving’. Bij materiële zaken staat de verdeling van schaarse middelen centraal. Bij immateriële zaken gaat het om de toedeling van waarden.
• ‘Gezaghebbende toedeling’ zegt iets over het proces van politiek. Politieke besluiten kunnen alleen worden uitgevoerd als er voldoende steun of onvoldoende verzet tegen die besluiten is.
• Aan de hand van de beschrijving van Easton kun je politiek definiëren als het besluitvormingsproces over de vraag hoe schaarse middelen verdeeld moeten worden, waarbij de manier van besluiten nemen en de inhoud ervan ‘gezag moeten hebben’ en daarmee steun krijgen van een meerderheid van de bevolking.

1.2 De overheid

• Mensen denken verschillend over maatschappelijke problemen en hebben de betrokken groepen en mensen verschillende belangen. Het is de taak van de overheid om de verschillende meningen en belangen tegen elkaar af te wegen, vervolgens keuzes te maken en beleid te bepalen. Voor een effectief beleid is het nodig dat de overheid concrete doelen en maatregelen formuleert en zorgt voor een solide financiële onderbouwing. Ook is het belangrijk dat het voorgenomen beleid op steun kan rekenen van een meerderheid van het parlement en de bevolking.
• Soms bemoeit de overheid zich met persoonlijke kwesties, maar de overheid bemoeit zich vooral met kwesties die voor de meeste mensen van belang zijn en zelf niet kunnen oplossen. We spreken over collectieve belangen, goederen en diensten.
• Collectieve goederen zijn goederen die van algemeen belang geacht worden, die moeilijk via de markt kunnen worden aangeboden, maar in principe voor iedereen beschikbaar zijn.
• Bij de meeste collectieve goederen en diensten is er geen direct verband tussen gebruik en de kosten. Je betaalt mee door belasting te betalen.
• In de meeste westerse samenleving behartigt de overheid een groot aantal collectieve belangen, maar in bepaalde gevallen is het ook mogelijk om particuliere organisaties in te schakelen.
• Aan de basis van al deze overheidsvoorzieningen staat een soort sociaal contract: in ruil voor de diensten die de overheid levert, aanvaarden de burgers een beperking van hun (financiële) vrijheid.
• In Nederland worden de meeste collectieve belangen door de overheid behartigt:

o Het garanderen van de openbare orde en veiligheid;

o Het garanderen van de mensenrechten;

o Het onderhouden van goede buitenlandse betrekkingen binnen bestaande samenwerkingsverbanden zoals de Europese Unie en de NAVO;

o Het scheppen van werkgelegenheid, sociale zekerheid, goede arbeidsomstandigheden, infrastructuur en een goed economisch klimaat;

o Het zorgen voor welzijn, onderwijs, volksgezondheid, kunst en andere goederen en diensten op sociaal-cultureel gebied.

• Welke collectieve belangen de overheid moet behartigen ligt niet vast, maar verandert met de samenleving mee. Sinds het einde van de negentiende eeuw werd de rol van de overheid steeds groter, maar aan het eind van de twintigste eeuw moest de overheid terugtreden en meer aan de eigen verantwoordelijk van mensen moest overlaten. Er zijn twee visies over de vraag wie welke taken in de samenleving het beste kan verrichten:

o Liberaal-individualistische visie: legt de nadruk op individuele vrijheden van mensen die het takenpakket van de overheid wil beperken.

o Sociaal-collectivistische visie: legt de nadruk op sociale gelijkheid en vindt dat de overheid moet kunnen ingrijpen in het sociaaleconomische leven.

1.3 Politiek en macht

• Een staat betekent dat:

o De overheid over een soevereine macht beschikt;

o Er sprake is van een bevolking waarover geregeerd wordt;

o Het grondgebied internationaal erkend is;

o De overheid beschikt over het geweldsmonopolie.

• Soevereiniteit betekent de hoogste macht en geeft een overheid het recht zelf het land te besturen, zonder inmenging van andere staten. Macht is het vermogen om het gedrag van anderen, eventueel tegen hun zin, te beïnvloeden. Politieke macht is het vermogen de politieke besluitvorming te bepalen.
• Om anderen je wil te kunnen opleggen moet je beschikken over machtsbronnen, zoals geld, kennis, wetten, bevoegdheden, morele steun, de mogelijkheid om geweld te gebruiken, charismatisch gezag en aantal.
• In een goed functionerende rechtsstaat mag alleen de overheid geweld gebruiken. De voorwaarden voor dit geweldsmonopolie zijn vastgelegd in de wet.
• Als macht wordt aanvaard, spreken we van gezag: mensen accepteren de macht of zeggenschap van anderen als legitiem. De overheid heeft gezag omdat dit bij wet is vastgelegd en omdat de bevolking het als juist ervaart dat bepaalde instanties de bevoegdheid hebben om macht uit te oefenen.
• In een dictatuur is de politieke macht in handen van één persoon of een kleine groep mensen. Zo’n situatie leidt gemakkelijk tot machtsmisbruik. Doordat de burgers in een democratie hun beslissingen aan politieke bestuurders overdragen, beschikken deze bestuurders over veel politieke macht.

1.4 Visies over politieke macht

• Volgens de klassieke democratie, of de participatiedemocratie, vindt politieke besluitvorming plaats op basis van de wil van het volk. De politici doen wat het volk wil. Deze opvatting van democratie veronderstelt dat mensen politiek gelijkwaardig zijn, zin hebben om gebruik te maken van hun kiesrecht en gelijke toegang hebben tot een publieke functie.
• De representatiedemocratie zegt dat de bevolking haar zeggenschap in handen legt van gekozen politieke vertegenwoordigers die, eenmaal gekozen, zelf hun politieke besluiten nemen over maatschappelijke kwesties.
• Het model van pluralistische democratie erkent de diversiteit van de samenleving en gaat uit van de gedachte dat er verschillende groepen burgers in de samenleving zijn die elk hun eigen belangen vertegenwoordigen. Ze doen dat via verkiezingen en maatschappelijke organisaties.
• Volgens de elitetheorie is er in een democratie altijd sprake van een elite die sleutel-posities inneemt op sociaaleconomisch en politiek terrein en daardoor alle politieke macht naar zich toe kan trekken. De macht van het parlement en de regering is nauwelijks opgewassen tegen deze instituties.

Hoofdstuk 2: democratie en rechtstaat

2.1 Nederland als democratische rechtsstaat

• Een rechtsstaat is een staat waarin de rechten en plichten van zowel de inwoners als van de overheid zijn vastgelegd zodat burgers beschermd worden tegen machtsmisbruik door de overheid.
• Zonder rechtsstaat kan er geen democratie bestaan, want alleen in een rechtsstaat kunnen burgers gebruikmaken van politieke rechten. Het vastleggen van grondrechten beschermt minderheden tegen wat men de dictatuur van de meerderheid noemt.
• Nederland is een democratische rechtsstaat, een staat waarin de macht door of namens het volk wordt uitgeoefend binnen de grenzen van de grondwet, zodat individuele grondrechten worden beschermd. Enkele kenmerken:

o Er is sprake van een grondwettelijke scheiding van de politieke macht;

o De (politieke) grondrechten worden geëerbiedigd;

o Het bestuur van het land is gebaseerd op het legaliteitsbeginsel.

• Montesquieu heeft het idee van de trias politica ontwikkeld: de scheiding der machten. De wetgevende macht stelt wetten vast waaraan burgers zich moeten houden. De wetgevende macht is in handen van de regering en het parlement. De uitvoerende macht zorgt ervoor dat eenmaal goedgekeurde wetten ook worden uitgevoerd. Hiervoor zijn de ministers verantwoordelijk. Het parlement controleert of de uitvoerende macht zijn werk goed doet. De rechterlijke macht beoordeelt of wetten goed worden nageleefd. De macht is in handen van onafhankelijke rechters.
• Klassieke grondrechten zijn de rechten die de vrijheid en gelijkheid van burgers moeten garanderen. De sociale grondrechten verplichten de overheid te zorgen voor goede leefomstandigheden voor de burger. Klassieke grondrechten zijn afdwingbaar, maar de sociale grondrechten niet. Deze grondrechten zijn belangrijk voor de democratie. Gebruikmakend van politieke en vrijheidsrechten kan iedere Nederlander zijn of haar wensen kenbaar maken.
• Voor een goed functionerende democratie is ook het recht van informatie van belang. Deze wet verplicht de overheid informatie te geven over het beleid aan de volksvertegenwoordiging en de burgers.
• Hoe ons land wordt bestuurd, staat vast in de grondwet. Dit is het legaliteitsbeginsel: de overheid mag alleen maatregelen nemen en handelend optreden binnen het kader van haar wettelijk vastgelegde bevoegdheden. Politieke spelregels zijn:

o Het recht van de Tweede Kamer om te stemmen over beleid en wetten;

o De bevoegdheid van de burgemeester om de gemeenteraad voor te zitten;

o De plicht van bewindslieden om zich te verantwoorden;

o De wijze waarop een wet tot stand komt;

o De plicht van staatshoofd om op Prinsjesdag de beleidsplannen voor te lezen.

