Hoofdstuk 7 en 8

Deze samenvatting werkt het beste als je eerst de tekst leest. Goed de tekst leert tijdens. En daarna voor bij het leren deze samenvatting gebruikt. Ik heb kleine details hier niet in verwerkt.


Hoofdstuk 7 De tijd van pruiken en revoluties

§1
1751 – Encyclopedie gemaakt door veel belangrijke en beroemde geleerden en schrijvers. Het bevatte alle mogelijke technische en wetenschappelijke informatie die als basis kon dienen voor verdere ontdekkingen en ontwikkelingen. Het bevatten ook veel kritische stukken over kerk, geloof, politiek en maatschappelijke verhoudingen. Daardoor was de Encyclopedie een typisch product van de verlichting.

De verlichting - een beweging die meende dat met de rede alles verklaard kan worden en een op rede gebaseerde samenleving wilden. Een belangrijk kenmerk van de verlichting was de kritiek op de godsdienst. Verlicht denken is denken volgens ideeën van de verlichting. De verlichting begon aan het einde van de 17e eeuw in Nederland en Engeland, maar ging in de loop van de 18e eeuw naar Parijs, dat werd toen het hoofdcentrum.

Niet alle verlichte denkers waren anti-godsdienstig, maar ze hadden een diepe afkeer tegen geloofsfanatisme en intolerantie. De bekendste strijder daarvan was Voltaire. Hij vond dat de mens niet door geloof maar door onderzoek en verstand inzicht kon krijgen in de ‘godheid’. Hij wilde een absolute vorst, die vrijheid van denken garandeerde, de kerk onder de duim hield en de vooruitgang bevorderde.

Filosoof John Locke moest niets van het absolutisme hebben. Regeringen moeten van hem de burgers het recht op leven, vrijheid en bezit garanderen. Regeringen moeten zich aan de wet houden en regeringen moeten gebaseerd zijn op een contract met hun burgers. Als de regering daar zich niet aan houdt mogen de burgers in opstand komen.

Montesquieu, volgens hem was als de macht in één hand was onvermijdelijk dat het zou leiden tot machtsmisbruik en onderdrukking. Montesquieu wilde een driemachtenleer. Dit was volgens hem de beste manier om gelijkheid van mensen te garanderen.

Rousseau stelde dat het volk soeverein is. Regeringen moesten de ‘algemene wil’ uitvoeren. Hij stelde mensen een sociaal contract met elkaar sloten, waarbij ze hun soevereiniteit aan een volksvergadering overdroegen. Die vergadering was de uitdrukking van de algemene wil. Rousseau schreef dat sociale verschillen slechte eigenschappen als hebzucht in de hand werken.

Adam Smith schreef dat mensen van nature hun economische situatie willen verbeteren. Hij verwachtte dat de productie meer zou groeien als mensen meer vrijheid kregen hun voordeel na te jagen. Door de wet van vraag een aanbod zouden alle mensen profiteren van het winstbejag van ondernemers. Smith vond dat de regering zo min mogelijk moest bemoeien met de economie.

§2
Na de dood van de Zonnekoning zetten zijn opvolgers het absolutisme voort, maar de adel kon een deel van zijn privileges herstellen, zoals het alleenrecht op hogere rangen in bestuur en leger. De adel en geestelijken betaalden vrijwel geen belasting en daar draaide de rest van de bevolking voor op. De adel droeg ook niet bij aan de landbouw, die ook daardoor stagneerde.

Maar in de Franse landbouwstedelijke samenleving maakten handel en nijverheid wel een indrukwekkende groei door. De burgers die zoveel verdienden noemden zich bourgeoisie. Ze kochten landhuizen en grond inclusief de daarbij horende heerlijke rechten, maar ze konden met hun geld geen macht kopen.

In Pruisen was koning Frederik een absoluut vorst, maar ook een aanhanger van de verlichting. Hij wilde de verlichting van boven af in voeren. Hun manier van regeren wordt verlicht absolutisme genoemd. Frederik zorgde voor vrijheid van meningsuiting, godsdienstige verdraagzaamheid en onafhankelijke rechters. Hij wilde de adel alleen niet in het harnas jagen dus bleven de hervormingen beperkt.

