Hoofdstuk 1 en 2

Samenvatting “Organen en cellen” Biologie voor jou  VMBO 3A

1.1

7 levensverschijnselen:

• Bewegen
• Ademhalen
• Voeden
• Voortplanten (“hebben levenscyclus”)
• Uitscheiden (= stoffen afgeven aan de omgeving)
• Groeien
• Waarnemen (zien/horen/ruiken/voelen)

1.2

Van groot naar klein:

• Organisme        = levend wezen
• Orgaanstelsel     = groep van samenwerkende organen (bijv. ademhalingsstelsel, verteringsstelsel, skelet, bloedvatenstelsel, spierstelsel, zenuwstelsel)
• Orgaan          = deel van een organisme met een of meerdere functies
• Weefsel         = groep cellen met dezelfde vorm en functie (bijv. beenweefsel, spierweefsel, zenuwweefsel)
• Cel

Torso = model van de romp van een mens

Middenrif = spierwand die borstholte en buikholte scheidt

Bij veel weefsels zoals beenweefsel ligt tussen de cellen de tussencelstof; dit is dood materiaal

Leer ook afbeelding 4, 5 en 8 uit je boek

1.3

Preparaat = voorwerp dat je bekijkt onder de microscoop

Microscoop onderdelen:

• Oculair = bovenste lens waar je doorheen kijkt
• Tubus = buis die het licht doorlaat naar het oculair
• Revolver = draaischijf waaraan de objectieven zitten
• Objectief =lens aan de revolver
• Tafel = hier leg je het preparaat op
• Preparaatklem
• Diafragma = draaischijf die de hoeveelheid licht regelt
• Grote (stel)schroef = hiermee kun je grof scherpstellen
• Kleine (stel)schroef = hiermee kun je fijn scherpstellen
• Statief = hiermee pak je de microscoop vast

Een preparaat bestaat uit:

• Voorwerpglas, met daarop hetgeen je wilt bekijken in een druppel vloeistof
• Dekglas

Leer ook afbeelding 9 uit je boek

1.4

De plantaardige cel bevat:

• Celkern > regelt alles in de cel en bevat DNA
  • • Kernplasma = vloeistof in de celkern
    • Kernmembraan = vliesje om de celkern
• Cytoplasma > vloeistof in cel met opgeloste stoffen
• Celmembraan > vliesje om cel dat boel bij elkaar houdt
• Vacuole > blaasje gevuld met vocht dat zorgt voor stevigheid van de cel
• Celwand > stevige laag om de cel heen (= tussencelstof dus geen onderdeel van de cel)
• Intercellulaire ruimte > kleine holtes gevuld met lucht of water, die liggen tussen de celwanden van naast elkaar gelegen cellen
• Plastiden = korrels in het cytoplasma. 3 soorten:
• Bladgroenkorrels > zitten in groene deel van de plant > fotosynthese uitvoeren
• Kleurstofkorrels > geven rode/oranje/gele kleur aan bloem of vrucht
• Zetmeelkorrels > kleurloos en zit zetmeel in opgeslagen

Plastiden kunnen van het ene type naar het andere overgaan. Bijv. rijpen van tomaat: bladgroenkorrels veranderen in kleurstofkorrels

Leer ook afbeelding 17

1.5

Een dierlijke cel bevat:

• Celkern (kernplasma en kernmembraan)
• Cytoplasma
• Celmembraan

En bevat geen:

• Plastiden
• Celwand (dus ook geen intercellulaire ruimte)
• Vacuole

Leer ook afbeelding 21

1.6
Celkern bevat chromosomen (alleen zichtbaar als cel gaat delen)

Chromosomen = DNA + eiwitten

DNA bevat erfelijke eigenschappen

46 chromosomen van mens kun je ordenen in chromosomenportret

Elke lichaamscel heeft “23 paar” chromosomen

1.7

Cellen delen, vanwege groei en vervangen oude cellen

Celdeling 2 stappen:

• Kerndeling > celkern in tweeën
• Celdeling = mitose
  • Uit 1 moedercel ontstaan 2 dochtercellen met evenveel chromosomen, waarna cytoplasma wordt bijgevormd = plasmagroei

Chromosoom wordt pas zichtbaar vlak voor deling cel (= spiraliseren)

