1.1
Nederland werd in de middeleeuwen geregeerd door Bourgondische vorsten, die de macht van de adel wilden verkleinen.
Om de eenheid te versterken werd er een staten generaal opgericht: voor de gezamenlijke afspraken (zoals belastingen).
-Karel de Stoute
-Maria & Maximiliaan van Oostenrijk
-Filips de Schone & Johanna van Castillië
- Karel V
Karel had de macht over: Oostenrijk, Duitsland (HRR), Spanje, en delen van Italië.
Landen kwamen voornamelijk in bezit door huwelijkspolitiek. Ook spaanse kolonien in Amerika waren onder Karels macht.
Karel V veroverde ook de Nederlanden, en riep zichzelf uit tot machthebber, en z’n kinderen zouden hem daarin opvolgen.
è Gewesten kregen als hoofdstad: Brussel.
Ondanks de vorst handhaafden de gewesten hun eigen privileges. Particularisme bleef gehandhaafd. (zelfstandigheid van de gewesten en steden)
Centralisatie:
- Overal dezelfde regels (eenheid)
- Karel V stond bij Nederlandse eenheid sterker tegenover de rivaal Frankrijk.
Landvoogdes: macht over de Nederlanden, kreeg hulp van stadhouders.
Raad van State: Was het belangrijkst, informatie over verdediging en veiligheid van NL.
Raad der Financiën: beheerde landgoederen en regelde belastingen.
Geheime raad: centralisatieplannen onder leiding van Karel of de landvoogdes; centrale wetten, privileges, controle op instellingen. Macht van de adel werd ingedamd door het aannemen van burgers. Voorbeeld: Granvelle werd de naaste medewerker van de landvoogdes.
Gewesten voelden zelfbeschikking verkleinen: nog net geen opstand, alleen rebellie in Gent:
- Privileges kwijt
- Bronzen klokke Roeland verwijderd
- Inwoners blootsvoets om vergiffenis vragen
- Aantal opstandelingen werden opgehangen.
1.2
Rond 1500 behoorden de zuidelijke Nederlanden en Noord-Italië tot de belangrijkste stedelijke gebieden.
Antwerpen:
- Belangrijke havenstad (handel)
- Belangrijkste producent van nijverheidsproducten
Een belangrijke handelaar was Christoffel Thijs (juwelier)
Ook waren er in Antwerpen bankiers, die gebruikmaakten van bijvoorbeeld de wisselbrief.
Bankiersfamilie: Fugger uit Augsburg, leenden geld aan Karel V en Filips II.
Toen Karel V de macht aan Filips II overdroeg, was de schatkist leeg door oorlogen tegen Frankrijk en de Turken.
In 1577: Filips failliet, omdat de Fuggers geen leningen meer verstrekten.
In Noord-NL was de grond ongeschikt voor akkerbouw. Ook was er een constante dreiging van de zee. Wel was er turfwinning, maar weinig landopbrengsten.
Hollanders begonnen met het importeren van graan uit Oostzeegebieden.
Deze handel werd ook wel de moedernegotie genoemd:
- Ruggengraat van de economie
- Basis voor de gouden eeuw
Boeren konden zich hierdoor gaan specialiseren, en werken commercieel: concurreerden en verkochten met winst.
Er was een snelle groei van steden, boeren hadden door de specialisatie steeds minder mensen in dienst, en deze mensen trokken naar de stad. Er ontstonden kleine, maar wel veel steden. (elf)
Het noorden van Nederland werd het meest verstedelijkte gebied.
Cornelis Pietersz Hooft: handelaar, bouwde een groot kennissennetwerk op met familieleden als vertegenwoordigers.
1584: Conrelis + broers richtten een handelscompagnie op, profiteerden van de prijsverschillen en de gunstige ligging van Amsterdam.
Door het fluitschip (van Pieter Jansz Liorne) bleven de kosten laag:
- Weinig bemanningsleden
- Smal dek (lage belasting)
- Veel lading kon vervoerd worden door de bolle romp.
Kooplieden waren vaak ook regenten, ze hadden dus politieke en economische macht.
Deze regenten zaten in het vroedschap, ook wel stadsbestuur genoemd.
Ook zat Cornelis in de Gewestelijke Staten en werd burgemeester van Amsterdam.
1.3
Centralisatieplannen van Karel V en Filips II riepen verzet op in de Nederlanden:
- Steden verloren hun privileges
Karel en Filips deden geen bede bij de gewestelijke staten om geld voor de oorlog met Frankrijk, maar wilden de belasting centraliseren.