Ook in Nederland was er een bevoorrechte groep mensen die zich regenten noemden. Zij hadden de macht in bepaalde provincies, maar zij deden niets voor het volk. Het volk wilden weer een stadhouder. En daardoor kon de prins van Oranje overal zijn tegenstanders onder de regenten wegwerken. Maar de stadhouder bleek net zo weinig te doen als de regenten. De regenten kregen weer een deel van hun onafhankelijkheid terug.

§3
In Noord-Amerika verzetten Britse koloniën zich sinds 1763 tegen belastingen uit het moederland omdat ze niet vertegenwoordigd waren in het Britse parlement. Om hun verzet te bundelen vormden de dertien koloniën in 1774 een Congres. In juli 1776 riep het Congres de onafhankelijkheid uit van de Verenigde Staten van Amerika. Deze verklaring was geïnspireerd door verlichte denkers als Locke en Montesquieu. Er kwam een verklaring waarop rechten stonden. Dat alle mensen gelijk geschapen waren, dat iedereen recht had op leven, vrijheid en het nastreven van geluk. Het volk had recht zijn regering te wijzigen of af te zetten. In 1787 kwam de eerste echte grondwet. Daarin werd de machtenscheiding vastgelegd. President --> Uitvoerende macht, het Congres --> Wetgevende macht, het Hooggerechtshof --> Rechterlijke macht.

In Frankrijk kwam onrust, want als de Amerikanen opstonden tegen de milde Britten. Wat mochten de Europeanen dan wel niet? Er kwam in Frankrijk grote onrust over de absolute macht en de voorrechten van de kerk en adel. Want door hun privileges liep de staatsschuld zo hoog op dat de helft op ging aan rentebetaling. Lodewijk XVI zag nog maar één uitweg. De Staten-Generaal bijeenroepen. Het was de enige manier om geld te krijgen alleen zouden de adel en geestelijkheid alleen geld betalen in ruil voor macht.

Er kwam veel meer onrust en heftige publieke discussies. Op 5 mei 1789 kwam de Staten-Generaal bijeen. De burgerij eiste dat de andere standen zich bij haar aansloten. Die weigerden dat riepen de burgers de Nationale Vergadering uit.

De spanning was te snijden in Parijs, maar toen Lodewijk XVI troepen rondom Parijs ging verzamelen en toen brak de volkswoede uit. Ze bestormden de Bastille. Op 14 juli namen zij die in en dat wordt gezien als het begin van de algehele revolutie. De Nationale Vergadering schafte alle ‘feodale’ rechten af en nam de ‘Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger’ aan. Volgens deze verklaring was het volk soeverein. Ze onteigenden het bezit van de kerk en met de opbrengsten daarvan loste ze de staatschuld af.

De Nationale Vergadering bestond vooral uit rijke burgers. Daarom kregen alleen welgestelde het staatsburgerschap met kiesrecht. In 1791 werd een nieuwe volksvertegenwoordiging gekozen. Er waren ook leden die nu het volk meer macht wilden geven. Deze democraten kregen steeds meer invloed.

Er kwam een nieuw parlement en die riep de republiek uit en verklaarde de koning ter dood. Later kwam Napoleon aan de macht en stichtte een dictatuur. Hij gaf de adel haar voorrechten niet terug en schafte die na zijn veroveringstochten ook in andere delen van Europa af. Nadat hij verslagen was probeerden de winnaars de adel en monarchie weer te herstellen. Maar overal leidde dat weer tot democratische revoluties en bleven zich zo tegen de oude orde verzetten.

§4
Priester Las Casas kwam terug uit de Spaanse kolonie en had gezien hoe indianen in grote getalen stierven. Hij kwam op het idee dat indianen en blanken gelijkwaardig zijn. Hij overtuigde de paus, die verklaarde dat indianen geestelijk gelijkwaardig waren aan Europeanen. En koning Karel V, die wetten afkondigde om de indianen te beschermen.

Maar ook hierdoor gingen ze de slaven uit Afrika halen. Zo kwam de trans-Atlantische slaven handel op gang. Ze gebruikten deze sterke Afrikanen om te werken op plantages en in mijnen. Veel Europeanen zagen zwarte Afrikanen als minderwaardige wezens. Deze driehoekshandel werd gedaan door de WIC, tussen Amerika, Afrika, Europa.

Omstreek 1700 kwamen er blanke protesten tegen slavernij. Deze werden geïnspireerd door de verlichting als door het christendom. Ze vonden slavernij in strijd met de natuurlijke gelijkheid van mensen. In Groot-Brittannië ontstond een afschaffingbeweging. In 1772 werd slavernij in Groot-Brittannië verboden.

