Planten en dieren en hun samenhang

 Ademhalingsorganen

• Nemen zuurstof op uit de omgeving.
• Geven koolstofdioxide af.
• Longen
  • Ademhalen in de lucht.
  • Zuurstof wordt vervoerd via het bloed.
    • Reptielen, vogels en zoogdieren.
• Kieuwen
  • Ademhalen in het water.
    • Water stroomt door de kieuwen.
  • Zuurstof wordt vervoerd via het bloed.
    • Vissen
    • Amfibieën
      • Jonge amfibieën (bijvoorbeeld kikkervisje) halen adem met kieuwen.
      • Volwassen amfibiën (bijvoorbeeld kikker) met longen en via de huid
        • Ze hebben een dunne huid zonder hoornlaag. .
• Tracheeën
  Ademhalen in de lucht.
  • Niet één ademhalingsorgaan maar een netwerk van buisjes (tracheën) aan de zijkant van het lichaam.
    • Door bewegingen van het achterlijf, stroomt lucht in en uit de buisjes.
      • Zuurstof hoeft niet vervoerd te worden door het bloed.
        • De zuurstof komt vanuit de tracheeën direct bij de cellen.
• Eencellige dieren
  • Hebben geen ademhalingsorgaan nodig.
  • Halen direct zuurstof uit het water.
    • Via de celmembraan.

Beweging bij dieren

• Bouw van de ledematen is is afhankelijk van waar ze voor gebruikt worden.
  Voorbeelden
  • In de lucht: vleugels;
  • onder de grond: graafpoten;
  • in het water: zwemvliezen.

Voeten bij zoogdieren

• Hebben allemaal hetzelfde bouwplan

• Zoolgangers gebruiken bij het lopen hun hele voet.
  Voorbeelden:
  • mens;
  • aap;
  • beer.
• Teengangers lopen op hun teenkootjes.
  • De middenvoetsbeentjes en voetwortelbeentjes raken de grond niet.
    Voorbeelden:
    • kat;
    • hond.
• Hoefgangers (hoefdieren)
  • Lopen op de toppen van hun tenen.
    • Laatste teenkootje wordt verstevigd door een hoef.
  • Hebben lange benen.
  • Kunnen goed rennen en dit lang volhouden.
    Voorbeelden:
    • paard;
    • olifant.

Vogels

• Hebben vleugels en poten.
• Vleugels zijn bij alle vogels vrijwel hetzelfde gebouwd.
  • Zijn voor de voortbeweging in de lucht.
• Poten verschillen.
  • Afhankelijk van hoe ze gebruikt worden.
    Bijvoorbeeld:
    • om te klimmen.
      • Specht.
    • om een prooi te pakken en vast te houden.
      • Roofvogels (buizerd, torenvalk).
    • om door het water te lopen.
      • Lange poten nodig.
      • Steltlopers (grutto, kluut).
    • om te zwemmen.
      • Zwemvliezen tussen de tenen.
      • Eend.

Gebit bij zoogdieren

• Planteneters
  Voorbeelden
• Cavia, koe, paard, schaap, konijn.
  • Eten alleen plantaardig voedsel.

• Is moeilijker te verwerken dan dierlijk voedsel,
  • doordat de plantencellen taaie celwanden (van cellulose) hebben.
• plooikiezen.
  • Kiezen passen op elkaar.
  • Malen daarmee het voedsel fijn.
• geenhoektanden.lang darmkanaal.
  • Soms ook in de bovenkaak geen snijtanden.
• Makkelijker te verteren.
• knipkiezen(en scheurkiezen).scherpe hoektanden en snijtanden.
  • Kiezen glijden langs elkaar
• kort darmkanaal.
• knobbelkiezen.hoektanden en snijtanden.
  • Kiezen passen op elkaar.
  • voedsel wordt hiermee fijngemalen.

• • Hebben:

• Vleeseters
• Voorbeelden
  Nerts, kat, zeehond.
              Eten alleen dierlijk voedsel.

• • Hebben:

• Alleseters
• Voorbeelden
  Mens, varken, wild zwijn.
  • Eten plantaardig en dierlijk voedsel.
  • Hebben:

Snavels bij vogels

• Insectenetende vogels
  • Hebben puntige snavel.
  • Kunnen makkelijk insecten uit gaatjes peuteren.
• Zaadetende vogels
  • Hebben kegelvormige snavel.
  • Moeten zaden open kunnen kraken.
• Roofvogels
  • Hebben haakvormige snavel.
  • Moeten het vlees van hun prooi kunnen scheuren.