Holland voelde zich geen partij in de oorlog, maar:
- Droeg wel de lasten (oorlogskosten)
- Had te maken met Franse handelsblokkades
Ook had het verzet een religieus element, de stellingen van Maarten Luther riepen reactie op. (reformatie):
- Boos over de rijkdom van geestelijken
- Handel in aflaten onjuist
Onbedoeld zorgde Luther voor kerkscheuring, en oprichting van het Katholicisme en protestantisme.
De reformatie stond centralisatie in de weg: één land, één godsdienst.
De ketters moesten dus worden gestraft: de inquisitie.
De executies vielen niet goed in de Nederlanden, zelfs niet bij de gematigde middengroep (v. Castricum werd bevrijd) . In de Nederlanden was er vooral calvinisme.
Geert Grote: gemeenschap die nadenkt over geloof en de rol van de kerk : Moderne Devotie.
- Ieder mens is zelf verantwoordelijk voor zielenheil, geen kerk als bemiddelaar nodig.
- Veel invloed op het religieuze denken (drieluik van Jeroen Bosch)
Erasmus: humanisme ‘menselijkheid’ :
- De mense onderscheidt zich door taal en taalkennis van de dieren
- Benadrukt individueel geloof en kritiek op misstanden in de kerk.
Erasmus schreef ‘de lof der zotheid’ en maakte een nieuwe vertaling van de Latijnse bijbel.
Hij was geen aanhanger van Luther: hij wilde niet kiezen en bleef lid van de Roomse Kerk.
1.4
In de 16e eeuw waren er veel oorlogen om centralisatie en Godsdienst.
Engeland:
Hendrik VIII gaf een eigen wending aan ideën van Luther en Calvijn. De Paus weigerde het huwelijk van Herdrik VIII en Catharina van Aragon te ontbinden. Hendrik stichtte vervolgens de Anglicaanse kerk, waar hij zelf het hoofd van was. Er kwam toen vervolging van de Katholieken.
Maria I: Was wel katholiek gebleven en vervolgde de protestanten: ‘Bloody Mary’. Ze zocht versterking van het katholieke geloof en trouwde daarom met Filips II.
Elisabeth I: Protestant, en weigerde een huwelijk met Filips II, daarom stuurde Filips II de Armada naar Engeland, maar deze aanval mislukte.
Frankrijk:
Protestanten werden vervolgd (Calvijn), en deze protestanten werden hugenoten genoemd.
Er werd om rust te brengen een huwelijk tussen de zus van de Franse koning en Hendrik van Navarra gesloten. Na een aanslag op een protestantse leider volgde de bartholomeusnacht/bloedbruiloft.
Hendrik van Navarra maakte een einde aan de vervolgingen met het Edict van Nantes:
- Gewetensvrijheid
- Burgerrechten (handel drijven / ambten ook voor protestanten opengesteld)
Duitsland:
Duitsland was bestuurlijk een lappendeken, sommige vorsten waren hervormd, anderen katholiek.
1547: militair treffen tussen opstandige vorsten en Karel V bij Mühlberg aan de Elbe.
De hervormde vorsten sloten een bondgenootschap met Frankrijk. Vervolgens werd er een compromis gesloten: de Vrede van Augsburg:
- Vorsten kozen hun eigen godsdienst (niet de onderdanen)
Hierdoor werd officieel de scheuring in de kerk erkend.
2.1
Katholieke middengroepen verschilden van goedkeuring tot actieve sabotage van ketterverbrandingen. Er ontstond een scherpe scheiding tussen katholiek en protestant. Door vervolging nam het verzet tegen Filips II snel toe, maar Filips bleef van Margaretha van Parma felle tegenstand eisen.
‘Zwarte legende’: Verbranding en onderdrukking door Filips II. Iedereen had een afschuw van de moorden, ook de katholieke Willem van Oranje. Willem van Orangje vroeg daarom ook om individuele gewetensvrijheid.
In de brieven uit het bos van Segovia bleek dat filips II de vervolginen eist en zich zorgen maakt om de katholieke bloei. Deze reactie zorgt voor een verwijdering tussen Willem van Oranje en Filips.
Tolerantie betekend nu: respect
Tolerantie betekende vroeger: gedogen (negatief)
Katholieke edelen vormden het Verbond der Edelen, om dat ze vreesden voor een militaire ingreep van Filips. Door Willem van Oranje werd het smeekschrift der Edelen opgesteld:
- Verzoek om verzachting van kettervervolgingen.
Deze edelen noemden zich geuzen.
Margaretha moest nu gaan kiezen:
- Of tegen Filips in, wat hij niet accepteerde
- Of de edelen negeren, en de steun in de Nederlanden verliezen.
Ze gaf de edelen een vage belofte tot verzachting, waarop de bevolking vrijheid van godsdienst gaan opeisen. Hierdoor kwam in 1566 de beeldenstorm.
