Historische contexten: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648

1 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648

1 De christelijke kerk in West-Europa valt uiteen

Groeiende kritiek op de katholieke Kerk rond 1500

Begin 16^e eeuw scheuring katholieke kerk. Een deel wou alleen misstanden afschaffen. Een ander deel, de hervormers scheiden zich af en vormen het protestantisme (Luther en Calvijn)

De kritiek van Luther

• Machtsafspraken en zelfgemaakte wetten en regels waren onterecht.
• Iedereen moest zelf bijbel in volkstaal gaan lezen.
• De aflaathandel moest worden afgeschaft, je kwam in de hemel door in God te geloven.
• Pausschap, celibaat, sacramenten, heiligenverering en de kloosterorden afschaffen, want staat niets over in de Bijbel.

Luther kreeg steun bij Duitse vorsten:

• Duitse vorsten werden hoofd van de kerk.
• Duitse vorsten mochten kloosters sluiten en bezittingen overnemen.
• Luther vond dat onderdanen ALTIJD de vorst moesten gehoorzamen.

Verschillen tussen Lutheranisme en Calvinisme

• Luther: vorst hoofd van de kerk. Calvijn: gemeente bestuurt zichzelf door raad van gekozen ouderlingen.
• Calvinisme: je mag tegen je vorst in verzet komen, als die handelt tegen Gods verbod.

In Nederland was Calvinistische kerk het belangrijkst.

2 De Opstand in de Nederlanden breekt uit

Oorzaken van de opstand

Indirecte oorzaken:

• De sterke positie van de stedelijke burgerij in de Nederlanden; De welvaart was erg toegenomen, door belastingen te betalen, kregen steden eigen privileges.
• De splitsing van de christelijke kerk door de Hervorming; Aantal protestanten groeide in de Nederlanden.

Directe oorzaken:

• Karel V en Filips II gaan prostestanten streng vervolgen, d.m.v. plakkaten (wetten). Plaatselijke bestuurders volgden dit niet op, want zij keurden de vervolging af en het was een inbreuk op hun privileges.
• Karel V en Filips II streven naar centralisatie en ongedaan maken van privileges. Landvoogd(es) en 3 collaterale raden vormden samen in Brussel een centrale regering voor alle gewesten. Dit botste want burgers wouden hun privileges behouden.

Reacties van edelen en calvinisten

April 1566; Smeekschrift aangeboden aan landvoogdes Margaretha van Parma door groep lagere edelen. Verzoek om kettervervolgingen te matigen, Margaretha stemt hiermee in. Calvinisten durfden zo openlijke acties te houden, zoals de hagenpreken.

Augustus 1566; Beeldenstorm breekt in Vlaanderen uit. Andere gewesten later ook meedoen. Kleine groepjes, rest van de bevolking keek toe. Landvoogdes herstelde uiteindelijk de orde.

De opstand begint

• Filips II stuurt als reactie Alva met leger; Adel was de schuld van de Beeldenstorm. Alva wordt gestuurd en wordt landvoogd. Willem van Oranje afgezet als stadhouder en graaf van Bossu aangesteld. Centrale bank, Raad van Beroerten ingesteld (iedereen werd gestraft die met de beeldenstorm te maken had.
• Aanleiding; Heel veel inwoners, onder andere Willem van Oranje, waren gevlucht. Zij begonnen strijd tegen Spaanse Overheersing.

1568 Willem van Oranje + 2 broers vallen aan vanuit 3 plaatsen met huurlegers, werden verslagen door Alva.

Vanuit westen vielen Watergeuzen (calvinisten die gevlucht waren naar Engeland of Noord-Duitsland) over zee aan, hielden veel kaaptochten.

Eerst strijd tussen Holland en Zeeland tegen Spanje

1 april 1572 verovering Den Briel door Watergeuzen, daarna slaagden calvinisten erin steden in Holland en Zeeland en delen van Gelderland en Overijssel te veroveren.

1572; vertegenwoordigers van 12 Hollandse steden en van de Geuzen bij in een Statenvergadering in Dordrecht, zij besloten:

• Gezamenlijk financiële lasten van de verdediging op zich te nemen.
• Willem van Oranje erkennen als stadhouder Holland, Zeeland en Utrecht.