De abolitionisten beïnvloedden de publieke opinie met pamfletten en lezingen. Daardoor kwam in 1807 een verbod op slavenhandel te bedrijven en in 1833 tot afschaffing van de slavernij in alle Britse koloniën. Andere landen volgden snel behalve Portugal die in het tweede deel van de 19e eeuw nog slaven gebruikten.

Hoofdstuk 8 De tijd van burgers en stoommachines

§1
Handwerktuigen en trekdieren maakten plaats voor machines aangedreven door stoom in de industriële revolutie. Het werd alleen een revolutie genoemd door de ingrijpende gevolgen, want het ging heel langzaam. Het begon met houten apparaten langs rivieren die het spinnewiel vervingen.

Stoommachines kwamen uit de mijnbouw maar werden nu ook gebruikt voor andere dingen. Het bracht de machine-industrie weer tot bloei. De stoommachines brachten de fabrieken met hun massaproductie en arbeidersmassa’s voort. Met stoommachines kon sneller, beter en grootschaliger worden geproduceerd. Nog lang bleven mensen thuis spinnen, maar ze verloren de concurrentieslag uiteindelijk. Ook was kleding 20 keer zo goedkoop en was de kwaliteit gestegen. De bevolking ging massaal katoenen kleding kopen.

Naast de industriële revolutie was er ook de agrarische revolutie en de transportrevolutie. Op het land gingen ze de methodes verbeteren waardoor er meer eten was en daardoor was minder arbeid nodig. Zo kwamen veel arbeidskrachten vrij voor de industrie.

Ook kwam er een revolutie in de transport. Eerst was het haast onmogelijk grote hoeveelheden over land te vervoeren. Dus toen liet een mijn eigenaar een kanaal graven van 15 kilometer. Zijn transportkosten daalden scherp en hij kon tol heffen. Daardoor kwam er een net van onderling verbonden kanalen waardoor producten door het hele land vervoerd konden worden. Ook kwam er een stoomlocomotief. Er ontstond een markteconomie en Groot-Brittannië werd het middelpunt van de wereldeconomie. De landbouw stedelijke samenleving maakte plaats voor een industriële samenleving.

§2
Na de nederlaag van Napoleon werden monarchie en adel overal weer in het zadel geholpen. Frankrijk kreeg opnieuw een koning en ook Nederland werd een koninkrijk. Met de wensen van de volkeren werd geen rekening gehouden, maar na de revoluties in de 18e eeuw kon het volk niet blijvend worden genegeerd. Er ontstonden nieuwe politieke stromingen.

Een daarvan was het liberalisme. De erfgenamen van de gematigde burgerij. Ze wilden een grondwet die de macht van de koning beperkte en burgerrechten garandeerde. De regering moest ondergeschikt zijn aan een volksvertegenwoordiging, de wet moest voor iedereen gelijk zijn. Het individu stond voorop. Particulier bezit was volgens de liberalen een basis voor een gezonde economie.

Het liberalisme kreeg het tij mee en in veel landen groeiden de burgerrechten en nam de macht van de volksvertegenwoordiging toe. Het liberalisme kwam geleidelijk in het gedrang door de opkomst van een nieuw, agressief nationalisme. Ze keerden zich beiden tegen de autoritaire orde.

Door de democratische revoluties groeide het idee dat volkeren een eigen taal, geschiedenis en cultuur hadden. Dat ze tot natie maakten. Uit dit culturele nationalisme groeide een politiek nationalisme, dat alle Duitsers wilde verenigen in één staat. Er kwamen opstanden in heel Europa tegen de monarchieën. Maar de zaak bloedde dood en de autoritaire orde herstelden zich. Volgens kanselier Bismarck was oorlog een goed middel om het nationalisme uit te breiden. Daarom zocht hij oorlog met Denemarken die ze gemakkelijk wonnen waardoor het Duitse volk enthousiast was. Bismarck kon hierdoor de Duitse vorsten dwingen zich bij Pruisen aan te sluiten.

Duitsland kreeg een grondwet en een gekozen Rijksdag, maar heel liberaal was Duitsland niet. Er kwamen nog radicalere nationalistische organisaties en bewegingen. Deze volksnationalisten verheerlijkten het Arische ras. Volgens hen waren joden vijanden van het Arische ras.