Margaretha sloeg met hulp van de stadhouders de beeldenstorm neer. Hierdoor kwam het zelfvertrouwen van Margaretha weer terug, en ze verlangde van de stadhouder s een nieuwe eed van trouw. Willem van Oranje weigerde en vertrok naar Duitsland.
Filips stuurde Alva naar de Nederlanden door Margaretha’s reactie op het smeekschrift, de orde was al hersteld, maar Alva kwam toch. (1567)
Bloedraad/Raad van Beroerten: beeldenstormers straffen.
- Voerde vooral onderdrukking, en geen gangbare regels uit
- Vermoordde ook de edelen Egmont en Horne.
De overheid zag geen verschil tussen protestanten, maar ze zagen het zelf wel: er kwam een conflict tussen calvinisten en Lutheranen.
Alva wilde de q0e penning invoeren:
- Angst voor het kapotgaan van de handel
- Schending van de privileges (centrale belasting)
1568: Nederlandse opstand: gewapende opstand tegen de Spanjaarden. De slag bij Heiligerlee werd gewonnen door Willem van Oranje, maar de 2e veldslag bij Heiliegerlee won Alva. Daarbij stierf ook de broer van Willem: Adolf van Nassau.
1572: van Oranje komt vanaf het water en neemt Den Briel in, later volgden ook Grocum, Vlissingen en Enkhuizen.
Daaropvolgend was er een langdurige spaanse belegering van Haarlem, Alkmaar en Leiden. Alkmaar en Leiden versloegen de Spanjaarden door het doorsteken van de dijken. (water)
Hierna volgden wel weer een aantal Spaanse overwinningen, maar Filips II ging opnieuw failliet. De Spaanse soldaten gingen muiten : de Spaanse Furie.
Angst zorgde voor toenadering tussen de gewesten, en in 1576 werd de Pacificatie van Gent gesloten:
- Alles samen doen om de Spaanse troepen te verjagen
- Filips II bleef wel de wettige vorst
- Geen veranderingen in de godsdienstkwestie
Er waren nog te grote verschillen tussen de gewesten, de Spanjaarden hitsten daarom een aantal gewesten op, met succes. Deze gewesten verbreken de Pacificatie van Gent.
1579: Unie van Atrecht: De zuidelijke gewesten sluiten een verdrag met Filips II.
1579: Unie van Utrecht: Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland:
- Eeuwig samen blijven ‘als een land’
- Vorsten zelf godsdienst bepalen
- Wel of geen koning? Omdat Filips de inkomsten van de koninklijke domeinen gebruikt voor de strijd werd afgerekend met de positie van Filips II als vorst.
Willem van Oranje steunde dit met tegenzin: het ideaal van eenheid en godsdienstvrijheid was er niet.
Filips II doet van Oranje in de ban, en Willem schrijft dan de apologie waarin hij zich verdedigd.
1581: Acte van Verlatinghe: tiran Filips II niet meer gehoorzaamd, en hij werd verlaten als landsheer.
De Nederlanden gaan dan op zoek naar een nieuwe soeverein. (staten generaal)
De hertog van Anjou (broer van de Franse koning)
- Had een leger om tegen Spanje te vechten
- Was een slechte vorst, in 1853 stopt hij.
Willem van Oranje werd aangedragen:
- Maar hij werd in 1584 in Delft vermoord.
Elisabeth I:
- Weigert, maar stuurt uit angst voor Spanje Leicester (met een klein leger)
- Ze gaf Leicester de opdracht tot geheime vredesbesprekingen, waardoor zijn situatie onmogelijk werd.
Dan komt de deductie van Vrancken (betoog) :
- Soevereiniteit lag van oudsher bij de staten generaal, en daar was hij nu weer terug.
Zo ontstond de Republiek der zeven verenigde Nederlanden:
- Statenbond: één geheel, maar zelfstandigheid voor de gewesten.
- Samenwerking op het gebied van defensie en buitenlandse zaken.
NL wilde terug naar het oude, daarom werd er geen vorst aangesteld. (centralisatie)
2.2
Door Filips II waren de verhoudingen tussen de geloven scherper geworden. Calvinisten: strijdbaarheid, hun geloof was een doel waar ze voor wilden vechten. Dit was niet wat Willem van Oranje had gewild.
1588: Statengeneraal doet een ‘gedoogbeleid’ tegenover godsdiensten.
Waarom gingen calvinisten de katholieken niet vervolgen?
- Er waren veel meer katholieken in sommige gebieden
- Smet op eigen herinnering aan vervolging
- Kooplieden-regenten zagen vervolging als een economisch nadeel.
