Dagboek eerste wereldoorlog

Inhoudsopgave:

Inleiding Blz. 1

Historische Schets Blz. 2 t/m 5

Dagboek: Blz. 6 t/m 11


Biografie Blz. 6

Dag 1 Blz. 7

Dag 2 Blz. 8

Dag 3 Blz. 9

Dag 4 Blz. 10

Dag 5 Blz. 11


Bronnenoverzicht Blz. 12

 

Inleiding:


Vanaf het begin van het jaar zijn we bezig geweest met de eerste wereldoorlog. Deze periode wordt in Nederland in onze ogen eigenlijk altijd een beetje verwaarloosd. Hier richten we onze aandacht liever op de tweede wereldoorlog. Toch is ons eens te meer duidelijk geworden wat een vreselijke jaren het geweest moeten zijn in de loopgraven. Door het maken van een dagboek en biografie kon je proberen je enigszins te verplaatsen in hoe het leven in die tijd geweest moet zijn. Kortom het was een leerzaam werkstuk over een vreselijke maar zeer boeiende tijd.


 

Historisch overzicht:


De eerste wereldoorlog ofwel de Grote oorlog duurde van 1914 tot 1918. De oorzaken van deze oorlog liggen al ver voor 1914. Europa was in deze tijd verdeeld in één grote lappendeken van staten. Er was nog geen enkele vorm van samenwerking tussen landen en tussen de landen waren streng bewaakte grenzen en elk land had een aparte munt.

Er zijn verschillende oorzaken voor het begin van WOI, de belangrijkste daarvan was het nationalisme, het patriottisme. Iedereen vond in deze tijd zijn eigen land het mooist, sterkst en belangrijkst. Dit zorgt natuurlijk voor een vijandige houding ten aanzien van andere volkeren en nationaliteiten.

Een tweede oorzaak was het imperialisme, het veroveren van kolonies. In de periode voor de tweede wereldoorlog was het veroveren van kolonies een zeer belangrijk punt op de agenda voor vrijwel alle Europese landen, bijna iedereen deed er aan mee. Nederland overigens niet. Afrika was in deze tijd het grote doelwit van vele Europese landen. Vandaar dat deze periode ‘’The scramble of Africa’’ wordt genoemd.

Doordat de grootmachten (aanvankelijk Engeland en Frankrijk, later ook Duitsland) steeds meer koloniën wilden leidden dit tot spanningen onderling. Dit hangt ook weer samen met het eerder genoemde nationalisme. Iedereen vond dat zijn land het belangrijkst en machtigst moest zijn. Imperialisme leidde dus tot concurrentie.

Een derde reden is economische concurrentie. Elke (grote) staat wilde economisch het belangrijkst zijn. Dit probleem speelde met name tussen de Fransen, de Engelsen en de Duitsers. Aanvankelijk was dit niet echt een probleem maar doordat Duitsland in 1871 weer één geworden was kwam er voor de Engelsen en Fransen onverwachts een geduchte concurrent bij. Dit leidde er dan ook toe dat je vanaf dat moment al een strijd zag ontstaan tussen aan de ene kant de Fransen en de Engelsen, en aan de andere kant de Duitsers.

Duitsland timmerde na de eenwording flink aan de weg. Het kreeg politieke ambitie in de vorm van het opeisen van koloniën. Om echt mee te tellen gaan de Duitsers zich razendsnel ontwikkelen op het gebied van defensie. Met name voor de Fransen was dit erg bedreigend vanwege de ligging. Engeland daarentegen had een gevoel van veiligheid, ‘’splendid ascolation’’, oftewel: Engeland had de perfecte ligging.

Rond 1900 gaan ook de Engelsen zich bedreigd voelen als de Duitser marine steeds groter wordt. De Engelsen waren al jaren de baas op zee. Even wekken de Duitsers zelfs de indruk dat ze instaat zijn de Engelse marine te kunnen overtreffen maar dit bleek bluf. Het joeg je Engelsen wel angst aan en er ontstaat een wapenwedloop. Frankrijk, Engeland en Duitsland gaan zich steeds groter bewapenen met de (ironische) gedachte hiermee een oorlog te vermijden.


