H. 9 vlucht uit het alledaagse (Romatiek & Realisme)

Hoofdstuk 9 vlucht uit het alledaagse

In 1821 verwerft Hendrik baron van Heeckeren het landgoed Sonsbeek bij Arnhem naar engels voorbeeld. Het is een verschillend landschap geworden met follies (functieloze ruïnes), onderaardse grotten en watervallen. In 1899 wordt Sonsbeek een stadspark waar nu ook het gewone volk kon ontsnappen uit het alledaagse.

Romantiek bestaat nog steeds. De kunstenaar Ilja Kabakov richt in 1997 een soort zendmast van 15 meter hoog op. Onder de mast ontdek je dat de antenne uit letters bestaat met het bericht dat de ontwikkeling van communicatie boven ons bevattingsvermogen ligt. Dit kunstwerk is een speelse vorm van protest.

De Romantiek als cultuurbeweging ontstaat tegen het einde van de 18e eeuw. Tijdens de Franse Revolutie raken revolutionairen verwikkeld in een onderlinge strijd. Napoleon maakt hier gebruik van maar ondergaat zijn laatste nederlaag in Waterloo. Wat volgens de Verlichting een maatschappij zonder misstanden moest zijn, liep een gevoelige deuk op. Vanuit Engeland verspreidt zich de Industriële Revolutie. Arbeiders werden een verlengstuk van machines. Tegen deze sociale misstanden ontstaat verzet. Het “Communistisch Manifest” van Karl Marx is hier een uiting van. Er kwam een sterke concentratie van de bevolking in de steden. Kunstenaars zoeken een uitweg en streven het exotische na. Er kwam meer waardering voor de zelfverwerkeling van het individu.

Als gevolg van de verstedelijking groeit de waardering voor de woeste natuur. Vooral Willliam Turner is hier een goed voorbeeld van met zijn schilderij “Sneeuwstorm-stoomboot voor de havenmond”. Een schip in gevecht met dreigende windvlagen. Hierbij staat beleving en emotie centraal, wat in strijd was met de huidige regels. Turner vond dat de mens ondergeschikt was aan de natuur.

John Constable is één van de eerste schilders die naar buiten ging en olieverfschetsen maakte naar de natuur. In deze tijd ontstaat de studie van meteorologie, weerkunde. In het schilderij “De kathedraal van Salisbury” zien we de indrukwekkende wolkenluchten als resultaat van zijn studies. De dreigende lucht verdringt het zonlicht. Er is in het klein een boer afgebeeld, die niet veel van belang is. Tegenover het geweld van de goddelijke natuur past de mens slechts bescheidenheid.

Tijdens de Romantiek bloeit het Gothic Revival op. Vanaf de Renaissance bleef er weinig waardering over voor deze “barbaarse” bouwstijl, maar volgens John Ruskin konden we juist veel leren van de gotiek, dit beschrijft hij duidelijk in zijn boek “The Stones of Venice”. Er was volgens hem geen scheiding tussen architect en bouwers, hierdoor kwam er enorme variatie en vernieuwingsdrang naar boven, deze was verdwenen tijdens de Renaissance. Helaas werd hij in Engeland behoorlijk bekritiseerd.

William Morris is de geestelijke vader van de Arts & Craftsbeweging. Hij had socialistische idealen en zag de scheiding tussen de bezitloze en de bezittende klasse als oorzaak voor de belabberde kwaliteit van industriële producten. Hij richtte de werkgemeenschap Morris & Compagny op. Morris ging in navolging van Ruskin te werk. Meubelmakers werden niet door werkgevers achter machines gezet, maar kozen zelf hoe ze hun producten maakten en wat. Deze werden behoorlijk populair. Volgens Morris steeg ook de kwaliteit. Een voorbeeld is de leunstoel van Phillip Webb.

Ook P.J.H Cuypers wordt door Ruskin en Morris geïnspireerd. Hij komt met een ontwerp voor het Rijksmuseum waarbij hij een eclectische stijl gebruikt: elementen uit de vroege Hollandse Renaissance gemengd met gotische details. De buitenkant werd versierd met reliëfs en beeldhouwwerken. Binnen verheerlijken de kunstwerken uit de kunstgeschiedenis van Nederland zich.

Na 1820 beginnen ook de steeds rijker wordende middenklasse de theaters te bezoeken. Hierdoor ontstaat het grand opéra: naast muziek zitten er ook gesproken dialogen bij. Een goed voorbeeld van een componist is Giacomo Meyerbeer. Hij weet goed gebruik te maken van solisten, koor en orkest. In zijn werk “Les Hugenots” gaat het om een liefdesverhaal tussen Valentine en Raoul. Het thema van deze grand opéra’s worden niet meer ontleend van de oudheid, maar van de moderne tijd en de Middeleeuwen. De manier van uitbeelden is romantisch: kleurrijk, sprookjesachtig, volks en nationalistisch.

In 1832 gaat “De Sylfide” in première, het eerste romantische ballet. Een liefdesverhaal uit 3 verschillende werelden: James en zijn verloofde Effie uit de volkse wereld, de dorpheks Madge symboliseert de slechte bovennatuurlijke wereld en de sylfides als goede luchtgeesten van de bovenwereld. De danseres blijft tijdens de hele voorstelling dansen op dansschoenen met versterkte neus zodat ze op haar tenen danst, hierdoor lijkt het net alsof ze zweeft. Een nieuw onderdeel in dit ballet is het ballet blanc: vrouwen gekleed in witte tutu’s, wat er heel sprookjesachtig uitziet.