Wel werden de kerken van katholieken in beslag genomen (geen openbare erediensten). Hierdoor ontstonden schuilkerken. Het stadsbestuur liet tegen betaling vaak de katholieken met rust.
Over het algemeen was er een vreedzaam samenleven. Er was enige aanpassing/accommodatie nodig, alleen de calvinistische orthodoxen waren het hier niet mee eens.
Veel kooplieden waren geen fan van de kerkregels: ze waren wel aanwezig in de diensten maar geen belijdend/actief lid. Deze mensen pasten zich aan aan de dominante groep. In deze periode werden ook huwelijken tussen roomse en protestantse mensen mogelijk. In Duitsland namen de Luthersen gereformeerden trekjes over.
Baruch de Spinoza (Joods) : Republiek is een plek waar mensen met verschillende geloven/overtuigingen vreedzaam samenleven. Er waren veel vreemdelingen in de republiek, vooral in de steden.
- Joden (door Jodenhaat) uit Portugal/Oost-Europa. Ze kregen veel rechten omdat ze vreemdelingen waren, en geen bedreiging vormden.
- Befaamde wetenschappers: René Descartes, om de vrijheid in de Republiek.
- Geleerden: In de republiek konden ze hun boeken makkelijk uitgeven en drukken.
Tolerantie had wel grenzen, al hadden de grenzen door de gewestelijke autonomie weinig functie. Er was vooral praktische verdraagzaamheid in de Republiek: onrust was een gevaar voor de handel. -> er werd erg gefocust op de economie.
2.3
De moedernegotie was niet de enige reden voor de gouden eeuw:
- In Holland was een belangrijke reden het ontbreken van de feodale traditie: boeren waren niet afhankelijk van een Heer, wat zorgde tot ondernemingszin van de koopman. Met feodale beperkingen kon dit niet gebeuren.
- Gilden minder politieke macht dan elders: Ondernemers konden concurreren.
- Val van Antwerpen: door de spaanse overheersing was er een geuzenblokkade. Antwerpenaren (rijk) trokken met geld, kennis en netwerken naar het noorden. Amsterdam werd de stapelmarkt van Europa. Antwerpenaren leverden een bijdrage aan de bloei.
- Buitenlandse arbeiders: In de republiek waren er te weinig arbeiders en een hoog sterftecijfer door slecht hygiëne.
Particularisme, gewestelijke & stedelijke zelfstandigheid zorgden ervoor dat elk gewest het eigenbelang vooropstelde : protectionistische maatregelen werden genomen.
Gewesten hinderden elkaar, en er waren veel (handels) conflicten. ‘Eendracht maakt macht’ een loze kreet….?
Als het echt nodig was konden ondernemers wèl samenwerken. Goede waterbeheersing oversteeg alle belangen, en hierdoor onstond een overlegcultuur die ook wel poldermodel wordt genoemd.
Specialisatie zorgde voor constante goederenstroom tussen lokale markten.
VOC (1602)was een samenwerkingsverband met gedeelde risico’s.
Engeland en Frankrijk:
- De economie had geen nationaal karakter
- Verschillen in ontwikkelingen binnen regio’s door te grote afstanden.
- Verschillen tussen stad en platteland waren groot.
- Grootgrondbezit grote vorm van welvaart, en alles was traditioneler.
De Republiek:
- De economie had geen nationaal karakter
- Door hoge graad van verstedelijking had elke stad ook platteland in de buurt, waardoor er weer veel kleinere verschillen tussen de stad en de boeren waren.
- Boeren maakten deel uit van een gespecialiseerde economie.
3.1
Grens tussen Noord en zuid werd grotendeels door oorlogen met Parma bepaald. Parma veroverde : Maastricht, Duinkerken, Eindhoven, Brugge, Gent en Venlo.
Holland bleef vrijwel helemaal buiten de oorlog door de Hollandse waterlinie. De gouden eeuw vond daardoor vooral in Holland plaats.
Boeren op het platteland moesten de legers vaak voeden, goed of kwaadschiks.
Dat de republiek stand hield was voora laan stadhouder Maurits van Nassau en raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt te danken.
Voordelen voor de Republiek waren:
- Ondergang van de Armada in 1588
- Filips’ oorlogen tegen de Turken
- Dubbel bankroet van Filips
‘Tien jaren’ was een periode van Maurits vele successen.
De republiek werd de belangrijkste grootmacht:
- Economisch
- Politiek
- Militair
Van Oldenbarnevelt was vóór gewestelijke onafhankelijkheid.
Maurits: opperbevelhebber van het leger. Bekende overwinningen haalde hij in Bergen op zoom en Breda. (paard van Troje)
De veranderingen die Maurits doorvoerde in het leger waren:
- Exerceren van de eenheden
- Infanteristen liepen in contramars
- Perfectionering en standaardisering van de artillerie
3.2
In Europa waren twee grote tegenstellingen:
- Religieus (Rome & reformatie)
- Politiek (verstoord) machtsevenwicht.