Weefsels van planten

Weefsel: een aantal cellen met dezelfde vorm en functie.

• • Opperhuid (dekweefsel)
    • Rij aaneengesloten cellen.
      • Beschermt de onderliggende lagen tegen uitdroging en beschadiging.
      • Is dikker bij planten die in droge gebieden leven.
    • Bij de opperhuid van stengel en blad zit aan de buitenkant vaak een waterafstotend waslaagje.
    • Opperhuid van de wortels moet water en voedingszouten (mineralen) opnemen.
      • Geen waslaagje.
      • Cellen hebben uitstulpingen: wortelharen.
        • Geven groter oppervlak om stoffen op te nemen.
    • Huidmondjes
      • Openingen in de opperhuid van bladeren.
        • Rond de opening zitten twee sluitcellen.
          • Speciale cellen van de opperhuid.
      • Werking
        • Licht --> huidmondjes open.
          • Koolstofdioxide wordt opgenomen (voor fotosynthese).
          • Zuurstof wordt afgegeven (afkomstig van de fotosynthese).
          • Water verdampt.
            • Daardoor wordt water aangezogen vanuit houtvaten.
        • Donker --> huidmondjes dicht.
      • Zitten meestal aan de onderkant van het blad.
        • Dat voorkomt dat teveel water verdampt wordt.
  • Steunweefsel
    • Cellen dikke celwanden voor extra stevigheid.

• Vulweefsel
  • Cellen met:
    • dunne celwanden.
    • ruimte tussen de cellen (intercellulaire ruimten).
  • Kan verschillende functies hebben.
    Onder andere:
    • opslag van reserve voedsel:
      • In de wortel of in stengel.
    • fotosynthese.
      • In het blad
      • De vulweefselcellen hebben daarvoor bladgroenkorrels.
• Houtvaten en bastvaten
  • Zitten samen in vaatbundels.
  • Buizen voor het transport van stoffen.
  • Houtvaten
    • Transport vanuit de wortel naar de stengel en bladeren.
      • Vervoeren water en voedingszouten.
    • Dode cellen:
      • met dikke celwand.
        • Geven ook stevigheid.
      • zonder tussenwanden.
  • Bastvaten
    • Transport vanuit de bladeren naar de wortel.
      • Vervoeren energierijke stoffen (vooral suiker).
    • Levende cellen:
      • met doorboorde tussenwanden.
• Deelweefsel
  • Delende cellen.
  • Zitten:
    • in de uiteinden van de wortels en de toppen van de stengels.
      • Voor de groei in de lengte.
    • aan de rand van de wortels en de stengels
      • Voor de groei in de breedte.
        • Vormen nieuwe hout- en bastvaten.

Organen van planten

Wortel

• Bevestiging van de plant in de bodem.
• Opname van water en voedingszouten (mineralen).
  • Opperhuidcellen hebben daarvoor wortelharen.
    • Oppervlaktevergroting voor opname stoffen.
  • Opgenomen stoffen komen terecht in de houtvaten.
• Opslag van reservevoedsel.
  • Vooral zetmeel.
  • In knollen.
    • Ook voor ongeslachtelijke voortplanting.
      Bijvoorbeeld: aardappel

Stengel

• Vervoer van stoffen.
  • Via de vaatbundels.
• Soms ook opslag van reservevoedsel.
  • In de rokken van bollen.
    • Rokken zijn verdikte bladeren
  • Bollen zorgen ook voor ongeslachtelijke voortplanting.

Blad

• Fotosynthese.

• • Met lichtenergie wordt van water en koolstofdioxide glucose gemaakt.
    • In de cellen met bladgroenkorrels.
    • Licht wordt door de bladgroenkorrels opgevangen.
  • Water wordt aangevoerd door de houtvaten.
    • Zitten in de nerven.
  • Koolstofdioxide wordt opgenomen via de huidmondjes.
    • En zuurstofgas afgegeven.
• Verdamping van water.
  • Hierdoor zuigen de bladeren water aan uit de houtvaten.
  • Met het water worden de voedingszouten aangevoerd.
  • Verdamping neemt toe bij:
    • droog weer (lage luchtvochtigheid);
    • wind;
    • hogere temperatuur.