In 1874 wordt in Parijs een nieuw operagebouw in gebruik genomen. Deze werd al snel Palais Garnier genoemd vanwege de architect Charles Garnier. Hij probeert volgens een totaalconcept alle domeinen van kunst in zijn architectuur te laten versmelten, net zoals Cuypers. In zijn ontwerp zie je duidelijk dat hij veel waarde hechte aan het theaterbezoek, bewust zouden zij de aandacht eisen in de zaal.

Het 19e eeuwse theater in Parijs is een echt familietheater: opéra-comique. Hierbij stond een goede afloop van het verhaal centraal. Hiermee had de componist Georges Bizet wat moeilijkheden. In zijn opera “Carmen” zou de hoofdrolspeelster, een zigeunerin, door haar minnaar Don José worden vermoord. Het is een verhaal vol hartstocht en jaloezie, een typisch romantisch aspect, het exotisme. Hierin wordt het femme fatale geschept: Carmen verlaat namelijk haar minnaar voor een stierenvechter. Het verhaal speelt zich af in Spanje, al is Bizet zelf nog nooit in Spanje geweest.

“Der Ring des Nibelungen” gecomponeerd door Rechard Wagner duurt in totaal 18 uur. Deze operacyclus geeft een duidelijk beeld over zijn romantische muziekdrama gebaseerd op Germaanse mythologie en Noorse sagen. Het verhaal gaat over Wotan en de tragedie van de wereld, een strijd van egoïsme en liefde. Wagner beschouwt poëzie, decor, mise-en-scène, handeling en muziek als een eenheid: gesamtkunstwerk. Hij gooit de bestaande regels van de opera overboord. Hij koppelt aan deze opera het leidmotief: muzikaal motief die telkens terug komt wanneer die ene persoon of zaak, waaraan dat muzikaal motief gekoppeld is, weer op het toneel komt.

Volgens Wagner was de Ringcyclus zijn meesterwerk en vond dat daar een speciaal gebouw voor moest worden gebouwd. Dit gebeurde ook, namelijk het Festspielhaus. Een vernieuwing hierin was de orkestbak, hierdoor werd het orkest gedempt zodat de zangers zachter konden gaan zingen wanneer dat moest. Wagner was bij alles betrokken, van architect tot impresario. Dit gebouw werd geopend in 1876 met een complete uitvoering van de Ringcyclus.

De geschiedenis van de 19e-eeuwse symfonische muziek laat 2 ontwikkelingen zien. Aan de ene kant de absolute muziek: deze houd vast aan de gangbare klassieke vormen. En aan de andere kant het programmamuziek: muziek die iets buitenmuzikaals wil uitbeelden, fantasie en visioenen, uitdrukking van een gevoel. Zowel in de literatuur als in schilderijen en muziek leidt de programmamuziek tot spontaniteit, ordeloosheid en chaos. Klankkleur werd heel belangrijk.

“Also sprach Zarathustra” is een symfonisch gedicht gecomponeerd door Richard Strauss: een ééndelige compositie voor orkest, gebaseerd op thema’s uit de literatuur, beeldende kunst of eigen ervaringen. Deze compositie is onderverdeeld met titels uit het boek “Uebermensch” van Nietzsche. Alleen het deel met als ondertitel “over de wetenschap” komt een fugathema voor.

De choreograaf Marius Petipa wordt gezien als de grondlegger van de Frans-Russische balletstijl: alles klopt, de betovering, decors, de dure en prachtig overdadige kostuums en de muziek. In 1890 maakt Petipa in samenwerking met Pjotr Iljitsj Tsjaikovsky het sprookjesballet “de schone slaapster”. Het officiële bedrijf is een divertissement: vermaak, het doorlopende verhaal wordt vaak onderbroken door massale dans, die moet overdonderen. In het laatste bedrijf wordt Doornroosje wakker gekust door haar prins. Hierin wordt de muziek versterkt door het beeld.

De grote muzikale sterren uit de 19e eeuw zijn de instrumentale solisten, het individu. Niccolò Paganini trekt volle zalen in heel Europa met zijn viool. Men beweerde dat hij bezeten was door de duivel. Om concurrentie geen kans te geven schreef hij zijn “Eerste vioolconcert”, een stuk die alleen hij kon spelen vanwege de zoveel technische hoogstandjes.

Het lichtere vermaak bloeide, het melodrama kwam opzetten: een verhaal waarin na veel spanning de deugd het overwint van het kwaad, het is een mengsel van geweld en sentimentaliteit. Hoogtepunten hierin waren vulkanische uitbarstingen, stormen en branden, het vergde veel van de overdadige decors. Net als het melodrama trok ook de vaudeville-shows veel aandacht: er waren zangers, danser, komieken, goochelaars, apen, honden enz. zolang het maar netjes bleef.

De wals is in de 19e eeuw de dans van het volk. Dansparen wervelen door de ruimte terwijl de dicht aan elkaar vastgeklampt zaten. Joseph Lanner en Johann Strauss Jr waren de walskoningen.

De componist Franz Schubert leefde in armoede. Met zijn liederencycles “Die Winterreise” zingt hij over een zwerver in de winter en over de hardheid en leegdheid van het bestaan. Het was schokkend en niet aanvaardbaar. Hij maakte deze op gedichten van Wilhelm Müller. Het is een reis door het landschap van de dood. Iedere stemming heeft hij in de melodie vertaald.

Caspar Davis Friedrich schildert “Wandelaar boven de zee van wolken”. De man is zeer gedetailleerd geschilderd terwijl de achtergrond steeds vager wordt. Het landschap lijkt verloren te gaan in een mist. Hij hield zich bezig met fundamentele levensvragen waarin de relatie tussen mens, de natuur en God centraal staat. In het schilderij is de man dan ook overdonderd door de grootsheid van de natuur. Religie speelde een grote rol, hij schilderde wat hij in zichzelf zag.