1596: Het Drievoudig verbond: Engeland, Frankrijk en de Republiek sluiten een verbond tegen Spanje. Met het sluiten van dit verbond erkenden Engeland en Frankrijk officieel de Republiek als onafhankelijke staat.
Engeland was eerst tegen het sluiten van dit verbond:
- Republiek was een concurrent op zee
- Frankrijk was al heel lang vijand van Engeland
Het Verbond werd al snel verbroken door Frankrijk: 1598 tekent Hendrik IV een vredesverdrag met Filips.
Isabella: dochter van Filips, en erft het bestuur over de Nederlanden. Spanje wilde liever weer rust, en een groot deel van de Nederlanden ook. Vooral Holland die door de belastingen veel oorlogskosten droeg.
Door de tegenstellingen kwam er geen vrede, maar wel een 12-jarig bestand. (1609-1621)
Van Oldenbarnevelt zag het al een middel om de republiek financieel te redden. Maurits was tegen het bestand: hij wilde liever Spanje verslaan. Het bestand kwam er dus toch.
- Handel met Iberisch shiereiland werd hervat
- Republiek kon zich herstellen
- Andere landen erkenden de republiek als zelfstandig (zelfs Spanje) en stuurden ambassadeurs.
Tijdens het 12-jarige bestand was er bijna een burgeroorlog doordat Maurits het niet met het bestand eens was, en vanwege de godsdienstkwestie.
Gomarus: Alles is voorbeschikt, niets valt te verdienen.
Arminius: Alle mensen genade aanbod, mensen konden zelf kiezen.
Predestinatieleer = voorbestemmingsleer
Rekkelijken – Arminianen – remonstranten
Preciezen – Gomaristen – contra remonstranten
Ook de staatsmannen moesten kiezen, en er werd een verweerschrift aangeboden.
Ze verboden om over de predestinatieleer te preken en de geschillen moesten bijgelegd, maar het was al te laat.
Johan van Uyttenbogaert was de opvolger van Arminius.
Er was vooral strijd in den Haag, maar een synode was niet gewenst omdat de gomaristen in de meerderheid waren.
1617: Scherpe resolutie
- Holland verklaarde zich tegen de Nationale synode
- -Steden mochten waardgelders in dienst nemen
Maurits voelde zich bedreigd en ging ‘in de aanval’.
1617: Maurits bezocht een contra-remonstrantse dienst in de kloosterkerk. Daarna verving hij alle regenten door eigen aanhangers.
1618: Maurits ontslaat Utrechtse waardgelders.
Toen kwam er toch een synode: de gomaristen winnen, en in deze Dortse synode werd de arminiaanse leer verboden.
Ook was er een politiek verschil tussen Maurits en van Oldenbarnevelt.
Van Oldenbarnevelt:
- Verdediger gewestelijke privileges
- Frankrijk (katholiek en op Spanje gericht) als bondgenoot. Frankrijk stelde ook protestanten (ondanks Edict van Nantes) achter.
Maurits vond dit landverraad, vooral toen er een huwelijk tussen een Frans en een Spaanse werd gepland.
1617: Statengeneraal komt tot de conclusie dat van Oldenbarnevelt politiek de eenheid schaad en geeft Maurits de macht. Van Oldenbarnevelt werd gearresteerd en in 1619 vermoord.
Frederik Hendrik : opvolger (halfbroer) van Maurits. Onder hem verzoenden de twee partijen zich zo goed als kwaad. Ook kwamen er Arminianen terug naar de republiek.
Frederik Hendrik wilde het stadhouderschap meer aanzien geven:
- Aangesproken met zijne hoogheid
- Den haag ‘hofstad’
- Huwelijk van zijn zoon met Mary Stuart
- Huis ten Bosch, zomerpaleis.
Hij was ook de stedendwinger: hij heroverde Gelderland, Overijssel en zuidelijke gebieden. De zuidelijke gebieden waren Generaliteitslanden: ze werden rechtstreeks bestuurd door de staten generaal.
Staats-Brabant was een militaire bufferzone.
3.3
1618: Dertigjarige oorlog, in Bohemen dreigde de katholieke Ferdinand koning te worden. (Habsburgse Keizer), maar de protestanten hadden een eigen kandidaat. Er werden onderhandelingen gevoerd, maar die leidde tot de ‘Prager Fenstersturz’. Dit was de aanleiding tot oorlog in Duitsland. De motivatie leek op die van de Nederlandse opstand: particularisme.