Bloem

• • Voor de geslachtelijke voortplanting.
  • Onderdelen van een bloem
    • Meeldraden
      • Mannelijk voortplantingsorgaan.
        Bestaat uit:
      • helmdraad;
      • helmknop.
        • Hierin worden stuifmeelkorrels gemaakt.
    • Stamper
      • Vrouwelijk voortplantingsorgaan.
        Bestaat uit:
      • stempel; Vangt de stuifmeelkorrels op.
      • stijl; Verbinding tussen stempel en vruchtbeginsel.
      • vruchtbeginsel. Bevat één of meer zaadbeginsels.
        • • In ieder zaadbeginsel zit één eicel.
    • Kroonbladeren
      • Vaak gekleurd.
        • Lokken insecten (bij insectenbloemen).
    • Kelk
      • Meestal groen.
      • Beschermt de onderdelen als de bloem nog in knop zit.
  • Bestuiving
    Het overbrengen van stuifmeel komt naar de stempel.
    • Door insecten (insectenbloemen).
      • Insectenbloemen
        • Stamper en meeldraden zitten in de bloem.
        • Maken nectar.
          • Is voedsel voor de insecten.
          • Stuifmeel wordt per ongeluk meegenomen.
            • Zo komt dat terecht bij een volgende bloem die bezocht wordt.
        • Lokken de insecten met:
          • opvallende (gekleurde) kroonbladeren.
          • geuren.
        • Hebben plakkerig stuifmeel.
          • Blijft makkelijk aan de insecten zitten.

• • Door de wind (windbloemen).
    • Windbloemen
      • Hebben onopvallende kroonbladeren.
      • Meeldraden en stamper hangen buiten de bloem.
        • Stamper is sterk vertakt.
        • Zo meer kans om stuifmeel op te vangen
      • Maken veel stuifmeel.
        • Veel stuifmeel gaat verloren (komt niet op een juiste stamper).
      • Stuifmeel is licht.
        • Kan makkelijk door de wind meegnomen worden.
• Bevruchting
  • Stuifmeelkorrel groeit door de stijl naar het vruchtbeginsel.
  • Eicel (in het zaadbeginsel) smelt samen met kern van de stuifmeelkorrel = bevruchting
  • Na de bevruchting
    • Bevruchte eicel groeit uit tot het kiempje, de nakomeling.
    • Zaadbeginsel groeit uit tot zaad.
      • In het zaad zit het kiempje.
      • Verder bevat het zaad reservevoedsel voor het kiemplantje.
        • Zetmeel, eiwitten, vetten.
      • De buitenste laag heet zaadhuid.
        • Beschermt het kiempje tegen uitdroging.
    • Vruchtbeginsel groeit uit tot vrucht.
• Verspreiding van zaden
  • Zaden moeten niet te dicht bij de ouderplant terecht komen.
    • Anders teveel concurrentie.
  • Verspreiding door:
    • de plant zelf
      • Wegschieten van zaden
        Voorbeeld: springzaad
    • de wind
      • De zaden moeten licht zijn.
        Voorbeeld: paardenbloem
    • dieren
      • De zaden blijven in de vacht van dieren hangen.
        Voorbeeld: kleefkruid.
      • De vrucht wordt gegeten en de zaden later ergens anders uitgepoept.
        Voorbeeld: bessen, kersen.
    • water
      • De zaden moeten blijven drijven.
        Voorbeeld: kokosnoot.

Aanpassingen aan de omgeving

• Planten op vochtige plaatsen
  • Hebben grote, dunne bladeren.
    • Hierdoor veel verdamping.
• Waterplanten met drijvende bladeren
  • Hebben huidmondjes aan de bovenkant van het blad.
    • Zo kunnen ze toch koolstofdioxide uit de lucht halen.
• Planten in droge gebieden
  • De verdamping moet beperkt worden.
    Kan op verschillende manieren.
    • Kleine bladeren.
      • Bijvoorbeeld: hei, naaldbomen.
    • Dikke waslaag op de opperhuid.
      • Bijvoorbeeld: vetplanten.
    • Minder huidmondjes.
    • Huidmondjes die verzonken liggen.
  • Kunnen soms ook water opslaan in bladeren en stengel.
    • Bijvoorbeeld: cactussen.

Je moet kunnen aangeven welke delen van planten voedingsmiddelen en/ of grondstoffen leveren voor de mens.

Nuttige planten

• Alle onderdelen kunnen voedingsmiddelen of grondstoffen voor de mens en dier leveren.
• Verschillende onderdelen kunnen gebruikt worden voor het maken van medicijnen.

