Hoofdstuk 14 Rome in de Renaissance en de Barok

4. De Schilderkunst Giotto bracht in het begin van de 14de eeuw in Florence vernieuwing in de schilderkunst. Zijn fresco’s kenmerkten zich door overzichtelijkheid van de compositie, waarin hij minder figuren opneemt, maar ze wel groter afbeeldt. Opdrachten van verschillende pausen lokten kunstenaars naar Rome. Vooral paus Sixtus heeft het nageslacht een grote dienst bewezen door de beroemdste schilders uit zijn tijd te laten werken in de naar hem genoemde Sixtijnse kapel. Sandro Botticelli begon zijn loopbaan in Florence als goudsmid en werd pas later schilder. Zijn bekende (veelal mythologische) werken: de Primavera (lente) en de Geboorte van Venus. Dit lijken afbeeldingen van eenvoudige mythologische verhalen, maar veel humanisten meenden dat er achter de mythologie van de Grieken en Romeinen een diepere wijsheid lag en dat zij een geheimzinnige waarheid bevatte. Botticeli kreeg net al Michelangelo veel opdrachten van de rijke familie de’Medici. Zo zou Primavera (de vrouw die de lente verbeeld) symbool zijn voor Humanitas, de vereniging van alle deugden die een volmaakt mens maar kan bezitten. Ook werkte hij mee aan de beschildering van de Sixtijnse kapel. Op deze wanden werden taferelen uit het oude testament (Mozes) en het nieuwe testament (Christus) vertegenwoordigd. De compositie van Botticelli’s deel is harmonisch met op de achtergrond klassieke gebouwen en in het midden de triomfboog van Constantijn. Ook Perugino werkte mee aan de kapel, maar zijn werken werden later grotendeels overgeschilderd door Michelangelo. Leonardo da Vinci is de oudste van de beroemdste kunstenaars uit de hoogrenaissance en was een ware uomo universale. Hij hield zich met alles bezig en bij hem waren natuurwetenschap en kunst dan ook verenigd. Als schilder introduceerde hij naast het centraleperspectief ook nog een ander perspectief. De Italianen noemden het sfumato: contouren worden in wazige, in elkaar overvloeiende kleuren opgelost. Een voorbeeld is de glimlach van de Mona Lisa. Michelangelo is eerst door Paus Julius II overgehaald om aan het plafond van de Sixtijnse Kapel schilderingen in fresco aan te brengen. Hiervoor zijn twee technieken: Buon fresco: op de natte kalk wordt met in water gemengde, kalkechte pigment geschilderd. De secco-techniek: daarbij werkt men op een droge harde achtergrond met op het palet gemengde pigmenten. Eerst wordt een tekening op karton gemaakt waarin gaatjes werden gemaakt die de contouren van de figuren volgen. Hierdoor blies men houtskool en zo kon de schilder meteen aan de slag. Het verhaal van de schepping en van de zondvloed staan op het plafond. Bijfiguren zijn profeten, sibillen (waarzegsters) en ignudi (naakte jongens). Één concettisti, een bedenker van theologische en filosofische thema’s, heeft in opdracht van de paus de symboliek bedacht. Het plafond is in drie drieluiken verdeeld: de schepping van de wereld, de schepping van de mens met de verdrijving uit het Paradijs en de geschiedenis van Noach. Michelangelo gebruikte twee basiskleuren, de kleuren van de mis: groen en paars. Deze opdracht