2 opzichten revolutionair:

• Alleen landsheer, landvoogd(es) of stadhouder had recht om Statenvergadering bijeen te roepen.
• Alleen landsheer mocht stadhouder benoemen.

Alva deed hier weinig aan, want hij vreesde een aanval uit Frankrijk. Hugenoten en Katholieken bestreden elkaar. Winst hugenoten betekende volgens Alva steun aan Nederlandse opstandelingen.

Bloedbruiloft: Hendrik van Navarra (hugenoot) ging trouwen met zus van Franse koning (katholiek) om de boel te sussen. Kort na de bruiloft werden alle aanwezige hugenoten vermoord. Kans op steun uit Frankrijk nu verdwenen.

Alva en Requesens slagen er niet in het verzet te onderdrukken

Het lukte Alva niet om de opstand te bedwingen. Filips II stelt in 1573 nieuwe landvoogd aan, Requesens.

Het onderdrukken lukte niet want:

• De langdurige belegeringen van de steden kostten veel geld in verhouding tot de resultaten. Filips had telkens geldnood, want voerde op allerlei fronten oorlog.
• Holland en Zeeland waren militair-strategisch in het voordeel: beheersten waterwegen, waardoor Spanjaarden in Nijmegen rivieren konden oversteken om troepen te bevoorraden.

Toen Requesens stierf, niet gelijk een opvolger, Holland en Zeeland konden profiteren.

De andere gewesten sluiten zich –tijdelijk- bij Holland en Zeeland aan: Pacificatie van Gent

Politieke en godsdienstige verdeeldheid in de Nederlanden:

• Spaanse Leger heroverde alle opstandige steden behalve een aantal steden in Holland en Zeeland.
• Ontstaan van godsdienstige tegenstellingen tussen de gewesten; katholicisme en calvinisme. In Holland en Zeeland alleen gewetensvrijheid.

Gewesten kregen steeds meer lasten van plunderende Spaanse troepen, zoals Antwerpen. Daarom sloten zij zich aan bij Holland en Zeeland.

Pacificatie van Gent (alle gewesten bondgenootschap), afgesproken werd:

• Spaanse troepen moesten de Nederlanden verlaten.
• Geen vervolgingen op godsdienstig gebied.
• Holland en Zeeland alleen calvinisme, wel gewetensvrijheid.
• Overige gewesten vrijheid om eigen godsdienst beleid te voeren.

Godsdienstkwestie Pacificatie van Gent mislukt:

• Calvinisten verboden in sommige Vlaamse steden het katholicisme.
• 3 Waalse gewesten sluiten als reactie in 1579 een verbond, Unie van Atrecht. Zij sloten vrede met Spanje en onderwierpen zich.
• In noordelijke gewesten calvinisme enige toegestane kerk, ook al waren zij in de minderheid. Dit kwam door de overheersende positie in het verzet tegen Spanje.

Noordelijke Nederlanden stichten de Republiek der Verenigde Nederlanden

• Fase 1: Noordelijke gewesten sluiten Unie van Utrecht 1579, ter verdediging van troepen van Parma. Gewesten die bij beide unies niet aangesloten waren , werden onderworpen door Parma.
• Fase 2: Filips II verklaart Willem van Oranje vogelvrij 1580, wegens hoogverraad. Wanneer je hem dood, krijg je een belonging. Breuk tussen vorst en opstandige gewesten nu echt een feit.
• Fase 3: In het plakkaat van Verlatinghe wordt Filips II afgezet 1581, eerst het verzet niet tegen de koning, maar tegen slechte raadgevers. (koning had macht van God, opstand hiertegen ongeoorloofd). Plakkaat van Verlatinghe: je hebt het recht de vorst vervangen door andere vorst wanneer deze zich als een tiran gedraagt. Zorgde voor definitieve scheiding opstandige gewesten en gewesten die Filips erkenden als vorst.
• Fase 4: De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstaat 1588, konden geen vorst vinden. Engelse koningin Elisabeth en Franse hertog van Anjou waren kandidaten. Anjou wou meer macht dan de gewesten hem wouden geven dus ging niet door. Enkele jaren nadat Willem van Oranje werd vermoord (1584) besloten opstandige gewesten zonder vorst door te gaan.