Alle Europese staten zie je in deze periode opzoek gaan naar bondgenoten. Rond 1890 zie je twee grote bondgenootschappen. De Triple Entente (Engeland, Frankrijk, Rusland) en de Triple Alliantie (Duitsland, Oostenrijk en Italië). Het nadeel van deze bondgenootschappen is dat het gebaseerd is op het principe één voor allen en allen voor één. Dat houdt dus in dat wanneer één land in oorlog raakt met een ander land dat beide landen de rest meetrekken. Een wereldoorlog wordt onafwendbaar.


Naast de spanning in het westen van Europa speelt zich in het oosten ook een conflict af. De Balkan is rond 1900 Turks bezit. Het Turkse rijk is flink verzwakt en krijgt dan ook de bijnaam ‘’De zieke ouwe man van Europa’’. Steeds meer gebieden op de Balkan vechten zich vrij en worden onafhankelijk. Jammer voor de kleine staatjes op de Balkan is dat ook grote landen als Rusland en Italië op de Balkan azen, een machtsvacuüm ontstaat. Dit leidt natuurlijk tot spanningen en vandaar dat de Balkan in deze tijd bekent staat als ‘’Het kruidvat van Europa’’. Het is dan ook niet zo verrassend dat WOI hier begint. In 1908 hebben een aantal gebieden op de Balkan zich vrijgevochten van de Turken en ondernemen de Oostenrijkers de eerste stap door Bosnië aan te vallen. In Bosnië wonen veel Serven en dus wilde ook Servië Bosnië inlijven. Servië heeft een bondgenootschap met Rusland en dus schieten de Russen de Serven te hulp.


In juli 1914 brengt prins Franz Ferdinand een bezoek aan Bosnië. Een omstreden bezoek want de Bosniërs waren anti-Oostenrijk. Ferdinand maakt een toch door de hoofdstad Sarajevo. Deze was groots aangekondigd en in alle grote kranten stond de route die Ferdinand zou afleggen. In Sarajevo gaat het faliekant mis. Van de zeven mensen die langs de route klaar staan om Ferdinand te vermoorden is Gavrilo Princip de tweede man. Hij schiet Ferdinand en zijn vrouw Sophie dood. Princip stelt eigenlijk WOI in gang. Oostenrijk is woedend op Servië en stelt eisen als vergoeding. De belangrijkste is dat de Oostenrijkse politie de moord mag onderzoeken in Servië. Servië geeft hier niet aan toe waarna Oostenrijk een ultimatum stelt. In augustus verloopt dit ultimatum en verklaart Oostenrijk de oorlog aan Servië.

Nu gaat het fout met de bondgenootschappen. De Serven worden gesteund door de Russen en de Oostenrijkers door Duitsland. De Duitsers stellen vervolgend een ultimatum aan de Russen met betrekking tot het mobiliseren van het leger. De Russen stoppen hier niet mee en ook Frankrijk mobiliseert zijn leger en negeert het eerder gestelde ultimatum van de Duitsers.

De Duitsers nemen vervolgens het initiatief door Frankrijk aan te vallen. Het lastige voor de Duitsers is dat ze geen twee fronten oorlog aankunnen en willen. Ze willen eerst een snelle oorlog tegen de Fransen, de Blitzkrieg. Om zich daarna vol op de Russen te stortten. Dit was het plan van de Duitse generaal Alfred von Schlieffen. De Duitsers wilden dus een snelle oorlog tegen de Fransen en bouwde een verrassingselement in hun aanval. Aanvankelijk was het plan om de aanval op Frankrijk op gang te brengen aan de hand van drie armen. Twee armen zouden door België lopen en één door Nederland. De arm door Nederland werd afgeblazen en dus ontsnapte Nederland op een haar na aan de oorlog.