2.2 Constitutionele monarchie met parlementair stelsel

• In de grondwet zijn de rechten en plichten van burgers en overheid vastgelegd. Sinds Nederland een koninkrijk is, zijn ook de rechten en plichten van het staatshoofd en de positie van het koninklijk huis in de grondwet geregeld.
• In Nederland wordt het staatshoofd door erfopvolging aangewezen. We zeggen dat Nederland een constitutionele monarchie is, een koninkrijk waarbij de macht van het staatshoofd nauwkeurig in de grondwet is beschreven. Zijn taken:

o Lidmaatschap van de regering en voorzitter van de Raad van State;

o Plaatsen van handtekening onder alle wetten;

o Voorlezen van de troonrede op Prinsjesdag;

o De benoeming van ministers en staatssecretarissen bij de vorming van een nieuw kabinet.

• Daarnaast heeft het staatshoofd enkele niet-constitutionele taken, zoals:

o Het overleggen met de minister-president over het kabinetsbeleid;

o Ons land vertegenwoordigen bij staatsbezoeken;

o Het ontvangen van buitenlandse staatshoofden.

• Officieel maakt de koning deel uit van de regering en heeft hij enkele staatsrechtelijke bevoegdheden. In de praktijk heeft hij voornamelijk een ceremoniële functie. Het staatshoofd is onschendbaar: de ministers zijn verantwoordelijk voor alles wat hij doet. Hoewel er sprake is van onschendbaarheid, geeft de koning wel geheime adviezen.
• Nederland heeft geen directe democratie, maar een parlementaire democratie: wij stemmen niet zelf, maar kiezen een parlement dat namens ons stemt. Kenmerken van onze parlementaire democratie zijn:

o Het volk wordt vertegenwoordigd door een parlement dat door vrije en geheime verkiezingen wordt gekozen. We noemen dit een indirecte of een representatiedemocratie;

o Ministers zijn verantwoording schuldig aan de gekozen volksvertegenwoordiging;

o Het kabinet voert beleid op basis van het vertrouwen van de meerderheid van de volksvertegenwoordiging;

o De macht van de overheid wordt (indirect) gelegitimeerd door de vrije en de geheime verkiezingen, die uiterlijk iedere vier jaar plaatsvinden;

o Besluitvorming door regering en parlement vindt plaats bij meerderheid van stemmen;

o Het parlement is geen dictatuur van de meerderheid, maar houdt rekening met de rechten en belangen van minderheden;

o Er is sprake van een tweekamerstelsel, waarbij het politieke primaat bij de direct gekozen Tweede Kamer ligt. De indirect gekozen Eerste Kamer, of Senaat, vervult de rol van laatste controle en wordt daarom ook wel Kamer van reflectie genoemd.

Hoofdstuk 3: verkiezingen en kiesstelsel

3.1 Het Nederlandse kiesstelsel

• Door om de paar jaar naar de stembus te gaan, geven we een mandaat aan onze vertegenwoordigers om maatschappelijke kwesties te regelen.
• Tegenwoordig hebben alle Nederlanders van achttien jaar of ouder zowel actief als passief kiesrecht. Actief kierecht is het recht om te kiezen, passief kiesrecht is het recht om gekozen te worden. Ook is wettelijk vastgelegd dat de verkiezingen geheim zijn, zodat niemand te weten kan komen wat de individuele burger heeft gekozen.
• Nederland kent een stelsel van evenredige vertegenwoordiging: alle uitgebrachte stemmen worden verdeeld over het beschikbare aantal zetels. Bij de berekening ervan wordt gebruik gemaakt van de kiesdeler, de hoeveelheid stemmen die je nodig hebt voor een zetel. Het voordeel van dit kiesstelsel is dat iedere stem even zwaar meetelt bij de verdeling van de zetels. Het nadeel is dat er veel kleine partijen zijn met één of meer zetels, waardoor debatten soms onoverzichtelijk worden. Ook is het lastig om met zo veel partijen een regering te vormen. Er is bij de samenstelling van de regering altijd sprake van coalitievorming. Sommige landen hebben een kiesdrempel: een partij moet een bepaald minimumpercentage stemmen halen om mee te delen in de zetels. Hierdoor komen alleen de grote partijen in de volksvertegenwoordiging terecht.
• Andere landen kennen een districtenstelsel. Bij dit stelsel wordt het land verdeeld in een aantal gebieden. De kandidaat die in dat district de meeste stemmen haalt, wordt afgevaardigd naar de volksvertegenwoordiging. Een ander stelsel is het meerderheidsstelsel: een kandidaat wint in een district als hij of zij een absolute meerderheid haalt (50% of meer).
• Een voordeel van het districten- en meerderheidsstelsel is dat de kiezers de kandidaten beter kennen en er dus een sterkere binding is tussen kiezer en gekozene. Of dit in de praktijk zo is, hangt af van de grootte van het district. Na de verkiezingen is er politieke duidelijkheid: geen wekenlange kabinetsformatie dus.
• Een nadeel van het districtenstelsel is de mogelijkheid dat een partij die in totaal de meeste stemmen heeft gehaald, toch het minste aantal zetels krijgt. Een ander nadeel heeft te maken met het dilemma van de fractiediscipline: de afspraak om bij wetsvoorstellen hetzelfde te stemmen als de andere partijleden.

Districten- en meerderheidsstelsel	Stelsel evenredige vertegenwoordiging
Sterke relatie kiezer & gekozene	Grotere afstand kiezer & gekozene
Gekozene vertegenwoordigt alle burgers in dat district	Gekozene vertegenwoordigt al zijn/haar kiezers
‘The winner takes it all’	Aantal zetels evenredig met aantal stemmen
Grote kans op meerderheid van één partij	Kleine kans op meerderheid van één partij
Snelle regeringsvorming	Trage regeringsvorming
Kleine partijen hebben weinig kans	Veel kleine partijen in het parlement

3.2 Parlementair en presidentieel stelsel

• Nederland heeft een parlementair stelsel bestaande uit de Eerste Kamer en de Tweede Kamer. Deze vorm van indirecte democratie is de representatiedemocratie.
• In een representatiedemocratie kiezen burgers hun vertegenwoordigers. Representativiteit is de mate waarin standpunten en besluiten van gekozen vertegenwoordigers overeenkomen met de wens van de kiezers. Er is pas sprake van echte vertegenwoordiging als de standpunten van de vertegenwoordigers overeenkomen met de standpunten van de bevolking.
• In de praktijk blijkt dat volksvertegenwoordigers in lang niet alle gevallen besluiten nemen die in overeenstemming zijn met wat de meerderheid van het volk wil. Er is dus niet altijd sprake van representativiteit. Bij representatie en representativiteit spelen de volgende knelpunten een rol:

o Partijen vertegenwoordigen niet altijd de ideeën van hun kiezers;

o Vanwege de geringe communicatie tussen kiezer en gekozene weten vertegenwoordigers niet altijd precies wat de kiezers willen;

o Actieve kiezers hebben meer kans vertegenwoordigd te worden dan inactieve kiezers. Burgers die actief participeren in de politiek worden eerder en vaker gehoord dan burgers die alleen bij verkiezingen hun stem uitbrengen;

o Er is altijd een groep kiesgerechtigden die zich helemaal nooit vertegenwoordigd voelt. Uit onvrede stemmen ze soms op een protestpartij.