De Republiek na moeilijke jaren internationaal erkend

Veel tegenslagen:

• Moord op Willem van Oranje
• Vergeefse zoektocht naar een staatshoofd
• Militaire successen van Parma, Parma drong gebied van de opstand ver terug (Holland, Zeeland, Utrecht en delen van Gelderland en Overijssel). Parma moest van Filips richten op strijd tegen Engeland en Frankrijk en de Armada werd verslagen. Zo ontkwamen de opstandige gewesten aan groot gevaar.

Factoren die bijdroegen aan een levensvatbare Republiek:

• Engeland en Frankrijk veel oorlog met Spanje, konden steun Republiek goed gebruiken. 1596 erkenden zei soevereiniteit, met Engelse steun konden de gewesten goed herstellen.
• Filips II gaf vaak prioriteit aan ander oorlogen.
• Leger van de Republiek werd goed geleid oor Maurits en later Frederik Hendrik.
• Rond 1600 groeide de internationale handel in de Republiek.

Willem van Oranje, groot leider die zijn tijd vooruit was

Zijn beleid was erop gericht om een zo breed mogelijk draagvlak te verkrijgen voor de opstand:

• Voor verdraagzaamheid en een samenleving waarin katholieken en protestanten hun godsdienst kunnen belijden. Overheden geen dwang toepassen bij geloofskwesties. Religievrede: zowel katholicisme als calvinisme toegestaan in steden en dorpen waar meer dan 100 gezinnen dat wouden.
• Nationale invalshoek, iedereen vooral gericht op gewest, Willem riep mensen op hun ‘vaderland’ te beschermen.

Geen religievrede bereikt, te veel radicalen.

Radicale calvinisten overheersende invloed:

• Ook al waren ze een minderheid, ze waren beter georganiseerd dan anderen.
• Calvinistische geloof bood inhoudelijk steun voor strijd tegen het Spaanse gezag. Niet alleen politieke strijd, maar ook strijd om het ware geloof.

Willem gebruikte deze steun en deed concessies naar hen.

Filips bleef aanvankelijk buiten schot van Willem:

• Het was verboden in die tijd om tegen je koning in opstand te komen, want hij was aangesteld door God.
• Filips woonde in Spanje, Nederlanders hadden meer te maken met landvoogd en zijn soldaten.

3 De afloop van de oorlog

Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621)

Bedoeling dat de wapenstilstand zou leiden tot een vredesverdrag. Het kwam Spanje goed uit (geld etc.), maar in Nederlanden veel tegenstanders van het Bestand.

Tijdens Bestand laaide conflict over voortzetting weer op.

Voorstanders van beëindiging: Johan van Oldenbarnevelt en de Staten van Holland, gunstig voor Hollandse handel en defensie-uitgaven zouden verminderen.

Voorstanders van voortzetting: Maurits en andere gewesten, Maurits vreesde dat Spanje tijdens het Bestand de troepen zou versterken. Ook heeft een stadhouder (Maurits) veel minder invloed dan in oorlogstijd. Voor de andere gewesten speelde mee dat zij het calvinisme wouden verspreiden (minder afhankelijk van handel en meer gereformeerde predikanten). Voorstanders kregen gelijk, oorlog werd hervat.

De Vrede van Münster 1648

Redenen van vredesluiting:

• Spanje voerden al jaren twee frontenoorlog. Wou zich nu gaan richten op strijd tegen Frankrijk.
• Gewest Holland betaalde de meeste oorlogskosten, wouden dit niet meer en het was gunstiger voor de Hollandse handel.

Gevolg van vredesluiting:

• De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd internationaal als onafhankelijke staat erkend.
• Republiek erkende de grens met de Zuidelijke Nederlanden als definitief.
• Schelde bleef gesloten.
• Spanje legde zich toe op het verdedigen van de zuidgrens van de Zuidelijke Nederlanden.
• Spanje en Portugal erkenden de bezittingen van de Republiek in Brazilië en Azië, waardoor de handelspositie werd versterkt.