duurde vier jaar en het meesterschap van zijn kunst is ongeëvenaard. Vlak hierna werd hij door paus Paulus III aangesteld als eerste bouwmeester, beeldhouwer en schilder van het Vaticaan. In 1534 begon hij aan de schildering op de muur achter het altaar van de Sixtijnse kapel, ‘Het laatste oordeel’. Hij beeldde zichzelf daarop af en alle figuren werden naakt geschilderd. Dit fresco is vele malen geprezen. Paus Paulus IV heeft later opdracht gegeven de naakten een schaamlap te geven. Een van deze schilders wordt spottend de braghettone (broekenmaker) genoemd. Vanaf 1980 tot in 1994 zijn restaurateurs bezig geweest het vuil van vier eeuwen te verwijderen van de fresco. Het resultaat was geweldig, maar het kostte wel 22,5 miljoen. De stanze (woon- en werkvertrekken) van de Paus bevonden zich in het Vaticaan en zijn door Nicolaas V gebouwd. Julius II liet Raphael uit Florence komen om deze stantze te decoreren. Dit was zoveel werk dat hij gebruik maakte van leerlingen en assistenten. Hij begon met de Stanze della Segnatura en andere schilderingen symboliseert de Disputa, een verheerlijking van de theologie en de School van Athene, een verering van de filosofie. In het centrum staan Plato en Aristoteles, de twee groten. De schilderingen worden vervolgd met de Kardinale deugden en de Parnassus met paus Julius II als Apollo. Raphael heeft ook de villa van bankier Agostino Chigi gedecoreerd. Het onderwerp vertelt hoe Polyphemus een liefdeslied zingt voor Galatea. Raphael brak de methode van zijn voorgangers door geen modellen te gebruiken. Raphael is ook bekend door zijn vele Madonna’s, de bekendste is de Sixtijnse Madonna. Hij stierf in 1520 en is begraven in het Pantheon te Rome.

5. Het Maniërisme De kunstperiode na de dood van Raphael tot 1600 noemt men het maniërisme. Vasari, een kunstenaar en kunsttheoreticus, was de eerste die deze term gebruikte. Hij verweet de kunstenaars dat zij Michelangelo op hun onbeholpen wijze nadeden. Zij hadden hun eigen handschrift ingeleverd in een poging de grote meester te evenaren. Michelangelo had graag naakten getekend in ingewikkelde houdingen. Zij volgend hem hierin na en brachten ze eigenlijk te pas en te onpas aan. In plaats van naturalisme wordt gestreefd naar het fantastische en de ideale proporties van het lichaam worden vervangen door langgerekte figuren die zich in allerlei onmogelijke houdingen draaien. Dit werd ook wel de figura serpentinata genoemd en deze speelt tot en met de barok een dominante rol. De harmonie werd vervangen door het element van verrassing, de voor- en achtergronden zijn doolhoven en mysterieuze ruimten. Sommigen wilden hun grote meesters overtreffen, maar hun werken gingen lijken op ware beeldraadsels. Niet iedereen was ineens maniërist, de stromingen lopen wat door elkaar. Een beroemde architect uit die tijd is Andrea Palladio (1518-1580), die de klassieke bouwstijlen combineerde met maniëristische denkbeelden. Kenmerkend is dat hij dominerende zuilen of pilasters tot aan de kroonlijst laat doorlopen. Hij zou een geweldige invloed op de Europese architectuur in de barok en het neoclassicisme hebben gehad.