• Geen enkele democratie zal er dus in slagen om iedereen volledig tevreden te stellen.
• In een presidentieel stelselvervult de president de functie van staatshoofd en minister-president. Er is sprake van een strikte scheiding der machten. De president wordt door het volk gekozen. Vervolgens stelt hij zijn eigen team van ministers samen. Ministers zijn alleen aan de president verantwoording schuldig.
• Op het gebied van wetgeving en in zijn verhouding met het Congres (de Senaat en het Huis van Afgevaardigden) heeft de president het moeilijker dan onze minister-president. Om beleid te voeren, moet de president samenwerken met het Congres. De samenstelling van het Congres verandert regelmatig. Het komt vaak voor dat in het ene deel van het Congres de Democraten de meerderheid hebben en in het andere deel de Republikeinen: hierdoor kan de president niet automatisch op steun van een meerderheid rekenen. Andersom kan de president met zijn vetorecht de Senaat en het Huis van Afgevaardigden dwarsbomen.
• Volksvertegenwoordigers in de VS hebben minder bevoegdheden dan de Nederlandse Kamerleden. Het Congres heeft niet de bevoegdheid om een minister of president te dwingen om af te treden.
• De president van de VS is dus niet gemakkelijk af te zetten. Aan de andere kant kan hij het Congres niet wegsturen. De president beschikt niet over het ontbindingsrecht: het recht om het parlement te ontbinden en nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Omdat in de VS de wetgevende en uitvoerende macht elkaar niet weg kunnen sturen, vinden er geen vervroegde verkiezingen plaats.

3.3 De verkiezingen en formatie

• De meeste partijen die meedoen aan verkiezingen hebben een verkiezingsprogramma: hierin staan de belangrijkste plannen en opvattingen van de partij. Tegenwoordig maken partijen vooral gebruik van de media.
• Bij verkiezingsdebatten richten lijsttrekkers zich vooral op de zwevende kiezers: de kiezers die niet elke keer op dezelfde partij stemmen en tijdens de verkiezingen vaak nog niet weten op welke partij ze zullen stemmen. Het aantal zwevende kiezers is toegenomen door de ontzuiling en door drukte in het politieke midden.
• Na de verkiezingen volgt een tijd waarin de (winnende) partijen onderhandelen over een nieuw te vormen kabinet: de kabinetsformatie. In Nederland moet het kabinet kunnen rekenen op de steun van de meerderheid in het parlement. Om zeker te zijn van voldoende steun in de Eerste en Tweede Kamer bestaan in ons land kabinetten altijd uit een coalitie van verschillende partijen.
• Op de eerste bijeenkomst van de nieuwe Tweede Kamer wordt er gesproken over de verkiezingsuitslag en over de mogelijke coalities. Daarna benoemt de Kamer een informateur die de opdracht krijgt te onderzoeken of een bepaalde coalitie politiek haalbaar is. Daarna onderhandelen de informateurs met de fractievoorzitters van de mogelijke coalitiepartijen. De gemaakte afspraken worden opgenomen in het regeerakkoord. Het regeerakkoord vormt het raamwerk voor het beleid dat het kabinet de komende jaren wil uitvoeren.
• Als de informateur erin is geslaagd om partijen bij elkaar te brengen, brengt hij verslag uit aan de Tweede Kamer, die daarna een formateur benoemt: degene die daadwerkelijk het kabinet gaat vormen. Dit wordt de beoogde minister-president. Tot zijn taak behoort het verdelen van de ministeries en het zoeken naar geschikte personen voor de ministers- en staatssecretarisposten.
• De grootste regeringspartij levert meestal de minister-president, de andere coalitiepartijen leveren vaak een vicepremier. De overige bewindspersonen worden zo evenwichtig mogelijk over de partijen verdeeld.
• De laatste stap in het formatieproces is de installatie van de nieuwe ministers. Eerst ondertekent de koning de ontslagaanvraag van de vertrekkende bewindspersonen, waarna de nieuwe bewindspersonen worden benoemd. De nieuwe minister-president contrasigneert zijn eigen benoeming en de benoemingen van de andere ministers en staatssecretarissen.
• Soms valt een kabinet. Dit kan verschillende redenen hebben:

o Een minister kan al dan niet vrijwillig ontslag aanvragen bij de koning. Er wordt een nieuwe minister benoemd.

o Het hele kabinet biedt zijn ontslag aan als ministers of partijen in het kabinet een conflict hebben en de Tweede Kamer geen vertrouwen meer heeft. Er kan een nieuw kabinet gevormd worden of er komen nieuwe verkiezingen. Het oude kabinet wordt gevraagd tijdelijk de gang van zaken waar te nemen: een demissionair kabinet, een kabinet zonder missie.

Hoofdstuk 4: besturen in Nederland

4.1 Regering

• Binnen de Nederlandse staat kennen de drie bestuurslagen: de rijksoverheid op landelijk niveau en de lagere overheid op provinciaal en gemeentelijk niveau.
• Het kabinet bestaat uit de ministers en staatssecretarissen. De regering wordt gevormd door de koning en de ministers. De regering vormt het dagelijks bestuur. De ministerraad is een gezamenlijke vergadering van de ministers. Hierin bespreken de ministers hun beleidsvoornemens. Voorzitter van de ministerraad is de minister-president. Hij heeft wekelijks overleg met het staatshoofd. Voor bepaalde onderdelen van het takenpakket van een minister zijn staatssecretarissen aangesteld. Zowel de ministers als de staatssecretarissen zijn verantwoording schuldig aan de volksvertegenwoordiging.
• Iedere minister is verantwoordelijk voor een bepaald beleidsterrein en hebben meestal een eigen ministerie met ambtenaren. Een minister zonder eigen begroting wordt een minister zonder portefeuille genoemd. Ministers hebben drie hoofdtaken:

o Voorbereiding van overheidsbeleid: op basis van het regeerakkoord maakt de regering jaarlijks haar beleidsplannen bekend in de troonrede en de miljoenennota. Elke begroting word als wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer. Elke minister maakt voor zijn ministerie een apart begrotingswetsvoorstel. Tijdens de Algemene Beschouwingen, als er gedebatteerd wordt over de miljoenennota, kunnen Tweede Kamerleden wijzigingsvoorstellen indienen. Daarna wordt er over de wetsvoorstellen gestemd.

o (Mede)wetgeving: samen met het parlement vormt de regering de wetgevende macht. Ministers hebben drie rechten of bevoegdheden:

v Het indienen van wetsvoorstellen;

v Het mede ondertekenen van wetten na goedkeuring door het parlement: elke wet krijgt de handtekening van het staatshoofd en de verantwoordelijke minister. Zonder de handtekening van de minister, het contraseign, is een wet niet geldig.

v Het nemen van Algemene Maatregelen van Bestuur om eerder aangenomen raamwetten nader in te vullen, heeft geen parlementaire goedkeuring nodig maar wordt bij Koninklijk Besluit geregeld.

o Uitvoering van het overheidsbeleid: de uitvoerende macht is geheel in handen van de ministers. Dit leidt tot de volgende werkzaamheden:

v Het uitvoeren van aangenomen wetten;

v Maatregelen die voortvloeien uit eerder aangenomen wetten;

v Het nemen van besluiten over zaken waar geen specifieke wetgeving over bestaat en waar geen goedkeuring van het parlement voor nodig is.

4.2 Parlement

• Op landelijk niveau wordt de volksvertegenwoordiging gevormd door de Staten-Generaal, ook wel het parlement genoemd (de Eerste en de Tweede Kamer).
• De Tweede Kamer telt 150 leden die rechtstreeks gekozen worden. De Tweede Kamer heeft twee hoofdtaken: (mede)wetgeving en controle. Om haar taak als medewetgever te vervullen heeft de Tweede Kamer een aantal rechten:

o Het stemrecht: het recht om wetsvoorstellen goed- of af te keuren;

o Het recht van amendement: het recht om een deel van een wetsvoorstel te wijzigen;

o Het recht van initiatief: het recht om zelf wetsvoorstellen in te dienen;

o Het budgetrecht: het recht om de jaarlijkse begroting aan te nemen of te verwerpen.

• Door haar medewetgevende bevoegdheden kan de Tweede Kamer invloed uitoefenen op het regeringsbeleid. We spreken daarom ook wel van de beleidsbepalende taak.
• Als wetsvoorstellen zijn aangenomen, gaan de ministers de wetten uitvoeren. De Tweede Kamer controleert of ze dit goed doen. De Tweede Kamer heeft bij haar controlerende taak de beschikking over de volgende formele rechten:

o Het vragenrecht: het stellen van vragen aan bewindslieden.

o Het recht van interpellatie: het ter verantwoording roepen van bewindspersonen over het (voorgenomen) regeringsbeleid. Door een interpellatie wordt de vastgestelde agenda van de Kamer onderbroken en volgt er een spoeddebat.

o Het recht van motie: de mogelijkheid van de Tweede Kamer om een schriftelijke uitspraak te doen over het beleid van een minister.

o Het recht van enquête: de mogelijkheid van de Tweede Kamer om zelfstandig onderzoek in te stellen als de Kamer naar haar mening onvoldoende info van de regering krijgt.