Maurits hoopte op een Oostenrijks Habsburgse oorlog, en inmenging van Spanje. Dan had aan het eind van het 12-jarige bestand Spanje er een probleem bij. Maar dat gebeurde niet.
Frankrijk (katholiek) steunde Duitse protestanten:
- Habsburgse belangen schaden
- Frederik Hendrik sloot verdrag met Lodewijk, Zuid NL zou na de overwinning verdeeld worden.
Westfaalse vrede: einde 30-jarige oorlog. Deze vrede bestond uit zeven verdragen, een daarvan was de Vrede van Münster. Eind van de strijd tussen Spanje en de Republiek; Nederlandse opstand.
Het verlies was dus van de Habsburgers:
- Moesten de republiek erkennen
- Verloren zeggenschap over de Duitse keurvorsten
- Geen centralisatie
Frankrijk werd hierdoor het machtigste land op het continent.
Westfaalse vrede had veel invloed op godsdienstig gebied: nog steeds 2 religies, geen winnaar, maar wel acceptatie.
3.4
De economie had weinig last van problemen
- Elias Trip: verhuurde oorlogsschepen
- Bloei Leidse en Haarlemse textielindustrie
- Republiek leverde voedsel aan de troepen
- Louis de geer: kanonnen
Niet alleen handel in Amsterdam, ook financieel: wisselbanken.
Koopmansbeurs aan het Rokin: een beurs waar alles behalve graan werd verhandeld.
- Scheepsruimte
- Verzekeren van scheepslading
- Kredietverlening
- Huren van opslagruimte in de stad
Beursmakelaars maken prijscouranten, later werd er ook politiek, rampen, huwelijken/geboorten in Europese vorstenhuizen vermeld. Informatievoorziening zorgde ervoor dat Amsterdam een wereldhandelscentrum werd.
Europese expansie: door ontdekkingsreizen ging de wereld open voor handel. Na Portugal en Spanje zou de republiek een hoofdrol gaan spelen.
De Houtman en de Keijser gingen naar de indonesische archipel, en verdreven langzaam de concurrenten daar.
Spanje en Portugal claimden recht op de wereldzeeën, en daarom schreef Hugo de Groot het Mare Liberum.
Kooplieden vormden samen voorcompagnieën om risico’s te spreiden.
Er was onderling een hoge concurrentie, tot Johan van Oldebarnevelt zich er in mengde. In 1602 werd de VOC opgericht.
VOC kreeg van de staten generaal:
- Handelsmonopolie
- Soevereine rechten
Engeland: East India Company, Fransen: Compagnie d’Orient : het handelskapitalisme ging over de wereld.
Monopolie van de VOC stond haaks op het Mare Liberum:
- In oost was er nu geen vrije zee
- Er waren wurgcontracten tussen Indonesië en de republiek.
Het weerwoord was: dat de Republiek Indonesië van de tirannie had bevrijd, en dat ze daarom vrijwillig de contracten hadden afgesloten.
1621: WIC, late oprichting door het 12-jarig bestand.
Van Oldenbarnevelt wilde vrede met Spanje, en de WIC kon als dreiging worden gezien.
WIC: handel tussen Afrika, Europa en Zuid-Amerika. Dit werd ook wel driehoekshandel genoemd.
De WIC deed ook aan slavenhandel en kaapvaart.
VOC:
- Voor handel
- Niet direct tegen Spanje, maar mochten wel vrij soldaten inzetten.
WIC:
- Niet perse handel
- Wel tegen Spanje (kaapvaart), maar mochten geen soldaten vrij inzetten. SG kreeg een deel van de buit.
Spaanse zilvervloot: Piet Heijn 1628.
Oorlog met Spanje en kaapvaart gaf onzekerheid, ook concurrentie van Frankrijk en Engeland gaf onzekerheid voor de aandeelhouders. Na de vrede van Münster was er geen kaapvaart meer, en had de WIC te weinig handelsactiviteiten. De WIC werd toen opgeheven.
4.1
1648: Vrede, eindelijk geen oorlog meer. Maar net als in 1609 zorgde het verdwijnen van de gezamenlijke vijand ervoor dat er binnenlandse problemen kwamen. Het altijddurende conflict tussen stadhouder en regenten had nu een andere uitkomst dan in 1609: we gingen zonder stadhouder verder: het Eerste Stadhouderloze tijdperk 1650-1672.
Waarom zonder stadhouder verder ?
- de Hollandse wens tot bezuinigingen op het leger
- de nieuwe stadhouder (Willem II, 1647-1650) wilde een soeverein koningschap
- Willem II pleegde een (mislukte) staatsgreep waarbij hij belangrijke regenten gevangen nam
- Willem II overleed in 1650, zijn zoon (de latere Willem III) moest nog geborenworden). Dit was een mooie kans voor de regenten.