6. De Barok Voor Rome was de barok belangrijker. Barok werd beschouwd als de overheersende stijl van ongeveer de 16e tot de 18e eeuw. Het doel is de toeschouwer te verrassen, hij mag zich overgeven aan zijn fantasie. De barok streeft naar tegenstellingen, dramatische effecten, weelderige vormen en vooral beweging. Het woord barok was lange tijd negatief. De term werd aanvankelijk gebruikt door mensen die kritiek hadden op de ‘misbruik’ van de klassieke vormen. De barokkunst werd een belangrijk middel om de macht en glorie van de katholieke kerk tot uitdrukking te brengen, nadat de kerk een beroep had gedaan op architecten, schilders en beeldhouwers om de kerken tot pronkstukken te maken. Het werd mode om plafonds in fresco’s te beschilderen vol met putti (engeltjes). De barok heeft het aangezicht van Rome sterk bepaald. Een voorbeeld is een vroegere barokkerk, de moederkerk van de jezuïten, de Il Gesù in Rome. Deze moest een belangrijke rol in de contrareformatie gaan spelen. Bij de kerk zijn rechte, statige lijnen gecombineerd met kromme lijnen en spiralen. Onder leiding van Carlo Maderna werd onder invloed van de Il Gesù de St. Pieter voltooid. Hij gebruikte daarin het systeem van de zogenaamde ‘oprukkende gevel’. Een andere bekende architect was Francesco Borromini, vanonder meer de kerk Sant’Agnese op de Piazza Navona. Giovanii Lorenzo Bernini was voor Rome en de barok de belangrijkste beeldhouwer en bouwmeester. Het beroemdst is hij geworden met de schepping van prachtige fonteinen, zoals de Triton-fontein op de Piazza Barberini en de Vier-rivieren-fontein op de Piazza Navona. De laatste daarvan staat tegenover de kerk Sant’Agnese en drukt de afkeer uit die Bernini tegen het werk van Borromini heeft. Andere werken van Bernini zijn: de grote zuilengalerij bij de St. Pieter en de Scala Regia, de kansel in de St. Pieter, en het monumentale graf van Paus Urbanus VIII. Ook introduceerde hij in de beeldhouwkunst boortechnieken. Zijn beroemdste beeldhouwwerken zijn de St. Longinus in de St. Pieter en de Extase van Santa Teresa in de Santa Maria della Vittoria.

6. De Barok Voor Rome was de barok belangrijker. Barok werd beschouwd als de overheersende stijl van ongeveer de 16e tot de 18e eeuw. Het doel is de toeschouwer te verrassen, hij mag zich overgeven aan zijn fantasie. De barok streeft naar tegenstellingen, dramatische effecten, weelderige vormen en vooral beweging. Het woord barok was lange tijd negatief. De term werd aanvankelijk gebruikt door mensen die kritiek hadden op de ‘misbruik’ van de klassieke vormen. De barokkunst werd een belangrijk middel om de macht en glorie van de katholieke kerk tot uitdrukking te brengen, nadat de kerk een beroep had gedaan op architecten, schilders en beeldhouwers om de kerken tot pronkstukken te maken. Het werd mode om plafonds in fresco’s te beschilderen vol met putti (engeltjes). De barok heeft het aangezicht van Rome sterk bepaald. Een voorbeeld is een vroegere barokkerk, de moederkerk van de jezuïten, de Il Gesù in Rome. Deze moest een belangrijke rol in de contrareformatie gaan spelen. Bij de kerk zijn rechte, statige lijnen gecombineerd met kromme lijnen en spiralen. Onder leiding van Carlo Maderna werd onder invloed van de Il Gesù de St. Pieter voltooid. Hij gebruikte daarin het systeem van de zogenaamde ‘oprukkende gevel’. Een andere bekende architect was Francesco Borromini, vanonder meer de kerk Sant’Agnese op de Piazza Navona. Giovanii Lorenzo Bernini was voor Rome en de barok de belangrijkste beeldhouwer en bouwmeester. Het beroemdst is hij geworden met de schepping van prachtige fonteinen, zoals de Triton-fontein op de Piazza Barberini en de Vier-rivieren-fontein op de Piazza Navona. De laatste daarvan staat tegenover de kerk Sant’Agnese en drukt de afkeer uit die Bernini tegen het werk van Borromini heeft. Andere werken van Bernini zijn: de grote zuilengalerij bij de St. Pieter en de Scala Regia, de kansel in de St. Pieter, en het monumentale graf van Paus Urbanus VIII. Ook introduceerde hij in de beeldhouwkunst boortechnieken. Zijn beroemdste beeldhouwwerken zijn de St. Longinus in de St. Pieter en de Extase van Santa Teresa in de Santa Maria della Vittoria.