• De Eerste Kamer, de senaat, telt 75 leden. De Eerste Kamer moet wetsvoorstellen toetsen aan staatsrechtelijke normen en kijkt of er sprake is van behoorlijke wetgeving. De Eerste Kamer vervult dus de rol van ‘laatste controle’ en kan alleen een wet in zijn geheel aannemen of verwerpen. De Eerste Kamer heeft wel het recht om schriftelijke vragen te stellen en kan ook een parlementaire enquête instellen.
• De Eerste Kamer maakt zeer terughoudend gebruik van haar rechten, omdat het primaat bij de Tweede Kamer ligt. Deze is namelijk rechtstreeks door het volk gekozen. De Eerste Kamer wordt gekozen door de Provinciale Staten.
• Naast de formele rechten hebben leden van de Eerste en Tweede Kamer ook informele middelen om het proces van politieke besluitvorming te beïnvloeden:

o Lobbyen bij ministers:overtuiging door persoonlijke contacten;

o Overleggen met ambtenaren en pressiegroepen voor steun;

o Gebruik maken van de massamedia.

4.3 Provincie en gemeente

• Vanwege zelfstandigheid van lagere overheden is Nederland een gedecentraliseerde eenheidsstaat: het subsidiariteitsbeginsel: decentraal wat kan, centraal wat moet.
• De belangrijkste taken van de provincie liggen op de terreinen ruimtelijke ordening en milieu, welzijn en cultuur en financieel toezicht op gemeenten en waterschappen.
• Eens in de vier jaar vinden er provinciale verkiezingen plaats. De gekozen vertegenwoordigers vormen de Provinciale Staten. Na de verkiezingen onderhandelen de leden van Provinciale Staten met elkaar om een coalitie te vinden die het dagelijks bestuur vormt: de Gedeputeerde Staten.
• De bestuurslaag die het dichtst bij de burger staat, is de gemeente. Het gemeente-bestuur is verantwoordelijk voor een ordelijk verloop van het openbare leven. Naast de uitvoerende taken zijn er ook meer beleidstaken naar de gemeenten gekomen: de gemeente beter maatwerk kan leveren omdat ze dichter bij de bevolking staat.
• Het dagelijks bestuur van de gemeente is in handen van het college van burgemeesters en wethouders, die beschikken over de uitvoerende en (mede)wetgevende macht en verantwoordelijk is voor de begroting. De wethouders worden gekozen door de gemeenteraad. De burgemeester, voorzitter van het college en de gemeenteraad, is verantwoordelijk voor de openbare orde.
• Het bestuur van de gemeente wordt gecontroleerd door de gemeenteraad. De raadslieden hebben bevoegdheden zoals het recht van interpellatie, het vragenrecht en het recht om een motie van wantrouwen in te dienen. Voor hun (mede)wetgevende taak kunnen raadsleden gebruik maken van het stemrecht en het recht van amendement en initiatiefvoorstellen indienen.

4.4 Dualisme en monisme

• Het systeem van gescheiden taken en verantwoordelijkheden noemen we een dualistisch stelsel: een regeringsstelsel waarbij er sprake is van een duidelijke scheiding tussen regering en volksvertegenwoordiging (VS). Hiertegenover staat het monisme: een regeringsstelsel waarbij de regering steunt op een meerderheid in de volksvertegenwoordiging en daarmee min of meer een eenheid vormt (VK).
• De politieke cultuur is de manier waarop in ons land politiek bedreven wordt en de politieke besluiten tot stand komen. Nederland heeft geen zuiver dualistisch stelsel:

o De mogelijkheid voor coalitiefracties in de Tweede Kamer om tijdens een kabinetsperiode zelfstandig standpunten in te nemen, wordt beperkt door het regeerakkoord. Door de details is er geen bewegingsruimte.

o Coalitiefracties steunen het kabinet uit angst dat een kritische houding ten opzichte van de partijgenoten schade zal opleveren. Er is fractiediscipline: de houding om steeds met de hele fractie de partij te steunen.

o Er vindt soms vooroverleg plaats: de premier en de vice-premier overleggen met de fractievoorzitters van de coalitie. Afspraken gemaakt tijdens dit Torentjesoverleg zijn bedoeld om interne kabinetsproblemen te voorkomen.

Hoofdstuk 5: politieke actoren

5.1 Ambtenaren en adviesorganen

• De minister krijgt bij zijn werk ondersteuning van ambtenaren en adviesorganen. De taken van rijksambtenaren zijn beleidsvoorbereiding en toezicht houden. Beleidsvoorbereidende ambtenaren hebben een sterkte functie. Ze werken veel langer bij een departement en beschikken over meer specifieke kennis en ervaring.
• Ambtenaren vormen samen een hiërarchisch geordend apparaat waarbinnen volgens vaste regels en procedures worden voorbereid en uitgevoerd. Dit is de overheids-bureaucratie: de macht van het overheidspersoneel. Aan het hoofd van elk ministerie staat een secretaris-generaal, die vrije toegang tot de minister heeft en fungeert als sluiswachter voor alle belangrijke ideeën en nota’s die vanuit het ambtelijke apparaat richting minister of staatssecretaris gaan.
• Belangrijk kenmerk van de overheidsdemocratie is het onpersoonlijke karakter: de persoonlijke en politieke voorkeuren van ambtenaren mogen geen rol spelen in zijn of haar werk. Ook worden de burgers onpartijdig behandeld, wordt er gezorgd voor bestuurlijke continuïteit en wordt corruptie voorkomen. Bij het woord bureaucratie denken veel mensen aan onpersoonlijke behandeling en verkokering: als ambtenaren alleen vanuit hun eigen deskundigheid naar een beleidsterrein kijken.
• Voordat ministers of Tweede Kamerleden een wetsvoorstel indienen, kunnen zij advies vragen aan adviesorganen die over veel kennis beschikken. Ook zijn hierin de verschillende geledingen uit de samenleving vertegenwoordigd. Adviesorganen:

o Raad van State: adviseert bij alle wetsvoorstellen. Baseer zijn adviezen op de effectiviteit en de efficiëntie van een voorstel en of het wetsvoorstel niet botst met andere wetgeving. De raad oordeelt in conflicten tussen burgers en overheidsinstanties en tussen bestuursorganen onderling.

o Sociaal Economische Raad: adviseert de regering over belangrijke maatregelen op sociaal en economisch gebied.

o Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: heeft onder meer tot taak om wetenschappelijk gefundeerde informatie te verschaffen over ontwikkelingen op langere termijn de samenleving kunnen beïnvloeden.

o Onderwijsbureau: deskundigen op het gebied van onderwijs en wetenschap geven (on)gevraagd hun advies.

• Om te weten of de beoogde financiële voorstellen het gewenste resultaat opleveren, laat de regering het Centraal Planbureau de plannen doorrekenen. Het Sociaal en Cultureel Planbureau doet onderzoek op sociaal en cultureel gebied.
• De laatste jaren vraagt de overheid steeds vaker advies aan commerciële adviesbureaus. Dit advies is meestal onpartijdig en is niet gebaseerd op een tunnelvisie. Het gebruik van commerciële adviesbureaus heeft ook bezwaren: de advieskosten zijn erg hoog en het gevaar bestaat dar een extern bureau banden heeft met belanghebbenden, waardoor er ongewenste politieke beïnvloeding kan ontstaan.

5.2 Pressiegroepen en politieke partijen

• Er zijn een aantal mogelijkheden om te participeren in de politiek:

o Electorale participatie: je stem bij verkiezingen uitbrengen;

o Actievoeren als individuele burger (niet-electorale participatie): het burgerinitiatief, waarmee burgers een maatschappelijke kwestie op de agenda van de Tweede Kamer kunnen plaatsen.;

o Actief lid worden van een politieke partij of pressiegroep: voor burgers bieden partijen en belangen- of actiegroepen de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de politiek.