Socialisme was een beweging van de arbeidersklasse. Bij de socialisten ging het om gelijkheid. Ze kwamen op voor onderdrukten en bestreden de verschillen in macht en inkomen. Het werd een goed georganiseerde massabeweging na 1870, toen in Europa een grote industriële arbeidersklasse ontstond.

Er waren ook gematigde sociaaldemocraten die stelden dat het lot van de arbeiders geleidelijk kon worden verbeterd. Ze gingen de nationale staat zien als middel om hervormingen door te voeren.

§3
In Nederland werd Willem I koning. Er kwamen een grondwet en een parlement maar het parlement had bijna niets te zeggen en werd niet gekozen maar benoemd. De koning kon ministers naar eigen goeddunken ontslaan en aannemen. Pas toen bleek dat Nederland door zijn uitgaven bijna failliet was kwam het liberalisme een beetje in leven.

Nederland werd onrustig en 18 jaar later toen Willem II aan de macht was kwam het volk weer in opstand. En hij werd opeens van conservatief liberaal. Hij liet Thorbecke een liberale grondwet schrijven. Hij gaf Nederland een parlementair stelsel. Thorbecke bond het kiesrecht aan het inkomen. Alleen mannen die voldoende belasting betaalden mochten stemmen. Zo wilde hij het kiesrecht beperken tot burgers die zelfstandig en rationeel konden oordelen.

Socialisten en linkse liberalen begonnen kiesrechtuitbreiding te eisen. Pas na 17 jaar werd er een akkoord bereikt over beperkte kiesrechtuitbreiding. Er kwamen steeds meer roepen om verder kiesrechtuitbreiding. De criteria werden weer aangepast en toen mochten 65 procent van de mannen stemmen. Uiteindelijk werden alle partijen het eens. In 1918 mochten voor het eerst alle mannen stemmen, vrouwen hadden alleen passief kiesrecht. Vier jaar later waren de verkiezingen met algemeen kiesrecht.

§4
In de tweede helft van de 19e eeuw kwamen er emancipatiebewegingen. Het confessionalisme was bezorgd om de achteruitgang van het christendom en de scherpe klassentegenstellingen in de industriële samenleving. Ze wilden een christelijke samenleving met harmonische samenwerking tussen werkgevers en werknemers. Calvinisten en katholieken in Nederland waren vanouds aartsvijanden, maar vonden elkaar in de strijd tegen het liberalisme.

De liberalen keken neer op de orthodoxe gelovigen. Het ergerde hen dan ook dat de confessionelen eigen scholen stichtten. Dat mocht namelijk volgens de grondwet. Ze moesten hun eigen scholen zelf betalen, maar dat was te doen zolang het simpel was. Maar toen de liberalen de kwaliteitseisen hoger gingen stellen kregen de openbare scholen extra geld, de bijzondere scholen niets.

De gelovigen stichtten de Anti-Revolutionaire Partij. De ARP profiteerde van de kiesrechtuibreiding. Ze hadden veel mensen achter zich die daarvoor nog niet mochten stemmen en zo konden ze in 1888 de liberalen uit de regering zetten. Na de tweede kiesrechtuitbreiding lukte dat weer. Maar ze slaagden er niet in volledige financiële gelijkstelling te krijgen van openbaar onderwijs en bijzonder onderwijs. Pas in WWI bij de pacificatie van 1917 sloten de partijen vrede en voerden ze algemeen kiesrecht in en regelden de financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs.

De pacificatie pakte voor de confessionelen goed uit. Maar de confessionelen waren al een tijd bezig een hecht landelijk netwerk van eigen organisaties te vormen. Ze stichtten ook eigen vakbonden, kranten, jeugdverenigingen, ziekenhuizen enz. Dit werkte de verzuiling in de hand.

Ook kwam het feminisme op. Ze maakten zich sterk voor vrouwenkiesrecht maar bestreden ook op andere terreinen de achterstelling van vrouwen. Ze streden ook voor dat vrouwen meer kansen op de arbeidsmarkt hadden. Normaal werkten alleen vrouwen uit de arbeidersklasse. Maar het feminisme zorgde ervoor dat ook burgerdames onderwijs gingen volgen en werken.