Voedingsstoffen/grondstoffen
Voorbeelden

Bloemen

• • • Voedsel
      • Bloemkool, broccoli.
    • Grondstoffen
      • Nectar.
        • Hiervan maken de bijen honing.
      • Thee.
      • Geurstoffen..
        • Parfums.
      • Kleurstoffen.
  • Vruchten
    • Voedsel
      • Komkommer, tomaat, sperziebonen, appel, paprika.
    • Grondstoffen voor
      • Jam, sap.
  • Zaden
    • Voedsel
      • Bruine bonen, rijst, erwten, pinda.
    • Grondstoffen
      • Meel voor het brood.
      • Olie.
        • Grondstof voor onder andere margarine en mayonaise.
      • Katoen.
        • Gemaakt uit zaden van de katoenplant.
        • Kleding.
  • Bladeren
    • Voedsel
      • Sla, witlof, spruitjes, spinazie.
  • Stengels
    • Voedsel
      • Asperge.
    • Grondstoffen
      • Rubber.
        • Komt uit de bast van de rubberboom.
        • Sandalen, laarzen,tegels (antislip).
      • Hout.
        • Bestaat uit houtvaten.
        • Bouwmateriaal, meubels.
      • Linnen.
        • Kleding, meubelstoffen.
      • Kurk

• Wortels
  • Voedsel
    • Aardappel, radijs. rode biet.
  • Grondstoffen
    • suiker
      • Wordt gehaald uit suikerbieten en riet.

Soort, populatie, levensgemeenschap, ecosysteem

Soort

• Organismen die:
  • zich onderling kunnen voortplanten.
  • vruchtbare nakomelingen kunnen krijgen.
• Verschillende soorten organismen hebben verschillende eigenschappen.
  • Worden bepaald door erfelijke factoren (DNA).
• Individuen van één soort kunnen ook verschillen.
  • Ze hebben dan een ander genotype
    en/ of
  • de verschillen zijn ontstaan door verschillende omstandigheden waarin ze opgroeien.

Populatie

• Alle individuen van een bepaalde soort in één gebied.
  • Kunnen zich onderling voortplanten.
• De grootte van een populatie is afhankelijk van de biotische en abiotische factoren in een bepaald gebied.
  Voorbeelden
  • Biotisch:
    • de hoeveelheid beschikbaar voedsel.
    • het wel of niet aanwezig zijn van natuurlijke vijanden
  • Abiotisch:
    • de temperatuur.
    • de hoeveelheid water.

Levensgemeenschap

• Alle populatie bij elkaar in een bepaald gebied vormen een levensgemeenschap.

Ecosysteem

• Gebied met een bepaald milieu (abiotische factoren) met alle daarin levende organismen (de levensgemeenschap).
  Voorbeelden van ecosystemen:
  • duinen
  • heide
  • loofbos
  • naaldbos
  • toendra
  • tropisch regenwoud
  • woestijn
  • sloot
  • waddengebied

Biotische en abiotische factoren

Biotische factoren

• De levende natuur.
  • Planten
    • Maken het voedsel (fotosynthese) en dienen dus als voedsel voor dieren.
    • Bieden schuilplaatsen en broedplaatsen voor dieren.
  • Dieren
    • Planteneters leven van planten en hebben dus invloed op de plantengroei.
    • Vleeseters eten andere dieren.
  • Schimmels en bacteriën
    • Zorgen voor de afbraak van de dode organische resten,
      of
    • veroorzaken ziektes.
• De verschillende soorten organismen in een levensgemeenschap zijn onderling afhankelijk van elkaar of beïnvloeden elkaar.
  Voorbeelden
  • Onderling afhankelijk zijn voor de voortplanting.
    • Insectenbloemen zijn van insecten afhankelijk voor de bestuiving.
    • Koekoek laat andere vogels hun jongen grootbrengen.
  • Ze hebben een territorium nodig.
  • Ze eten of worden gegeten.
• De organismen in de levensgemeenschap vormen een voedselweb.

Abiotische factoren

• De niet-levende natuur.
  • Licht
    • Nodig voor de fotosynthese.
    • Niet alle planten hebben evenveel licht nodig.
      • Schaduwplanten groeien liever in de schaduw.
      • Zonplanten hebben veel licht nodig.
  • Temperatuur
    • Temperatuur in een bepaald gebied bepaalt welke organismen er kunnen leven.
      • In de woestijn leven andere dieren dan op de Noordpool.
  • Lucht
    • Koolstofdioxide.
      • Voor de fotosynthese van planten
    • Zuurstof.
      • Voor de verbranding.
    • Wind.
      • Verspreiding van stuifmeel (windbloemen).
      • Invloed op de verdamping.
  • Water
    • De hoeveelheid water.
      • Voorbeelden planten en dieren die met weinig water toekunnen:
        • cactussen;
        • woestijnwatjes.
      • Voorbeelden planten en dieren die met veel water nodig hebben:
        • waterplanten en waterdieren;
        • kikkers en padden.
    • De samenstelling van het water (zoet, zout, brak).
  • Bodem
    • Grondsoort (klei, zand e.d.).
      • Klei is vruchtbaarder dan zand, Klei houdt beter water vast. Op kleigrond kunnen dus andere planten groeien dan op zandgrond.