• Als er een flink aantal mensen zich betrokken voelt bij een maatschappelijke kwestie, ontstaan er belangen- of actiegroepen: organisaties en groepen die bewust proberen invloed uit te oefenen op politieke besluitvorming. Pressiegroepen houden zich niet bezig met alle facetten van de samenleving. Hun doel is invloed uitoefenen op één speciaal terrein of voor één bepaalde groep in de politiek. Ze zetten zich meestal voor korte tijd in voor één duidelijke kwestie. Pressiegroepen ontlenen hun macht aan de omvang van hun aanhang, hun maatschappelijke positie, hun deskundigheid en hun financiële middelen.
• De mate waarin een pressiegroep succes heeft, hangt af van de macht van de organisatie, de sociaaleconomische situatie en de politieke machtsverhoudingen. Je kunt succes afdwingen door eendrachtig optreden: hoe eensgezinder de groep, hoe sterker haar argumenten worden gehoord. De kans op succes is groter als je kunt deelnemen aan officiële overlegorganen.
• De mogelijkheid om de politiek te beïnvloeden is sterk gegroeid door lobbyen bij politici, demonstraties organiseren, een campagne opzetten door de massamedia, ‘eigen mensen’ op sleutelposities brengen, bezwaarschriften indienen en burgerlijke ongehoorzaamheid (door bewust de wet te overtreden wordt een maatschappelijk probleem aan de orde gesteld).
• Je kunt je aansluiten bij een politieke partij. Functies van politieke partijen:

o Articulatiefunctie: politieke partijen zetten wensen en eisen die in de maatschappij leven op de politieke agenda;

o Communicatieve functie: politieke partijen nemen een standpunt in ten aanzien van verschillende kwesties en informeren over het overheidsbeleid;

o Aggregatiefunctie: het samenbrengen van ideeën en standpunten;

o Participatiefunctie: partijen proberen burgers over te halen om actief deel te nemen aan de politiek;

o Rekruterings- en selectiefunctie: in een partijorganisatie doen aankomende politici ervaring op.

• Politieke partijen zijn door de ontzuiling kleiner geworden en door de toegenomen welvaart lijkt het minder noodzakelijk om lid te worden van een partij. Door grotere toegankelijkheid van informatie is de rol van politieke partijen afgenomen en wordt ook hun participatiefunctie minder belangrijk.

5.3 Massamedia

• De massamedia hebben een aantal politieke functies:

o Informatiefunctie: het inventariseren en het verstrekken van informatie over allerlei politieke gebeurtenissen en besluiten;

o Spreekbuisfunctie: hierbij fungeren de media als doorgeefluik voor allerlei standpunten die in de samenleving te horen zijn. Zowel politici als belangengroeperingen maken hier gebruik van;

o Onderzoeksfunctie: het dieper graven naar de achtergronden van maatschappelijke gebeurtenissen en problemen van zowel bekende als minder bekende onderwerpen;

o De controle- of waakhondfunctie: hierbij gaan de media na wat er terecht is gekomen van de beloftes en toezeggingen van ministers en andere bestuurders. Politici worden geconfronteerd met eerdere uitspraken en beloftes. Ook checken journalisten of bepaalde maatregelen daadwerkelijk uitgevoerd worden en of het beoogde effect daarvan gerealiseerd is.

o De commentaar- en opiniefunctie: politiek heeft in een democratie behoefte aan veel verschillende meningen Dit bevordert de discussie en betrekt meer mensen in de politiek. Kranten leveren zelf kritiek op politieke beslissingen. Door de discussies op tv, in kranten en op internet worden kijkers en lezers gestimuleerd ook zelf een standpunt te bepalen en mee te discussiëren.

• Deze politieke functies van massamedia komen voor in zowel een democratie als een dictatuur. Het verschil is dat er in een democratie sprake is van persvrijheid en pluriformiteit van de massamedia.
• Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw is de houding van de media ten opzichte van de politiek flink veranderd. Journalisten zijn minder brutaal. Ook voeren de media veel meer dan vroeger een voortdurende concurrentie.
• Politici klagen soms dat hun worden verkeerd worden uitgelegd en dat journalisten er vooral op uit zijn om problemen te vormen. Aan de andere kant hebben politici de media ook nodig om hun standpunten onder de aandacht te brengen.
• Goed omgaan met en gebruikmaken van de media is voor politici een noodzaak geworden. Hierom krijgen zij mediatraining. Daarnaast hebben alle partijen en politici een persvoorlichter, die de politici zo nodig afschermt. Op de achtergrond werkt vaak een spindoctor of partijstrateeg die zich vooral bezig houdt met te bedenken hoe de partij de aandacht kan trekken.
• Zowel de politici als de media hebben dus een dubbele agenda. Het risico daarvan is dat er soms meer belang gehecht wordt aan de vorm dan aan de inhoud. Wetenschappers spreken in dit verband ook wel van de communicatieoorlog tussen media en politiek.

Hoofdstuk 6: politieke besluitvorming

6.1 Het systeemmodel

• Easton spreekt van een politiek systeem: een stelsel waarbinnen verlangens en eisen van individuen worden omgezet in bindende beslissingen en maatregelen. Hij onderscheidt daarbij drie fasen:

o Invoer: burgers maken hun eisen, wensen en behoeften kenbaar. Een standpunt wordt pas een politieke eis als het door pressiegroepen, de media en/of politieke partijen eerst op de publieke agenda komt en daarna op de politieke agenda komt. Poortwachters zijn politieke actoren die in staat zijn om wensen en eisen op de politieke agenda te plaatsen. Om te zorgen dat de politiek niet overstelpt raakt door eisen, moet dit gereguleerd worden.

o Omzetting: in deze fase spelen politieke organen, zoals de Tweede Kamer, de regering en de gemeenteraden, een belangrijke rol. De omzetting van wensen en eisen in overheidsbeleid (conversie) is het werk van politici en ambtenaren. Deze fase verloopt in een reeks van opeenvolgende subfasen:

v Agendavorming: of een maatschappelijk probleem op de politieke agenda komt, hangt af van het aantal betrokkenen, de ernst van het probleem, de oplosbaarheid van het probleem, de erkenning van het probleem door poortwachters en de ruimte op de politieke agenda.

v Beleidsvoorbereiding: om de meest effectieve en efficiënte maatregelen te bedenken, moet het probleem geanalyseerd worden.

v Beleidsbepaling: nadat een wens of probleem is omgezet in een concrete maatregel, debatteren volksvertegenwoordigers met de indieners van het wetsvoorstel.

o Uitvoer: omvat alle genomen maatregelen tijdens de omzetting en de handelingen die voortkomen uit deze wetten.De uitvoering van beleidsbeslissingen is in handen van ambtenaren.

o Terugkoppeling: tijdens deze feedback wordt gekeken in hoeverre een probleem is opgelost. Ook ontstaan er nieuwe problemen.

6.2 Barrièremodel

• Bij het barrièremodel is er meer aandacht voor politieke machtsverhoudingen dan bij het systeemmodel. Het barrièremodel geeft vooral aan waar in het politieke besluitvormingsproces problemen kunnen ontstaan. De barrières:

o Barrière 1: het (h)erkennen van problemen, wensen en behoeften in de samenleving. Pressiegroepen, media en politieke partijen spelen een rol.

o Barrière 2: het vergelijken en afwegen van de behoeften, wensen en problemen in de politiek. Welke kwestie(s) in de betrokken politieke organen geagendeerd en besproken worden, heeft te maken met politieke machtsverhoudingen en belangen. De politieke samenstelling van het kabinet is vaak doorslaggevend bij de afweging van wensen en verlangens.

o Barrière 3: de fase van besluitvorming. Ambtenaren formuleren wetsvoorstellen die door de meerderheid van de volksvertegenwoordiging worden ondersteund. Ondertussen proberen belangengroepen en actiegroepen de betrokken ambtenaren en politici te beïnvloeden.

o Barrière 4: de uitvoering van wetten en regels. Als de nieuwe wetgeving onduidelijk is geformuleerd of als de bevolking het onaanvaardbaar vindt, wordt de wet massaal overtreden of wordt de wet weer ingetrokken.

