MKZ-crisis

Inleiding

Mond en klauwzeer houdt de Nederlandse veehouderij in een wurggreep. Het waren economische motieven die in 1992 leidden tot het EU-besluit om niet langer te vaccineren tegen MKZ. De maatschappelijke commotie rond het massaal ruimen van dieren maakt duidelijk dat er andere dan strikt economische argumenten van belang zijn voor de toekomst van de veehouderij.
In dit werkstuk gaan we de ethische probleemstelling: Kun je gezonde dieren ruimen om verdere verspreiding tegen te gaan?, bespreken. Dit gaan we doen aan de hand van het ethisch stappenplan uit het boek.

Welke feiten en waarden spelen een rol?

Economische feiten en waarden:
De boerenbedrijven die niet in een besmet gebied liggen, hebben hun dieren lange tijd niet mogen vervoeren, waardoor de stallen overvol werden en er natuurlijk geen geld in het laatje kwam. De werkgelegenheid in deze sector bedraagt enkele tienduizenden arbeidsplaatsen. De toegevoegde waarde van de Nederlandse veehouderij is ongeveer 25 miljard. Het is dus duidelijk dat deze crisis in het boerenbedrijfsleven tot veel verlies zal leiden, ook van arbeidsplaatsen. In Nederland zullen wel ongeveer een miljoen dieren moeten worden geruimd om verspreiding van de ziekte te voorkomen. De minister van Landbouw wil boeren die getroffen worden door mond- en klauwzeer, steunen met een sociaal-economisch plan. Brinkhorst heeft hierover al overleg gevoerd met minister Vermeend van Sociale Zaken. Maar dit zal natuurlijk ook betaald moeten worden uit de staatskas, wat weer erg veel zal gaan kosten. Vaccinatie mag niet worden toegepast voor de export. Amerika wil geen gevaccineerde dieren, omdat je dan het verschil niet meer kan zien tussen ingeente en zieke dieren.
Natuurlijk krijgt de consument na al de problemen in de vleessector minder vertrouwen in het vlees en zullen ze meer overstappen op vleesvervangende producten, wat de opbrengsten van de vleesindustrie flink zal laten dalen. Behalve de boeren zijn er ook veel andere bedrijven en organisaties die lijden onder deze crisis. Zo zijn er als gevolg van MKZ veel evenementen afgelast in bijvoorbeeld de paardensport. De organisaties van deze vaak grootse evenementen zijn vaak niet verzekerd tegen deze tegenvaller en maken miljoenen aan schade. Ook bedrijven in de industrie die te maken hebben met dierlijke producten lijden erg onder het virus. Slachterijen hebben al maanden geen werk meer door het vervoersverbod en producenten van bijvoorbeeld melk draaien verlies. Ook dit heeft natuurlijk weer invloed op de consument, dierlijke producten zijn minder te verkrijgen. De angst van de consument voor het opraken van bijvoorbeeld melk sloeg om in een hamstering. Mensen kochten maar zoveel mogelijk melk om niet zonder te komen te zitten. Toen duidelijk werd dat er toch voldoende melk was, onder andere door import uit het buitenland, werd het al snel weer rustig.
Hoe groot de economische schade is als gevolg van de uitbraak van mond- en klauwzeer (mkz) - niemand durft er een slag naar te slaan. Er circuleren bedragen van een en anderhalf miljard gulden, maar niemand die het cijfer kan onderbouwen. Elke schatting heet een slag in de lucht te zijn.
Voor Rabobank-directeur Kredietrisicomanagement H. van de Kerk staat wél vast dat de schade als gevolg van mkz groter is dan bij de varkenspest, in 1997. 'De varkenspest heeft heel veel geld gekost, ik denk wel een miljard. Mkz is nog besmettelijker dan varkenspest, bovendien raakt het meer diersoorten. In het ergste geval worden duizenden bedrijven getroffen.'
Getroffen boeren krijgen de dagwaarde van hun veestapel gecompenseerd. De helft van de kosten wordt betaald door 'Brussel', een ander deel financiert het bedrijfsleven en de overheid uit het Diergezondheidsfonds.
De vleessector praat over een schade van ettelijke 'honderden miljoenen guldens' als gevolg van de mkz-crisis. Nederland raakt immers de status van mkz-vrij land kwijt en dat betekent dat landen buiten de Europese Unie de grenzen voor Nederlands vlees voor een jaar op slot doen.
'Japan en Amerika eisen dat een land minimaal een jaar vrij moet zijn van mkz. Die markt ben je dus voorlopig kwijt. Een andere schadepost ontstaat bij de slachterijen. Vee mag tot nader order niet vervoerd worden en dus hebben de slachterijen geen werk voor hun personeel.
Zij moeten mensen naar huis sturen terwijl loon- en andere kosten gewoon doorgaan. De woordvoerder van het COV schat dat voor achtduizend mensen werktijdverkorting aangevraagd zal worden.
Per jaar worden er 900.000 runderen, 18,5 miljoen varkens en 1,2 miljoen kalveren geslacht, aldus deze zegsman.