Overeenkomsten met 1609:
- er was net vrede
- het was een conflict stadhouder-regenten
Verschillen met 1609:
- geen godsdienstconflict
- internationale politiek speelde een rol;
Hierdoor ontstond tweestrijd tussen prinsgezinden en staatsgezinden.
Prinsgezinden: Oranjegezinden, vooral adel, ambachtslieden en het gewone volk, wilden samenwerking met zeemacht Engeland, Zij wilden een sterke rol voor de Oranjes en legden nadruk op een sterk landleger.
Staatsgezinden: regenten, Loevesteiners, vooral rijkere burgers, wilden samenwerking met handelspartner Frankrijk en geen samenwerking met concurrent Engeland. Zij moesten niets hebben van de Koninklijke aspiraties van de Oranjes. Zij wilden de privileges van de oude Statenvergaderingen vasthouden en beslist geen stadhouder/koning die de onenigheid centraal wilde oplossen. Ze legden de nadruk op een sterke zeemacht. De regenten vormden een kliek: zij hielden alle belangrijke functies binnen een kleine kring van rijke regenten-families. Dit zorgde voor een hoog opleidingsniveau bij de bestuurders. Er was geen democratie, maar een regentenbolwerk.
De grote leider in deze periode: De raadspensionaris van het gewest Holland: Johan De Witt
Er was in de republiek veel particularisme, maar de verbindende kwaliteiten van Johan de Wit werkten goed.
4.2
Zowel in Engeland als Frankrijk had het centralisme wèl succes. Hier volgt in schema-vorm op welke manier dit lukte:
Land: Frankrijk Engeland
Centraliserende koning :Lodewijk XIV (vanaf 1650)-Karel I (vanaf 1603)
Tegenstribbelaars: Volk, edelen, parlementariërs Cromwell (Lordproctor)
+ Parlement
De koningen wonnen dit, In Frankrijk zouden Lodewijk 15 + 16 nog als absoluut vorstregeren. De republiek steunde Karel I, maar alsnog werd in Engeland werd Karel I door de Lord Protector (Cromwell) onthoofd. Na Cromwells dood (1658) kwam Karel II des te sterker aan de macht. Dit noemt men in Engeland de Restauratie.
Vanaf 1660 waren beide landen rustiger en stonden ze onder leiding van een sterke koning.
Het parlement had veel kritiek op de hoge (persoonlijke) uitgaven van Karel II, daarom ontbond Karel II het parlement.
De handel groeide snel, en Frankrijk en Engeland wisten uiteindelijk de Republiek weg te concurreren (vanaf 1672, het Rampjaar). Dit deden ze met mercantilisme, hierbij voert de regering een actieve politiek om de eigen economie te beschermen, dus protectionisme i.p.v. vrijhandel. Frankrijk trok hoge tariefmuren op voor buitenlandse producten, Engeland kwam in 1658 met de Acte van Navigatie. Voortaan mochten producten voor Engeland alleen met Engelse schepen worden vervoerd. Dit is regelrecht een anti-Hollandse maatregel, want 50% van de Europese handel ging met Hollandse schepen.
De Republiek ging in deze periode niet achteruit, maar Engeland en Frankrijk groeiden wel veel harder.
Johan de Wit probeerde door bondgenootschappen Engeland en Frankrijk tegen elkaar uit te spelen. Hij wilde altijd een bondgenoot hebben, maar dit was wel riskant..
4.3
Het doel van de buitenlandse politiek van Johan de Wit was: verdeel-en-heers. Na 1667 mislukte dit volkomen. Toen door de republiek met de Engelsen in 1668 een verdrag tegen Frankrijk werd gesloten, was dit voor de Engelsen een toneelstukje. Samen met Frankrijk en twee Duitse deelstaatjes werd een enorme aanval van alle kanten op de Republiek voorbereid, om voor ééns en voor altijd af te rekenen met die arrogante Hollanders.
In 1672 vielen de Fransen in het zuiden aan en kwamen de 2 Duitse staatjes in het Oosten en Noorden binnen. De Engelsen naderden op de Noordzee. Blinde paniek in Holland, want de Duitsers stonden voor Groningen en de Fransen al bij Utrecht. De zondebok werd Johan de Witt: hij had de stadhouder afgeschaft en het landleger verwaarloosd (de vloot was wel goed onderhouden in het belang van onze handel). Johan de Witt probeerde het tij te keren door de inmiddels 22-jarige en populaire Willem III tot stadhouder te benoemen. Het hielp niet: een woedende menigte scheurde de gebroeders de Witt letterlijk aan stukken. De Republiek werd nog net gered. Michiel de Ruyter wist de Engelse vloot te verslaan. De twee Duitse staatjes kregen ruzie na de mislukte aanval op Groningen. Toen Willem3 de verdediging organiseerde en de Hollandse waterlinie eenmaal functioneerde, kregen de Engelsen en Fransen ruzie. Ze vertrouwden elkaar niet, en er was een te lange Franse aanvoerlinie.