6.3 Omgevingsfactoren

• Economische factoren: de economie beïnvloedt zowel de input als de output.
• Culturele factoren: de politieke speelruimte van politiek wordt ingeperkt door de dominante normen en waarden in het land.
• Demografische factoren: de bevolking (denk aan vergrijzing).
• Geografische factoren: de ligging van het land, drassige gronden en verbindingen etc.
• Technologische mogelijkheden: oplossingen van problemen worden voor een deel begrensd door de technische mogelijkheden.
• Sociale omstandigheden: de manier waarop de bevolking is verdeeld in klassen of groepen bepaalt sterk de manier waarop mensen politieke besluiten accepteren.
• Internationale organisaties: Nederland is lid van verschillende organisaties, die verplichtingen scheppen op gebied van defensie, immigratie, justitie etc.
• Internationale verdragen: door het tekenen hiervan heeft Nederland verplichtingen.
• Internationale ontwikkelingen: er zijn ook ontwikkelingen waar Nederland geen of weinig invloed op heeft, die toch invloed hebben op de politieke speelruimte.

Hoofdstuk 7: internationale betrekkingen

7.1 De Europese Unie

• Sinds de oprichting van de Europese Unie hebben alle inwoners te maken met het gezag van hun eigen regering en de Europese maatregelen. De oprichters van de EU spraken af om een gemeenschappelijk buitenlands, justitieel en veiligheidsbeleid te gaan voeren en daarnaast één economische en monetaire unie vormen.
• De wetgevende macht wordt gedeeld door de Raad van de Europese Unie en het Europees Parlement. De uitvoerende macht is in handen van de Europese Commissie en het Europees Hof van Justitie vormt de onafhankelijke rechterlijke macht.
• De Europese Commissie: het dagelijks bestuur van de Europese Unie, bestaande uit commissarissen die elk door een lidstaat worden benoemd, maar die onafhankelijk van de nationale regeringen opereren. Heeft als enige het recht om wetten voor te stellen. Bovendien vormen de commissarissen het uitvoerende orgaan van de Europese Unie. Voorzitter van de Europese Commissie bepaalt de politieke agenda van de Europese Commissie en vertegenwoordigt de Europese Unie naar buiten toe.
• Raad van de Europese Unie: het belangrijkste besluitvormende orgaan met een wetgevende bevoegdheid. Elke lidstaat is in de raad vertegenwoordigd door een vakminister. De raad neemt zijn besluiten meestal met een gekwalificeerde meerderheid: de stem van sommige landen telt zwaarder dan die van andere landen.
• De Europese Raad: als de Raad van de Europese Unie geen overeenstemming bereiken, komen de regeringsleiders van de lidstaten bijeen om de knoop door te hakken. In principe spreekt de Europese Raad zich bij consensus uit.
• Europees Parlement: heeft een medewetgevende en een controlerende taak. Het Europees Parlement wordt rechtstreeks door de burgers gekozen. Op het gebied van handel en economie heeft het Parlement vetorecht. Het Parlement heeft geen initiatiefrecht. Als controlerend orgaan heeft het Parlement het recht van enquête. Met een motie van afkeuring kan het de Europese Commissie tot aftreden dwingen.
• Europees Hof van Justitie: belangrijkste taak is het erop toezien dat de afzonderlijke landen aan hun wettelijke verplichtingen voldoen en dat de toepassing van de EU-wetgeving in alle lidstaten op dezelfde manier plaatsvindt.
• De Europese Unie heeft taken op verschillende beleidsterreinen, namelijk:

o Uitvoeren van een gemeenschappelijk economisch beleid: het harmoniseren van het economische beleid van de lidstaten; er ontstond één Europese markt en vrij verkeer van personen, diensten en kapitaal. Er is sprake van supranationale samenwerking: besluiten worden bij meerderheid genomen.

o Ontwikkelen van een gemeenschappelijk buitenlands en justitieel beleid: de lidstaten werken samen op buitenlands en justitieel gebied. Er is sprake van intergouvernementele samenwerking: een besluit kan alleen worden aangenomen met instemming van alle regeringen van de EU-lidstaten.

o Samenwerken op monetair gebied: lidstaten met de euro moeten elkaar helpen in nood en zijn gebonden aan strenge afspraken.

7.2 EU: knelpunten en belemmeringen

• Omdat intergouvernementele samenwerking door de eis van unanimiteit de politieke besluitvorming bemoeilijkt, geldt op steeds meer terreinen een supranationaal gezag.

Een nadeel hiervan is dat het de soevereiniteit van een land beperkt, omdat de nationale parlementen buitenspel staan.

• De Europese Unie kent een aantal knelpunten. De zeven grootste probleemgebieden:

o Europees burgerschap: dit wordt niet door alle EU-inwoners als prettig ervaren. Een EU-inwoner heeft namelijk zowel met de nationale regering als met de bemoeienis van Brussel te maken. Ook het feit dat Europese burgers in alle EU-landen mogen wonen en werken, roept weerstand op.

o Soevereiniteitsvraagstuk: veel burgers hebben moeite met het verlies van nationale soevereiniteit: steeds meer beslissingen worden in Brussel genomen en een afzonderlijke lidstaat heeft daarin een beperkte stem.

o Militaire samenwerking: Europees of Atlantisch? Voorstanders van een Europees veiligheidsbeleid willen dat militaire samenwerking deel uitmaakt van de bestaande politieke en economische samenwerking. Zij hebben voorkeur aan de EUFOR bij conflicten. Voorstanders van een Atlantische samenwerking kiezen liever voor een militaire samenwerking met de Verenigde Staten, binnen NAVO-verband dus.

o Uitbreiding EU: de uitbreiding van de EU heeft de bestuurbaarheid niet makkelijker gemaakt. Daarom zijn er voorwaarden vastgelegd die gelden voor de toetreding van meer nieuwe lidstaten. Zo moet het land democratische instellingen hebben, het land moet een rechtsstaat zijn, de minderheden moeten worden beschermd en de markteconomie moet goed functioneren.

o Democratisch tekort: doordat het Europees Parlement geen gelijkwaardige tegenmacht vormt voor de Europese Commissie spreken we ook wel van een democratisch tekort. Het EP heeft bijvoorbeeld niet de bevoegdheid om wetten voor te stellen en over een groot deel van de besluiten van de Raad van de Europese Unie heeft het Parlement geen zeggenschap. Dit tekort wordt versterkt doordat de leden van de EC worden benoemd door de regeringen van de lidstaten. Het EP kan de leden van de EC ook niet op basis van een verkiezingsprogramma of regeerakkoord ter verantwoording roepen.

o Beheersbaarheid van de financiën: veel burgers begrijpen niet veel van de herverdeling van de gelden en het bestaan van allerlei Europese potjes. Dat leidt al snel tot wantrouwen en tot het vermoeden dat het lidmaatschap van de EU vooral geld kost en weinig oplevert.

o De besluitvorming: Europese wetgeving komt op verschillende manieren tot stand. De omslachtige besluitvorming met veel compromissen komt de slagvaardigheid en de helderheid van de EU niet ten goede.

• Het lidmaatschap van de EU brengt veel kosten met zich mee, maar het heeft ook voordelen. Zo is het bijvoorbeeld goed voor de Nederlandse export.

7.3 Overige internationale organisaties

• De concrete doelstellingen van de Verenigde Naties zijn het handhaven van de internationale vrede en veiligheid, het stimuleren van vriendschappelijke relaties tussen landen, internationale samenwerking bij het oplossen van economische, sociale, culturele en humanitaire problemen en het bevorderen van respect voor mensenrechten en fundamentele vrijheden.
• Op basis van hun doelstellingen richten de Verenigde Naties zich op vier terreinen:

o Vrede en veiligheid;

o Mensenrechten;

o Economische ontwikkeling van de arme landen;

o Milieu.

• De Algemene Vergadering is het belangrijkste orgaan van de Verenigde Naties. Elke lidstaat heeft tijdens deze vergadering één stem. Belangrijke besluiten, zoals over vrede en veiligheid, moeten worden genomen met een tweederdemeerderheid. Andere besluiten worden genomen met een normale meerderheid. De Algemene vergadering kan resoluties en verklaringen aannemen.
• De Veiligheidsraad is het enige orgaan dat politieke besluiten kan nemen die voor de leden wél bindend zijn. De macht van de Veiligheidsraad wordt ingeperkt door het vetorecht van de vijf permanente leden van de raad: de VS, China, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk.
• Het Internationaal Gerechtshof: de eigen rechtbank van de VN. Het hof bestaat uit vijftien rechters van vijftien verschillende nationaliteiten die worden gekozen door de Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad. Het buigt zich alleen over rechtsgeschillen tussen landen. De uitspraken zijn bindend.
• Het beperkte functioneren van de Verenigde Naties heeft twee oorzaken:

o De VN hebben last van institutionele problemen. Resoluties van de Algemene Vergadering zijn niet bindend en het vetorecht beperkt de macht van de Veiligheidsraad. Daarnaast speelt het representativiteitsprobleem een rol. Bovendien kampen de VN met financiële problemen.

o De VN hebben last van systeemproblemen. Veel lidstaten willen niet denken volgens de nieuwe opvattingen over internationale politiek. In de nieuwe orde staan er naast de nationale staten ook niet-statelijke organisaties op het internationale toneel. Sommige landen houden liever vast aan een systeem waarbij staten unilaterale oplossingen bedenken voor hun problemen.