Sociale feiten en waarden

De MKZ-crisis brengt in ons land gevolgen mee voor de hele bevolking. Het heeft niet alleen nadelige gevolgen voor de agrariërs. Het hele land krijgt ermee te maken.
De dieren die geruimd moeten worden zijn niet alleen de dieren van boeren, maar bijvoorbeeld ook dieren die op de Veluwe rondlopen. Als deze dieren dan preventief geruimd moeten worden, reageren mensen hier op. Veel dierenbeschermingsorganisaties zijn het niet eens met de preventieve ruiming. Ze bemoeien zich dan ook met de discussie.
Het gaat niet alleen om de dierenbeschermingsorganisaties, het hele land discussieert mee. Het is een sociaal probleem geworden. Vandaar dat we in dit hoofdstuk ingaan op de sociale gevolgen van de MKZ-uitbraak in ons kikkerlandje.
De gevolgen van de crisis zijn overal merkbaar. Niet alleen in de levensmiddelenindustrie en de agrarische sector. Mensen die er mee te maken krijgen, gaan zich al snel afvragen of het allemaal wel zo goed is geregeld in Nederland. Hoe kan het dat er een uitbraak is? Is het wel nodig om zoveel dieren af te maken? Wat zullen we na deze crisis moeten doen? Dit zijn nog maar enkele voorbeelden van vragen die opkomen bij de gedachte aan de crisis.
Er is een soort van nationale discussie ontstaan over de crisis en over de (mogelijke) oplossing.
Er zijn mensen die vinden dat door deze crisis de hele agrarische sector onder de loep genomen moet worden. Er moet volgens hen gekeken worden of er niets valt te veranderen aan de nogal intensieve landbouwcultuur in ons land.
Ook zijn er organisaties die strijden tegen de bio-industrie. De crisis komt voor hen ‘goed uit’. Niet dat ze het nodig vinden dat er zo’n grote catastrofe moest komen, maar ze kunnen nu wel laten zien dat de bio-industrie een andere mogelijkheid is.
Er zijn ook veel mensen die zich zijn gaan afvragen of het wel goed gesteld is in Nederland. Ze vinden dat het inderdaad misschien beter is om alleen scharrelvlees en zuivelproducten van vrije dieren te kopen.
Tevens zijn er mensen die hebben besloten om na al die problemen bij de veeteelt, denk maar aan de legionella, varkenspest en BSE, geen vlees meer te eten. Ze worden vegetariër. Een ander gevolg is dat er mensen ten tijde van de MKZ-crisis minder vlees zijn gaan eten, ze gaan vaker vleesvervangende producten gebruiken, zoals soja en tofu.
Deze voorbeelden gingen nog alleen maar over het vlees van de dieren, maar er is ook een maatschappelijke discussie op gang gekomen over hoe de boeren en de dieren geholpen kunnen worden. Er zijn verschillende instanties en gironummers in het leven geroepen om financiële hulp te geven aan de agrarische sector. Denk maar eens aan de actie waarbij je een koe kon adopteren. Ook zijn er groeperingen die strijden voor de dieren alleen. Een voorbeeld hiervan is te zien bij de Schoonebeekse schapen. Die moesten, terwijl ze beschermd zijn, toch geruimd worden. Ze leefden namelijk binnen de driehoek op de Veluwe waarin alle evenhoevige dieren geruimd moesten worden.
Veel mensen zijn tegen het preventief ruimen van (gezonde) dieren, maar ze willen ook dat de crisis zo snel mogelijk overgaat. Het probleem is alleen dat om verdere verspreiding te voorkomen het preventief ruimen de makkelijkste oplossing is. Er zijn niet echt veel goede alternatieven, dat maakt de discussie ook moeilijker.