4 Waardoor ontstond de Gouden Eeuw?

Het begrip de ‘Gouden Eeuw’

17^e eeuw, scheepvaart, handel, nijverheid, kunst en wetenschap komen in korte tijd tot grote bloei. Overal handelsposten en vanuit de Republiek werden goederen weer verder verhandeld naar andere Europese landen. Hollanders en Zeeuwen vrachtvaarders, Amsterdam stapelmarkt.

Economische groei tijdens de Opstand

Indirecte oorzaken economische groei:

• De Moedernegotie: importeren van goedkoop graan uit het Oostzeegebied. De eerste belangrijke vorm van handel voor de Republiek.
• Het ontbreken van een feodale traditie: boeren konden zelf productie en overgaan op schaalvergroting want er was geen feodale traditie (boeren hebben dan deze vrijheid niet.)

Directe oorzaken economische groei:

• Specialisatie en commercialisering: door het goedkope ingevoerde graan was er voldoende voedsel, boeren konden zich specialiseren in producten die ze konden verkopen en commercialiseren; niet meer produceren voor eigen gebruik, maar voor de stedelijke markt of de export.
• De val van Antwerpen en afsluiten van de Schelde: Antwerpen was eerste grootste havenstad, maar Parma veroverde Antwerpen en de Hollanders en Zeeuwen sloten de Schelde af waardoor geen schip meer naar Antwerpen kon. Veel Antwerpse kooplieden gingen naar Amsterdam, zij namen kennis, kapitaal en contacten mee.

De Staten-Generaal geven de VOC en de WIC het monopolie op de wereldhandel

VOC (1602) en WIC (1621) waren twee handelsondernemingen. Kregen monopolie op de handel in Azië (VOC) en Amerika en West-Afrika(WIC).

VOC zeer winstgevende handel op Oost-Indië.

De WIC stichtte:

• In Noord-Amerika Nieuw-Amsterdam (New York)
• Pernambuco in het tegenwoordige Brazilië.
• Plantagekolonie Suriname en de Nederlandse Antillen.

Ook een aandeel in de slavenhandel van West-Afrika naar Amerika.

De nijverheid profiteert van alle handel

Nijverheid tot ontwikkeling:

• Voor scheepvaart waren scheepswerven en zeilmakerijen nodig. (soms kanonnen)
• Veel producten eerst bewerkt en dan doorverkocht.

5 De cultuur in de Gouden Eeuw

10 % gegoede burgerij, meest welvarend

25 % kleine burgerij, kleine ondernemers, ambachtslieden, predikanten en schoolmeesters, zeker welvaart

60-70 % rest, voldoende werkgelegenheid verdienden ze genoeg.

Waarom was er zo’n grote bloei van de schilderskunst?

Veel schilders wereldberoemd geworden, Rembrandt, Hals, Steen en Vermeer. Dit kwam door de groeiende vraag naar schilderijen.

2 groepen schilderijen bestellen:

• Stadsbesturen en bestuurders van wees- en armenhuizen. Grote groepsportretten
• Gegoede en kleine burgerij.

Schilders gingen zich specialiseren en konden daardoor sneller werken.

Waarom was drukwerk in de Gouden Eeuw zo belangrijk

Oorzaken:

• De drukkers gaven allerlei soorten boeken uit.
• Veel buitenlanders lieten hun boeken in de Republiek drukken. (In hun eigen land was dit boek bijvoorbeeld verboden.)
• Internationale wetenschappers gingen naar de Republiek, vanwege tolerant klimaat.

6 Het einde van de Gouden Eeuw

Engeland en Frankrijk gingen aan eind 17^e eeuw de Republiek voorbij:

• Binnenlandse problemen waren opgelost.
• Gingen hun eigen handel en nijverheid beschermen d.m.v. hoge invoerrechten voor producten uit het buitenland.
• Gingen zelf steeds meer handel drijven.

In Republiek ontstond werkloosheid. Ook al werden ze minder welvarend, het bleef een belangrijke handelsstaat.