De Republiek had het overleefd, maar we waren geen leidende natie meer. Onze economie bleef stabiel, maar Engeland en Frankrijk gingen hard voorbij.
Hugenoten
Willem III bleek een zeer goed politicus. Hij begreep dat van wraak geen sprake kon zijn, want dan kreeg je weer iedereen over je heen. Hij besloot dat bij Frankrijk geen eer te behalen viel, dus probeerde hij bondgenoot met Engeland te worden. Hij huwde de Engelse kroon-prinses Mary Stuart II. Veel regenten hadden, vanwege de handel, liever met Frankrijk samengewerkt. Toen Lodewijk XIV echter de importheffingen enorm verhoogde, moesten de kooplui toegeven dat Willem III de juiste keuze had gemaakt. Toen L.14 het Edict van Nantes introk, vluchtten duizenden Hugenoten naar Holland. Zij versterkten onze economie, vooral de lakennijverheid en boekenbranche.
Willem & Mary
Willems schoonvader, de Engelse koning Karel II, stierf in 1685. Hij werd opgevolgd door Jacobus II die katholiek was en absolutisme wilde. O.l.v. Willem kwam er een samenzwering tegen Jacobus II. Mary Stuart werd koningin, Willem II dus koning van Engeland. Engeland ontsnapte aan een katholieke absolutistische dynastie daarom heet dit de Glorious Revolution1688. Willem ondertekende de Bill of Rights, waardoor het parlement sterker t.o.v. de koning werd.
Vele Hollanders hoopten dat Willem III de Acte van Navigatie zou afschaffen, maar dat kon hij niet. Willem stond slechts aan het hoofd van een persoonlijke unie, hij kon niet het Engels binnenlands beleid naar zijn hand zetten.
4.4
In 1701 brak de Spaanse Successieoorlog 1701-1714 uit, een jaar voor de dood van Willem III. Een Fransman op de Spaanse troon zou het Europees machtevenwicht verstoren en de rest van Europa probeerde dit te voorkomen. De Republiek deed mee en won. De kosten waren echter zo groot dat de Republiek sindsdien te arm was om nog een rol van betekenis te kunnen spelen: een Pyrrusoverwinning. De gevolgen van die hoge kosten kun je raden: de regenten waren de stadhouder zat. Toen Willem III in 1702 kinderloos stierf kwam het Tweede Stadhouderloze Tijdperk 1702- 1747. Door de hoge kosten ontstond economische stagnatie; geen achteruitgang maar stilstand terwijl anderen ons voorbij gingen. Te veel aantal oorlogen voor een te kleine schatkist. De boeren in west en noord kregen in na 1715 problemen door:
- afzetproblemen
- concurrentie Engelsen
- paalworm (beschadigde dijken)
- veepest
De boeren in de andere (armere) gewesten hadden minder problemen. Zij waren niet zo sterk gespecialiseerd en commercieel. Hierdoor hadden ze ook minder last van de lage prijzen.
De nijverheid kreeg problemen:
- scheepsbouw leed onder Engelse concurrentie
- Gevolgen Acte van Navigatie
- textielnijverheid in Hollandse steden had concurrentie van platteland
Hierdoor liepen in het binnenland de spanningen op. Bij de regenten was de dynamiek verdwenen. In plaats van gedurfde ondernemingen maakte zij zich nu druk om het behoud van goedbetaald baantjes. Zo was het baantje van belastingpachter zeer in trek, want zij haalden veel meer belasting op dan hoorde. Het verschil staken zij in eigen zak. De volkswoede richtte zich in 1747-48 tegen deze uitbuiters: het Pachtersoproer.
In chaotische tijden roept men weer om een stadhouder. Willen IV accepteerde in 1747 deze baan alleen maar als het erfelijk was. De Oranjes hadden waren voortaan eigenlijk een soort koningen, maar ze heetten nog stadhouder. Alle hoop van de ontevreden burgers (met hun lijst eisen werden zij Doellisten genoemd) was gericht op Willem IV, maar deze trok zich weinig van hen aan. Later zouden deze Doellisten een vervolg krijgen en als Patriotten meer inspraak eisen en de grootste tegenstanders van de stadhouders worden.
Doellisten:
- tegen zelfverrijking van de regenten
- tegen belastingpacht
- tegen immigranten
REACTIES
1 seconde geleden