Biologische feiten en waarden

Preventieve vaccinatie had het ‘ruimen’ van duizenden gezonde dieren en de huidige frustratie onder de Nederlandse boeren kunnen voorkomen. In 1991 kwam de Europese Unie echter met het vaccinatieverbod tegen mond- en klauwzeer vanwege het ontbreken van een die test die besmette dieren van ingeente dieren onderscheid. Het Nederlandse bedrijf Intervet kondigde onlangs van zo’n test aan. Een test die gevaccineerde geïnfecteerde dieren onderscheidt, kan de huidige problemen beëindigen. Onderzoekers van het dierfarmaceutisch bedrijf Intervet speuren al vanaf 1998 naar een diagnostische test die bij een MKZ-infectie de daarvoor specifieke lichaamsvreemde stof aantoont. De test geeft antilichamen aan die alleen bij geïnfecteerde dieren voorkomen. He vaccin verschilt namelijk van de gewone ziekteverwekker. Het virus wordt eerst gedood, zodat het geen schade aanricht. Vervolgens verwijderen de vaccinproducenten bewust enkele niet-structurele eiwitten uit het virus, omdat die bij de inenting een onaangename zwelling veroorzaken. Deze eiwitten (NS-eiwitten) spelen geen rol in de structuur van het virus. De viruseiwitten die wel in het vaccin zitten, wekken immuniteit op omdat de gevaccineerde dieren deze als lichaamsvreemd beschouwen. Zij verdedigen zichzelf en maken antilichamen tegen de eiwitten. Dieren die in aanraking komen met het echte virus maken dezelfde antilichamen als gevaccineerde dieren maar produceren ook antistoffen tegen NS-eiwitten. Hier komt de test van Intervet in beeld. Deze onderscheidt besmette dieren van gevaccineerde dieren op basis van respectievelijk aanwezigheid of afwezigheid van NS-anti-lichamen. Daarbij heeft de test nog een sterk pluspunt. Hij is namelijk toepasbaar op alle zeven varianten van het MKZ-virus (type A, O, C, SAT1, SAT2, SAT3 en Asia1) die wereldwijd voortkomen. Maar voor de dieren in Europa komt de test helaas te laat, maar de test biedt wel een optie voor in de toekomst. Als deze test geaccepteerd wordt door de EU, is de test een gat in de markt voor de farmaceutische industrie.

Wie zijn de belanghebbenden?

Er zijn in deze casus verschillende belanghebbenden, de belangrijkste zijn dan toch wel de boeren. Zij lijden enorm onder de MKZ, zoweel economisch als emotioneel. Hun dieren beschouwen toch al snel als een deel van hun gezin.
Door het vervoersverbod wordt bijvoorbeeld de melk gewoon in een putje gegooid, zonder dat de boeren daar iets van terug zien. De stallen worden veel te vol en ze kunnen daar niets aan doen. Ook hun productie gaat sterk achteruit, of hun dieren worden afgemaakt of de dieren mogen het erf niet af.
Daar komt ook nog bij dat ze de hele periode in de stress leven omdat de MKZ ook hun bedrijf kan treffen. Het is erg frustrerend om afhankelijk te zijn van andere mensen en dat zijn de boeren op dit moment, ze zijn volkomen afhankelijk van de beslissingen van het rijk. Daar hebben ze zelf op dat geen moment geen grip op. Daar komt ook nog bij dat MKZ een heel besmettelijk virus is, het kan plotseling ook jouw bedrijf treffen.
Met de boeren lijdt de hele vleessector en de verwerkingsindustrie aan de MKZ-crisis. Door het vervoersverbod komen zij niet meer aan de dieren of dierlijke producten (zoals melk e.d.) en gaat hun omzet omlaag. De MKZ is de zoveelste crisis die de vleessector treft, voorheen was vooral BSE de grote boosdoener. Door de grote hoeveelheid negatieve aandacht voor de vleessector is bij de consument het vertrouwen in de gezondheid van de vleessector steeds verder weggezakt. Dit is geen goed teken voor de toekomst van de vlees- en verwerkingsindustrie.
De dieren lijden ook onder deze crisis, door het vervoersverbod worden de stallen te vol. Op het journaal was te zien hoe varkens elkaar beten omdat ze veel te dicht op elkaar stonden. Ze mogen de stallen niet uit omdat het besmettingsgevaar anders te groot werd.
Brinkhorst lijdt (en met hem de hele politiek: zowel landelijk als de EU) onder de grote druk die een landelijk epidemie met zich mee brengt. Zij worden als de verantwoordelijken aan gezien, zij moeten beslissen wat er nu moet gebeuren. Er staat een grote druk op hen, als het fout gaat dan worden zij erop aangekeken. De politiek moet aan het landelijk belang denken, en aan de toekomst van het land. Alle andere groepen, de boeren bijvoorbeeld, kunnen het maken om vooral aan hun eigen belang te denken: van de politiek wordt dat niet geaccepteerd op langer termijn. De landelijke politiek wordt “belemmerd” door de EU, de EU heeft een heleboel kleine regeltjes en Nederland moet zich daaraan houden.
Door deze regeltjes en het grote besmettingsgevaar moesten veel grote evenementen afgelast worden. De organisatoren waren tegen deze tegenslag vaak niet verzekerd en leden miljoenen schade. Daar kwam nog boven op dat, weer door het grote besmettingsgevaar, de toeristenstroom die verwacht werd, uitbleef.
Als allerlaatste komt de consument, zij werden beperkt in hun handelen. De mensen in een bepaalde driehoek mochten niet weg en er waren strenge controles. Maar veel mensen hadden dat wel over voor de boeren in hun omgeving. De consument leed nog het minste onder dit alles. Er was wel even spraken van een licht hysterie toen bleek dat er niet voldoende melk en andere melkproducten zouden zijn maar verder heeft de consument er betrekkelijk weinig van de crisis gemerkt.