• Elk chromosoom bestaat nu uit twee DNA-ketens die aan elkaar vastzitten. Beide ketens zijn kopie van elkaar.
• Tijdens celdeling gaan deze twee kopieën uit elkaar. Elk naar 1 van de 2 dochtercellen

Leer ook afbeelding 26 t/m 30

1.8

Opzet van een onderzoek
1) Probleemstelling formuleer je in een onderzoeksvraag
2) Je formuleert een veronderstelling (verwacht antwoord onderzoeksvraag) = hypothese
3) Werkplan met je onderzoeksopzet

• gebruik een proefgroep en een controlegroep
• voer een proef met grote aantallen uit
• In een proef slechts 1 factor variëren

4) Resultaten: waarnemingen in grafieken/tabellen
5) Conclusie: wat is het antwoord op je onderzoeksvraag / klopte je hypothese?

Samenvatting Biologie voor Jou VMBO 3 Thema 3 Voortplanting

3.1

Bevruchting = kernen van twee geslachtscellen smelten samen

Mitose =

• gewone celdeling
• beide dochtercellen evenveel chromosomen als moedercel
• deling bij normale lichaamscellen

Meiose =

• reductiedeling
• vormen van geslachtscellen
• dochtercellen (geslachtscellen) bevatten helft van chromosomen van moedercel > slechts 1 chromosoom nog van elk paar

Leer ook afbeelding 2 t/m 4

3.2

Sperma bij zaadlozing (klaarkomen/orgasme) bevat:

• Zaadcellen (met zweepstaart)
• Vocht van prostaat en zaadblaasje

Masturbatie = zelfbevrediging

Leer ook afbeelding 6 en 8

3.3

Eicellen:

• bevat veel reservevoedsel, daardoor groter dan zaadcel > voor 1e ontwikkeling bevruchte eicel
• ontwikkelen zich o.i.v. hormonen uit hypofyse
• ontwikkeling stopt in overgang (ong 50e jaar)
• Ovulatie = eisprong = vrijkomen van een eicel uit de eierstok
• Onbevruchte eicel leeft maar 12 – 24 uur

In eicel bevinden zich follikels die waarvan er 1 per 4 weken gaat groeien = rijpende follikel

Rijpende follikel barst open = eisprong > gele lichaam blijft achter in eierstok

Bevruchting = kern van mannelijke geslachtscel smelt samen met kern van vrouwelijke geslachtscel

Na bevruchting ontwikkelt zich een bevruchtingsmembraan om eicel > niet mogelijk dat andere zaadcellen alsnog eicel binnen dringen

Innesteling = klompje cellen van bevruchte eicel zet zich vast in het baarmoederslijmvlies

Leer ook afbeelding 12, 14 t/m 19

3.4

Geslachtscellen worden gemaakt o.i.v. hormonen (=regelstoffen).

Hormonen worden afgegeven door hormoonklieren. Bij de man o.a. de hypofyse (aan onderkant hersenen) en in de teelballen (testosteron)

Primaire geslachtskenmerken

• Vanaf geboorte aanwezig
• Man: penis, balzak
• Vrouw: vagina, schaamlippen

Secundaire geslachtskenmerken

• Geslachtskenmerken die vanaf 10 jaar ontstaan o.i.v. hormonen
• Man: baard, borst en schaamhaar, lagere stem > o.i.v. hormoon testosteron
• Vrouw: borsten, bredere heupen, schaamhaar > o.i.v. homoon oestrogeen

Menstruatie = ongesteld = baarmoederslijmvlies wordt afgestoten door samentrekken spierlaag baarmoederwand

Menstruatie vanaf ongeveer 13 jaar en stopt in overgang

Menstruatiecyclus is 28 dagen:

• Dag 1 t/m 4 de menstruatie
• Eerste twee weken rijpen follikels in eierstok o.i.v. hormonen hypofyse, tevens wordt baarmoederslijmvlies dikker
• Op 14e dag de ovulatie
• Na eisprong blijft gele lichaam over > maakt hormoon oestrogeen > maakt baarmoederslijmvlies nog iets dikker en geschikter voor innesteling

Bij zwangerschap:

• Bij bevruchting (in eileider) blijft gele lichaam in stand, zodat deze hormonen maakt om baarmoederslijmvlies dik en klierrijk te houden
• 5-7 dagen na ovulatie nestels bevruchte eicel zich in baarmoeder