§5
Rond 1870 kwam er grote arbeidsonrust. Dat kwam niet alleen door de slechte leef- en arbeidsomstandigheden van de arbeiders, want die waren al eeuwen erbarmelijk. Nu de economische groei een beter leven mogelijk leek te maken legden de arbeiders zich niet meer bij hun lot neer. Veel ambachtelijke werklieden als diamantbewerkers, meubelmakers richtten vakbonden op. Ook speelde mee dat bij traditionele bedrijfjes was er een band tussen de arbeiders, maar bij de moderne fabrieken was dat niet het geval.

De burgerij probeerde de sociale kwestie op te lossen door het beschavingsoffensief. Er ontstonden liefdadigheidsverenigingen die de armen gingen ondersteunen, op voorwaarde dat ze niet aan de drank en arbeidzaam en zuinig leven.

Liberalen gingen nadenken of sommige groepen toch niet geholpen moesten worden. Zoals kinderen. Artsen, onderwijzers en sommige fabrikanten wilden een verbod op kinderarbeid. Het was slechte voor de lichamelijke en geestelijke ontwikkeling van kinderen en daardoor ook slecht voor de economie. Veel economen vonden dit een uitzondering omdat kinderen niet voor zichzelf konden opkomen.

Dit gaf de doorslag en onder leiding van Kamerlid Van Houten kwam in 1874 de eerste sociale wet tot stand die verbood kinderen onder de 12 in dienst te nemen in fabrieken en werkplaatsen.

De onrust werd in de jaren 1880 verscherpt door een langdurige economische crisis. Vooral de landbouw werd getroffen dus trokken alle landarbeiders die werkloos waren naar de steden. De burgerij schrok van Domale Nieuwenhuis die de haat tegen de burgerij liet oploeien. De burgerij liet een parlementaire enquête doen en schrok van de uitslag dat het werk in de fabrieken zo slecht is.

De enquête leidde tot de Arbeidswet van 1889, die in de industrie nachtarbeid voor vrouwen en jongens tot zestien jaar verbood en hun werkdag beperkte tot 11 uur. Nog steeds waren er veel discussies en onder linksliberale leiding rond 1900 kwamen ook de eerste sociale wetten voor iedereen tot stand. Zoals de ongevallenwet, woningenwet. Na 1900 kwam Troelstra leider van de socialisten die wilden een wettelijke beperking voor de arbeidsduur, die er ook in 1919 kwam.

§6
In de tijd van het modern imperialisme vanaf 1870 kreeg G-B te maken met concurrentie. De Europese mogendheden kregen een sterke drang naar koloniale expansie. Ze werden gegrepen door het idee dat ze pas meetelden als ze een groot koloniaal rijk hadden. In de jaren 1880-1900 werd bijna heel Afrika onderworpen.

De Europeanen gingen hun kolonies veel grondige exploiteren en beheersen. Plaatselijke vorsten in Nederlands-Indië konden hun gang gaan zolang ze de Nederlandse belangen niet schaadden. Nederland was vooral geïnteresseerd in de Javaanse koffie en suiker. In 1870 maakte Nederlands-Indië een gedaantewisseling door. Westerse en inheemse ondernemers kregen alle ruimte en de economische ontwikkeling was indrukwekkend. Ze kregen een prominente positie op de wereldmarkt voor nieuwe producten als tabak, rubber, en aardolie.

De industriële ontwikkeling kwam in een stroomversnelling, zodat wel gesproken wordt van een ‘tweede industriële revolutie’. Er kwamen veel nieuwe industrieën op. Koloniën werden leveranciers van agrarische producten. Europa leverde de koloniën industrieproducten en kapitaal en verzorgde het transport.

De koloniale expansie werd ook nog eens versterkt door de ontwikkeling van de transportsector. Het Suezkanaal door Egypte scheelde veel weken reizen naar Azië. Ook kwamen er stoomschepen. Deze konden meer vervoeren dan zeilschepen en de transportkosten daalden hierdoor ook scherp.

De industrialisatie leverde ook militair overwicht op. De stoomschepen en spoorwegen maakten snelle troepenverplaatsing mogelijk en de wapenindustrie produceerde steeds betere wapens. Zonder de inheemse bevolking was de expansie nooit gelukt, de inheemse volkeren vochten in het koloniale leger.

Pas toen in de 20e eeuw in de koloniën een nationaal gevoel kregen, kregen de Europeanen het moeilijk. Ten slotte speelde het toenemende blanke racisme een rol. De Europeanen waren overtuigd van hun superioriteit.