Wie is moreel aanspraakbaar?

Het is wat al te gemakkelijk “Brussel” de schuld te geven van de huidige problemen met het mond- en klauwzeervirus, zoals nu veel gebeurt. Brussel koos in 1991 voor een non-vaccinatiebeleid. Alle landen in de Europese ministerraad stemden voor behalve België. Nederland had het beleid zelfs al tien maanden eerder ingevoerd. Waarschuwingen van veehouders en veeartsen werden door de vleessector en de overheid in de wind geslagen. De ratio van dat beleid is bekend: als de VS en andere geen vlees van gevaccineerdee dieren accepteren, dan stoppen we met vaccineren. Zo help je inderdaad de export en spaar je de Amerikaanse veestapel maar de Europese veestapel breng je juist in gevaar. Want na een uitbraak wordt de ziekte moeilijker beheersbaar, worden veel meer dieren ziek en moeten zieke, maar ook gezonde dieren worden gedood. De samenleving accepteert vooralsnog het doden van zieke dieren ter bescherming van de veestapel. Maar niet het doden van gezonde dieren ter bescherming van de export. De nationale overheid is moreel aansprakelijk voor dit beleid, want zij hebben ingestemd met dit beleid. Als de overheid het vlees meer in eigen land laat verwerken en opeten (maar dit levert minder op!!). Wat is nu belangrijker, het dier of het product.

Wat is het ethisch probleem?

Om de gezonde dieren te sparen zul je moeten vaccineren maar het land dat vaccineert riskeert een exportverbod van dierlijke producten uit het hele land. Voor een exportland als Nederland is dat desastreus. Kies je voor om de goede exportpositie van Nederland te beschermen of kies je voor het diervriendelijk handelen.

Welk ethisch standpunt neem je in?

Op het eerst gezicht kies je (natuurlijk) voor het vaccineren omdat dat het meest diervriendelijke is. Maar zelfs als onmiddellijk een fokverbod zou worden ingesteld, zullen miljoenen dieren gedood moeten worden. Vaccineren spaart dan een kleine groep dieren, maar jaagt een grote groep de dood in.
Om dit probleem in de toekomst te kunnen voorkomen, zal de EU de belangrijkste oorzaak van ziekteverspreiding aan moeten pakken: Het gesleep met dieren door Europa. Beperking daarvan kan op drie manieren:
· Maximale afstand van bijvoorbeeld 300 kilometer
· Maximale reistijd van bijvoorbeeld 4 uur
· Een eind maken van de EU als gemeenschappelijke veemarkt. De EU moet opgedeeld worden in regio’s en leg vast dat een dier zijn leven lang blijft waar het is geboren.
Bij zo’n beleid kunnen de rust- en verzamelplaatsen van getransporteerd vee, die een infectiehaard zijn gebleken, worden opgeheven. Er is haast nodig met zo’n beleid omdat met elke toetreding van een nieuwe lidstaat tot de EU nemen de risico’s verder toe, omdat elke nieuwe veestapel een potentiële bron van ziekte is.

Wat zijn de gevolgen voor Nederland?

Vier sectoren zullen krimpen: de veehandel, de transportsector, de kalverhouderij (voor zover die leunt op import) en de varkenshouderij (voor zover die leunt op export). Wel zal waarschijnlijk meer vlees in eigen land worden verwerkt. Belangrijke winstpunten zijn: minder wegtransport, minder energiegebruik, minder dierenleed en minder mest.
Nu is het waarschijnlijk beter om de dieren af te maken omdat de ziekte erg besmettelijk is. Behalve als de nieuwe test alleen in gebruik genomen kan worden want dan kan een gevaccineerd dier onderscheiden worden van een ziek dier.