• De NAVO wilt naast een militaire organisatie ook een politiek verbond van vrije en gelijkgezinde staten zijn. Het lidmaatschap moet landen helpen bij hun politieke en economische ontwikkeling om daarmee de stabiliteit in Europa te vergroten.
• Het belangrijkste doel van de Raad van Europa is het bevorderen van culturele en democratische waarden. Beslissingen worden genomen door de ministers van Buitenlandse Zaken. Onderdeel van Raad van Europa is het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

7.4 Groeiende internationale interdependentie

• De manier waarop landen met elkaar en met internationale problemen omgaan is veranderd. Landen zijn afhankelijker van elkaar geworden en de invloed van internationale organisaties groeit. Hierdoor staat de nationale soevereiniteit onder druk en ontstaan er nieuwe visies op de internationale ordening.
• Door Europese integratie zijn nationale bevoegdheden overgedragen aan bovennationale Europese instituties. Door globalisering zijn economische factoren met elkaar verbonden en door mondialisering hebben landen meer banden met andere samenlevingen. Het gevolg van deze ontwikkelingen is dat veel problemen die op onze politieke agenda staan een grensoverschrijdend karakter hebben. Er verschillende factoren die de internationale samenwerking belemmeren:

o Het gedeeltelijk opgeven van de eigen nationale soevereiniteit roept emotionele weerstand op;

o Verzet van nationale regeringen tegen het overdragen van bevoegdheden aan supranationale organen;

o Het gebrek aan vertrouwen in supranationale en intergouvernementele organisaties;

o Verzet van de bevolking;

o Het prisoner’s dilemma: als een land moet kiezen tussen individuele en collectieve belangen.

• Inmiddels zijn er nieuwe spelers op het internationale toneel:

o Niet-gouvernementele organisaties die een belangrijke invloed hebben op de veiligheid, welvaart en het welzijn van miljoenen mensen;

o Intergouvernementele en supranationale organisaties zijn door hun samenstelling en expertise van groot belang bij het oplossen van grensoverschrijdende problemen.

• Er zijn 2 visies over de manier waarop problemen het best opgelost kunnen worden:

o Het klassieke beeld: er zijn soevereine natiestaten die de ene keer samenwerken en een andere keer in conflict zijn met elkaar. Omdat geen enkel land of organisatie de leiding heeft, spelen machtsverhoudingen een rol. Dit anarchistische karakter zorgt voor een veiligheidsdilemma tussen regeringen. Regeringen met een klassieke visie op de internationale orde kiezen meestal voor een eenzijdige of unilaterale oplossing.

o Het postklassieke beeld: de internationale orde bestaat uit een web van interdependenties, waarbij de macht van soevereine staten is afgenomen. Aanhangers vinden dat burgers en regeringen zich beter coöperatief op kunnen stellen om mondiale problemen op te lossen. De nieuwe realiteit vraagt om het multilateralisme: de bereidheid om problemen samen met andere landen op te lossen.

• Soms botst de postklassieke opvatting over hoe internationale politiek eruit moet zien met het klassieke beeld.

Hoofdstuk 8: politieke partijen en ideologie

8.1 Politieke partijen

• Progressieve partijen: vooruitstrevend in de politiek. Progressieve politici geloven in de vooruitgang. Progressieve ideeën vind je bij PvdA, GroenLinks, D66, SP en VVD.
• Conservatieve partijen: conservatieve politici geloven in niet of nauwelijks in de maakbaarheid van de samenleving en benadrukken daarom datgene wat al is bereikt (behoudend). CDA, VDD, ChristenUnie, 50plus en PVV zijn conservatief.
• Reactionaire partijen: als mensen oude regels en gewoontes die inmiddels zijn vervangen door moderne proberen te herstellen. Dit vindt je vooral bij SGP en PVV.
• Politiek links heeft voorkeur voor een actief optredende overheid, omdat dat de beste manier is om de zwakkeren in de samenleving te beschermen. Politiek linkse ideeën zien we bij PvdA, PvdD, SP en GroenLinks.
• Politiek midden kiest voor een middenweg tussen veel overheid aan de ene kant en veel verantwoordelijkheid aan de andere kant. Dit zien we bij CDA, 50plus en D66.
• Politiek rechts pleit voor een passieve overheid op sociaaleconomisch gebied. Rechtse ideeën zien we bij VVD, PVV en SGP.
• Pragmatische partijen hebben geen vaste uitgangspunten of principes. Leidraad is de actuele situatie die ter discussie wordt gesteld. In Nederland zien we pragmatische ideeën bij D66, 50plus, PVV en de PvdD is meer pragmatisch dan ideologisch.
• Populistische partijen keren zich eveneens tegen ‘het politieke establishment’. Ze hebben een directe stijl van politiek drijven en benadrukt dat zij de stem van het volk laat horen. Populisme vind je bij de PVV.
• Ideologische partijen baseren zich op een ideologie, een samenhangend geheel van ideeën over de mens, menselijke relaties en de inrichting van de samenleving.
• Een ideologie vervult een aantal belangrijke functies voor mensen;

o Biedt intellectueel houvast;

o Biedt een interpretatiekader: je kunt allerlei maatschappelijke verschijnselen mee verklaren;

o Biedt oriëntatiepunten: doelen die je kunt nastreven;

o Draagt bij aan je identiteit door een politiek facet toe te voegen;

o Rechtvaardigt bepaalde opvattingen en politiek handelen.

• Een ideologie heeft een analytische, een normatief en een operationeel aspect:

o Analytisch: een ideologie legt uit hoe je de wereld kunt zien;

o Normatief: dit slaat op een ideale staat, de utopie;

o Operationeel: hoe kan het doel worden bereikt.

• Een ideologie heeft duidelijk standpunten over allerlei onderwerpen:

o Normen en waarden die voor iedereen in de samenleving zouden moeten gelden;

o De gewenste sociaaleconomisch structuur van de samenleving;

o De gewenste machtsverdeling in de samenleving.

8.2 Ideologische stromingen

• Politieke stroming: het geheel van bepaalde ideeën en de groep mensen die zich verenigd heeft rondom die ideeën.
• Bij het liberalisme zijn mensen wel gelijkwaardig, maar niet gelijk. Individuele vrijheid en individuele rechten zijn heel belangrijk. Kenmerken van het liberalisme:

o Economische vrijheid: een vrijemarktmechanisme en het particulier initiatief zijn de beste garantie voor een goede economie. De overheid moet zich dan ook er weinig mee bemoeien;

o Politieke vrijheid: volkssoevereiniteit is belangrijk;

o Het principe van de rechtstaat;

o Het rationalistisch individualisme;

• Socialisme: bezittingen moeten eerlijk verdeeld zijn en iedereen is gelijk, niemand is beter. Kenmerken van het socialisme:

o Sociaaleconomische gelijkheid;

o Nadruk tegenstelling kapitaal-arbeid: de overheid moest alles van de staat in hun bezit hebben;

o Het principe van de verzorgingsstaat: een actieve rol van de overheid.

• Confessionalisme: mensen baseren hun politieke opvattingen op hun geloof. Kenmerken van het confessionalisme:

o Harmonie;

o Rentmeesterschap: God heeft alles geschapen en de aarde is van God;

o Principe van gespreide verantwoordelijkheid.

• Het fascisme wil een machtige staat met een grote rol voor de leider. Een variant van het fascisme is het nationaalsocialisme, waarin het volk ook een belangrijke rol speelt.
• Het ecologisme benadrukt de wederzijdse afhankelijkheid van mensen en hun natuurlijke omgeving. Ze zijn voor kleinschalige, milieuvriendelijke en duurzame productiewijze.
• Het feminisme streeft naar totale gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen.