Voedselketen & voedselweb

Voedselketen

• Reeks waarin staan wie wie eet
  producent --> consument (planteneter) --> consument(vleeseter)
• Reeks begint altijd met een plant.
  • Voorbeeld
    roos --> bladluis --> lieveheersbeestje --> koolmees --> sperwer
  • Let op de richting van de pijl!
    • De richting van de pijl geeft de richting aan van het voedsel in de keten.
    • Voedsel bevat energie: de energie wordt doorgegeven via het voedsel.
      • Planteneter krijgt energie door het eten van planten.
      • Vleeseter door het eten van dieren.
    • De pijl is dus de richting van de energiestroom.
• Producenten
  • Planten.
  • Maken het voedsel.
    • Ze leggen bij de fotosynthese zonne-energie vast in glucose.
    • Ze bouwen biomassa op.
      • Biomassa = de totale hoeveelheid (Kg) energierijke stoffen.
• Consumenten
  • Dieren.
  • Zijn voor hun voedsel afhankelijk zijn van andere organismen.
    • Leven direct (planteneters) of indirect (vleeseters) van de energierijke stoffen die door planten gemaakt zijn.

Voedselweb

• Alle voedselketens is een bepaald gebied vormen samen het voedselweb.

Voedselpiramide

• Zonne-energie wordt vastgelegd door planten in energierijke stoffen.
• Energie(voedsel) wordt doorgegeven aan de volgende schakel.
• Bij iedere stap gaat energie verloren.
  De totale hoeveelheid biomassa neemt bij iedere schakel in de voedselketen af.
  Doordat:
  • niet alles verteerbaar is, deel wordt uitgepoept.
  • deel wordt gebruikt wordt voor allerlei lichaamsprocessen.
    • Bijvoorbeeld:
      • warm blijven.
      • bewegen
    • daarbij komt energie en warmte vrij.
• Voedselpiramide kan op twee verschillende manieren gemaakt worden.
  • Voedselpiramide van aantallen.
    • Daarbij wordt gelet op het aantal organismen in iedere schakel.
  • Voedselpiramide van biomassa.
    • Daarbij wordt gelet op het gewicht ( de biomassa).
      • Deze manier geeft de energiestroom goed weer.

Kringlopen

Kringloop

• Producenten (planten) leggen energie vast in energierijke organische stoffen.
  • Energie wordt geleverd door de zon (fotosynthese)
  • Nodig:
    • opname van koolstofdioxide uit de lucht.
    • opname van water en zouten (vooral stikstofverbindingen) uit de bodem.
• Consumenten (dieren) eten de planten.
  • Gebruiken het voedsel voor:
    • de groei.
      • Opbouw van het eigen lichaam.
    • de verbranding..
      • Levert energie voor allerlei lichaamsprocessen.
• Reducenten (bacteriën en schimmels) ruimen op.
  • Ze gebruiken de resten van planten en dieren.
    • Onverteerde delen.
    • Afvalstoffen.
    • dode planten en dieren.
  • Ze breken de stoffen waar de resten uit bestaan af tot:
    • koolstofdioxide;
    • water;
    • zouten.
  • Planten kunnen die stoffen dan weer opnemen.

Koolstofkringloop

• Koolstofdioxide (CO₂) wordt vastgelegd in glucose.
  • Door planten
  • Bij de fotosynthese.
• Glucose wordt gebruikt bij de verbranding.
  • Door alle organismen.
  • Er komt weer koolstofdioxide vrij.

Stikstofkringloop

• Stikstof (N) is nodig om eiwitten te kunnen maken.
  • Nitraat is een belangrijke stikstofverbinding.
• Planten (producenten)
  • Nemen nitraten op uit de bodem.
  • Maken plantaardige eiwitten.
• Dieren (consumenten)
  • Eten planten en gebruiken de plantaardige eiwitten om hun eigen dierlijke eiwitten te maken.
• Rottingsbacteriën (reducenten)
  • Breken de eiwitresten van dode planten en dieren af.
  • Er blijft ammoniak over.
    • Ammoniak is giftig.
  • Andere bacteriën zetten de ammoniak om in nitraat.
• Nitraat kan weer door planten opgenomen worden.