Oplossingen bij verminderde vruchtbaarheid:

• Kunstmatige inseminatie = arts brengt (donor)sperma in  in vagina vrouw (bijv. als man te weinig zaad produceert)
• IVF = in-vitrofertilisatie = in laboratorium wordt eicel bevrucht met spermacel, waarna bevruchte eicel weer bij vrouw wordt geïmplanteerd (bijv. bij verstopte eileider vrouw)

Leer afbeelding 22, 26, 28

3.5

Innesteling = klompje cellen plaatst zich in het baarmoederslijmvlies (5 – 7 dagen na bevruchting)

Kind in baarmoeder = embryo, na 3 maanden noemen we het foetus

Baarmoederslijmvlies geeft voedingsstoffen aan embryo tijdens eerste weken

Placenta (= moederkoek):

• bloedvaten van moeder en embryo lopen vlak langs elkaar
• let op: beide bloedsomlopen zijn gescheiden door dunne vliezen!
• Zuurstof en voedingsstoffen gaan van moeder naar embryo
• Koolstofdioxide en andere afvalstoffen gaan van embryo naar moeder

Navelstreng verbindt embryo met de placenta en bevat bloedvaten:

• 2 navelstrengslagaders (van embryo naar placenta)
• 1 navelstrengader (van placenta naar embryo)

Embryo bevindt zich in vruchtwater, beschermt tegen:

• Stoten
• Uitdroging
• Temperatuurwisselingen

Vruchtwater is omgeven door 2 vruchtvliezen

Leer ook afbeelding 37, 39

3.6

3 fases bevalling:

• Ontsluiting
  • Begint met weeën = samentrekken spieren baarmoederwand
  • Baarmoederhals en mond worden wijder
  • Vruchtvliezen breken
• Uitdrijving
  • Vrouw helpt mee met persweeën
  • Hoofdje komt als eerste naar buiten
• Nageboorte
  • Is placenta + resten navelstreng + vruchtvliezen

Stuitligging         = kontje of voetje komt eerst naar buiten
Dwarsliggen       = kindje ligt dwars in baarmoeder met rug richting vagina

Leer ook afbeelding 45 t/m 48 en 52

3.7

SOA = seksueel overdraagbare aandoening

Voorbeelden: chlamydia, aids, gonorroe (druiper), syfilis, candida
Besmetting kan o.a. via:

• Geslachtsorganen
• Anus
• Mond

Chlamydia

• Oorzaak is een bacterie
• Vaak geen klachten
• Ontsteking van anus, baarmoedermond of urinebuis
• Niet behandelen kan leiden tot onvruchtbaarheid vrouw
• Behandeling met antibiotica

AIDS

• Veroorzaakt door virus HIV
• HIV virus aanwezig, persoon is dan seropositief
• Virus tast afweersysteem aan
• Hierdoor vatbaar voor allerlei simpele ziektes die zich opstapelen > aids
• HIV/Aids is niet te genezen, hooguit af te remmen met aidsremmers
• HIV overdracht via: bloed, sperma, vaginavocht, moedermelk

3.8

Anticonceptiemiddel = voorbehoedsmiddel

Onbetrouwbare methoden:

• Periodieke onthouding = geen seks rond de vruchtbare periode
• Coïtus interruptus = onderbroken geslachtsgemeenschap = voor klaarkomen terugtrekken, gevaar van voorvocht met enkele zaadcellen

Betrouwbare methoden:

• (Vrouwen)Condoom, biedt tevens bescherming tegen ziektes als HIV
• Anticonceptiepil en de prikpil, bevat hormonen waardoor ovulatie niet meer plaats vindt
• NuvaRing, kunststof ring in vagina met zelfde hormonen als pil
• Pessarium, rubber koepeltje over baarmoedermond
• Spiraaltje
  • Hormoonspiraaltje
  • Koperspiraaltje
• Sterilisatie = stukje weghalen van eileiders of zaadleiders (bij vrouw kan eileider ook geblokkeerd worden)

Noodmaatregelen achteraf:

• Morning-after pil: binnen 72 uur, bevat overdosis hormonen
• Abortus:
  • eerste zeven weken via pil
  • daarna via een zuigcurettage = zuigpompje (t/m week 13)
  • late abortus (t/m week 23)

3.9

Incest   = plegen van geslachtsgemeenschap of seksuele handelingen tussen familieleden