8.3 Politieke cultuur in Nederland

• Politieke cultuur is het geheel van ideeën en opvattingen over:

o Inhoud van het overheidsbeleid;

o Het politieke proces;

o Manier waarop politieke actoren hun rol vervullen;

o De betrokkenheid van burgers bij de politiek;

• Kenmerken van de Nederlandse politieke cultuur:

o Compromisbereidheid;

o Grote acceptatie van besluiten;

o Het poldermodel: praten en overleggen;

o Bescheiden betrokkenheid van burgers.

• Jaren ’50: verzuiling. De politieke keuzes gingen hierom mee met de zuilen. Het gezag van politici en machtselite stond niet ter discussie. Er was een consensuspolitiek: er was een grote mate van compromisgerichtheid van de politieke elites.
• Jaren ’60 en ’70: door de ontzuiling werden burgers mondiger en zelfbewuster. Het gezag van de leiders werd op alle fronten ter discussie gesteld, dit is de democratiseringsbeweging van de jaren zestig. Er ontstond polarisatie: de politieke verschillen tussen de partijen werden aangescherpt.
• Jaren ’80 en ’90: de visie op de rol van de overheid en de verzorgingsstaat veranderde. Het marktdenken werd weer centraal. De overheid ging meer naar de achtergrond door middel van decentralisatie. Er kwam ook een nieuwe ontwikkeling, het poldermodel, een intensief overleg.
• Heden: een multiculturele samenleving. Er is veel polarisatie van opvattingen met aan de ene kant de voorstanders van ‘nieuwe politiek’ (PVV) en aan de andere kant de gevestigde politiek partijen, het politieke establishment, die door de ontideologisering steeds meer op elkaar gaan lijken.

Hoofdstuk 9: knelpunten en oplossingen

9.1 Knelpunten in de politiek

• Knelpunten: alle factoren die botsen met het democratisch beginsel. De knelpunten in de huidige politiek zijn:

o Geen gekozen minister-president/regering;

o Dictatuur van het regeerakkoord;

o Ongelijke toegang tot de politiek: beperkte participatie;

o Afnemende invloed parlement;

o Minder autonomie;

o Te veel bureaucratie, wat leidt tot een aantal andere knelpunten:

v Te veel regelgeving op steeds meer terreinen;

v Verkokering: gebrekkige coördinatie tussen departementen;

v Onduidelijke en niet-transparantie besluitvorming;

v Moeilijk te controleren;

9.2 Politieke participatie

• Een lage opkomst is om een aantal redenen ongewenst:

o Minder goede afspiegeling van de bevolking;

o Brengt representativiteit van het gekozen bestuur in gevaar;

o Een bestuur dat niet representatief is, dreigt zijn legitimiteit te verliezen.

• Een politiek passieve houding ontstaat als mensen hun standpunten niet (onmiddellijk) terugzien in beleid. Dit kan ook andere oorzaken hebben:

o Leefomgeving is van invloed;

o Onbekend zijn met politieke spelregels;

o Gebrek aan zelfvertrouwen;

• Je kan ook reageren door middel van een actieve politieke houding. Dit wordt ook wel politieke participatie genoemd.
• Politieke participatie is belangrijk voor het goed functioneren van een democratie:

o Electorale participatie heeft directe invloed op de verdeling van de macht en op de vorming van de regering.

o Niet-electorale participatie is belangrijk voor de politieke agenda. Burgers krijgen dan het gevoeld dat ze gehoord worden.

9.3 Politieke vernieuwing

• De betrokkenheid van de burgers zou vergroot worden als zij over belangrijke kwesties tussentijds hun mening kunnen geven: een referendum. Nadeel: het is niet eenvoudig om bij ingewikkelde kwesties de vraag met ‘ja of nee’ te beantwoorden.
• De afschaffing van de Eerste Kamer: vele critici zeggen dat de Eerste Kamer niet de nodige deskundigheid heeft om hun taken uit te voeren. Daarnaast keuren de Eerste Kamerleden wetsvoorstellen op politieke gronden af of goed. De meerwaarde van de Eerste Kamer is daarmee uitholt. Dat er ooit een afschaffing komt is klein, omdat de Kamerleden hier zelf mee moeten in stemmen.
• Een kiesdrempel houdt in dat een partij een bepaald aantal zetels moet hebben, wil het in de Kamer komen. Gevolg: minder partijen in het parlement.
• Door de premier rechtstreeks te kiezen, krijgen burgers meer invloed op de samenstelling van het kabinet. Er zijn ook bezwaren, zoals dat nu het parlement het vertrouwen in de premier kan opzeggen.
• De burgemeester wordt nu door de regering benoemd. De argumenten hiervoor en hiertegen zijn hetzelfde als die van een gekozen minister-president.
• Om de machtsverhouding in Nederland democratischer te maken, zou je bijvoorbeeld de Kamer meer bevoegdheden kunnen geven.
• Een districtenstelsel of meerderheidsstelsel zal een sterkere band geven tussen de kiezer en de gekozene. De belangen zouden ook beter vertegenwoordigd worden. Daarnaast zullen er minder partijen zijn, waardoor de formatie soepeler zal lopen. De nadelen zijn dat er geen compromissen gesloten hoeven te worden, en dus een erg sterk beleid gevoerd zal worden gaan stemmen op de verliezers verloren.
• Veel bovenstaande ideeën en plannen zijn niet uitgevoerd. Toch is er wel iets veranderd:

o Op gemeentelijk en provinciaal niveau zijn referenda mogelijk gemaakt door plaatselijke verordeningen;

o Het is makkelijker geworden om een kandidaat voor de Tweede Kamer met voorkeursstemmen te kiezen;

o Burgemeester worden steeds vaker op voorstel van de gemeenteraad benoemd;

o Rol van de koning(in) bij kabinetsformatie is beperkt. Het initiatief bij de formatie ligt nu bij de Tweede Kamer.

Politieke partijen

LINKS VAN HET MIDDEN	RECHTS VAN HET MIDDEN
extr.-links	links	centr.-links	centr.-rechts	rechts	extr.-rechts
anarchisme communisme	socialisme	sociaal-democratie	liberalisme	conservatisme	nazisme fascisme
	SP GroenLinks PvdD	PvdA	VVD	PVV
D66
christen-democratie
ChristenUnie	CDA	SGP

SP (Socialistische Partij): vindt economische gelijkheid belangrijk. De SP vindt dat er een belangrijke taak is weggelegd voor de overheid om te zorgen voor recht op werk, recht op een fatsoenlijk inkomen of indien nodig een goede sociale uitkering, recht op goed onderwijs en een goede gezondheidszorg.

GroenLinks: vindt gelijkheid en het milieu belangrijk. Streeft naar een duurzame toekomst, emancipatie en gelijke rechten voor iedereen. Cultuurgroepen moeten dezelfde rechten hebben. Vindt gelijkheid tussen verschillende groepen belangrijk.

PvdD (Partij voor de Dieren): komt op voor de rechten van de dieren. Ook natuur speelt een belangrijke rol. De partij pleit voor een zorgvuldige, liefdevolle omgang met de natuur en de dieren.

PvdA (Partij van de Arbeid): probeert de inkomensverschillen niet te groot te laten worden. Komt op voor de rechten van arbeiders en zorgen voor veel werkgelegenheid. De PvdA wilt dat de mensen in Nederland zo veel mogelijk zelfstandig zijn, maar als ze dat niet kunnen, moet de overheid hen helpen. Eigen inzet is dus ook belangrijk.

D66: het individu en de ontplooiing zijn belangrijk. De waarden van deze partij zijn dan ook individuele en ethische vrijheid. Onderwijs is heel belangrijk voor deze partij.

VVD (Volkspartij voor Vrijheid en Democratie): individuele, economische en ethische vrijheid zijn belangrijk voor deze partij. Mensen moeten hun eigen verantwoordelijkheid nemen.

PVV (Partij voor de Vrijheid): wil dat de traditionele joods-christelijke en humanistische waarden weer belangrijk worden. Heeft veel aandacht voor de zorg en ouderen.

CDA: (Christen-Democratisch Appèl): de linkervleugel van deze partij vindt het belangrijk dat de overheid opkomt voor de zwakkeren, de rechtervleugel vindt dat de mensen meer gezamenlijk verantwoordelijk moeten zijn.

CU (ChristenUnie): heeft vooral standpunten die te maken hebben met het opkomen voor de zwakkeren.

SGP (Staatkundig Gereformeerde Partij): komt op voor de christelijke cultuur en tradities in Nederland.