Jammer genoeg voor de Duitsers verloopt de oorlog niet geheel volgend plan. De Belgische tegenstand was vele malen sterker dan verwacht. Uiteindelijk stootten de Duitsers wel door maar het kostten ze kostbare tijd. In oktober 1914 zijn de Duitsers al opgerukt tot aan de Marne, vlakbij Parijs. Om de oorlog toch nog te doen keren worden in Frankrijk allen weerbare mannen opgeroepen naar het front te komen. Begin november lukt het de Fransen de Duitsers te stoppen en staat het Duitse leger stil. De legers van beide landen graven zich in in loopgraven. Met het aanbreken van de loopgravenoorlog breekt een lange bloedige tijd aan. Vier jaar lang komt er nauwelijks beweging in het front. Door middel van stormaanvallen probeerde men het front te verleggen, de verliezen waren enorm. Het beschieten en bestormen ging door tot 1918.

Toch is het niet zo dat er niet geprobeerd werd om de loopgravenoorlog te beëindigen. De Engelsen groeven gangen richting de Duitse loopgraven. Met dynamiet werd dan geprobeerd de Duitse soldaten op te blazen. Maar deze methode bleek niet erg effectief, het was te plaatselijk, te beperkt.

Wél een effectief wapen in deze oorlog waren de tanks. Jammer genoeg was de tank er pas vanaf 1916, bovendien vertoonde het nog teveel mankementen.


Nieuw in de eerste wereldoorlog is het gebruik van gifgas. Dit wapen werd maar kort ingezet want al snel werden er oplossingen gevonden. Eerst werd er een doek met urine gebruikt, daarna komen de gasmaskers.

Al deze zaken hebben maar weinig invloed gehad op de oorlog. Wel van grote invloed was het vliegtuig. Hoewel deze nog vrij primitief was, aanvankelijk werd het namelijk alleen gebruikt voor patrouille en niet bewapend. Anthonie Fokker was een Nederlander in Duitse dienst. Hij ontwikkelt een systeem waarbij een mitrailleur vóórop het vliegtuig komt te staan en steeds tussen de propeller doorschiet. Vliegtuigen worden ook al snel gebruikt als bommenwerper maar het richten was hierbij een probleem.


Dan weer even een zijsprong naar 1915. De Amerikanen helpen de Engelsen in eerste instantie alleen met de bevoorrading van voedsel en wapens. Ook leningen werden door de Amerikanen aan de Engelsen verstrekt.

De Engelsen hadden de Duitse havens geblokkeerd. Hierop ontwikkelden de Duitsers de duikboot, das U-Boot. Verschillende Fransen en Engelsen boten worden hiermee geraakt.

In 1915 schieten de Duitsers per ongeluk op een Amerikaans cruiseschip, de Lousitania. De Amerikanen haalden dit niet over om mee oorlog te gaan voeren. In 1917 ging Duitsland over tot de onbeperkte duikbotenoorlog, men schoot op iedereen behalve op Duitsers natuurlijk. De Duitsers namen hiermee een risico met betrekking tot de Amerikanen want nog een paar keer zo’n roekeloze aanval en ook de Amerikanen zouden tegen de Duitsers oorlog gaan voeren. Dat gebeurt ook. De Amerikanen verklaren in 1917 de oorlog aan Duitsland. Er zijn dan al meerdere Amerikaanse boten getorpedeerd door Duitsers. De druppel voor de Amerikanen is echter van hele andere aard. De Duitse minister van Buitenlandse zaken, Zimmerman, stuurt een telegram naar de minster van Buitenlandse zaken van Mexico. In het telegram vraagt Zimmerman of Mexico bondgenoot van de Duitsers wil worden en de Mexicanen zien dit wel zitten. De Amerikanen onderscheppen echter dit telegram en dat is de druppel voor de Amerikanen. Ze verklaren Duitsland de oorlog. Het telegram is beter bekend onder de naam het Zimmerman-Telegram.


We gaan weer terug naar 1914 aan het oostfront. De Russen mobiliseren hun leger razendsnel, ze zijn eind september begin oktober al klaar voor de aanval en staan dan al te wachten bij de grens. Jammer genoeg voor de Russen begaan ze een grote fout. De Duitsers slagen erin om gesprekken via de telegraaf af te tappen van de Russen. De Duitsers wisten hierdoor het hele aanvalsplan van de Russen. Duitsland speelde hier natuurlijk op in onder leiding van de generaals Von Hindenburg en Ludendorff. De Duitsers omsingelden het Russische leger, die dit niet in de gaten zouden hebben gehad, en worden keihard verslagen bij de Mazoerische meren, tegenwoordig Polen.

Verder naar 1917. De Russen verdedigen zich nog wel maar zijn bijna verslagen. De Duitsers hebben wederom geluk in de oorlog met de Russen. In Rusland breekt een revolutie uit. De Tsaren worden afgezet en de communisten grijpen de macht onder leiding van Lenin. Lenin gaat meteen de onderhandelingen aan met Duitsland over een wapenstilstand. In maart 1918 wordt het vredesbestand getekend, de vrede van Brest-Litowsk.

Nu er in het oosten geen oorlog meer is kunnen de Duitsers alle troepen overbrengen naar het westen. Na maart 1918 beginnen de Duitsers een enorm offensief maar het is al te laat. De Amerikanen komen erbij, dit zijn allemaal frisse jongens aan het front.

Na vier jaar breken de Amerikanen de oorlog open. Tanks en andere nieuwe wapens worden door hen gebruikt en de Duitsers worden in rap tempo verslagen.


In de zomer van 1918 geeft de Duitse legerleiding het advies aan regering dat ze beter kunnen gaan praten, de strijd was verloren. De Amerikanen eisen dat de Duitse keizer aftreed. Dit willen de Duitsers echter niet en de oorlog moet dus door. De regering geeft dan de marine de opdracht uit te varen. Ze hopen op deze manier Engeland nog te pakken. De marine beseft dan dat dat zinloos is en ze staken. In november 1918 verklaren de arbeiders zich solidair aan de matrozen. Keizer Wilhelm wordt gedwongen af te treden en vlucht naar Nederland, op 11 november volgt de wapenstilstand.


In 1919 beginnen de vredesonderhandelingen tussen de geallieerden en Duitsland. Deze vinden plaats in Versailles vandaar De Vrede van Versailles. Er werden hier een aantal bepalingen opgesteld:

- Duitsland kreeg alle schuld, de Alleinschuld.

- Duitsland had geen enkele inspraak tijdens de besprekingen. In Duitsland kreeg de Vrede van Versailles dan ook snel de naam Dictat van Versailles.

- Duitsland kreeg een boeten opgelegd. Deze boete was er niet zomaar een, de som bedroeg namelijk 132 miljard mark.

- Geen koloniën voor Duitsland.

- Geen leger en geen luchtmacht voor Duitsland. Deze bepaling had er natuurlijk alles mee te maken dat men Duitsland macht wilden onthouden. Het mocht nooit meer in de positie komen dit het had ingenomen.


 

Dagboek:


Biografie:


Hallo, ik ben Mathias Meier. In 1885 ben ik geboren. Het is nu het jaar 1916 en ik ben nu dus 31 jaar oud. Om te gaan vechten in de oorlog ben ik opgeroepen. Ik ben bang, ik wil nog niet dood. Ik heb een vrouw en 2 dochters, mijn vrouw heet Helena en mijn dochters heten Eva en Ina. Eva is 4 jaar oud en Ina is 6 jaar oud. Dit is alweer de zoveelste oorlog tegen Frankrijk, kan dat oorlog voeren tussen onze twee landen nou nooit eens afgelopen zijn?

Mijn vader is al dood maar mijn moeder leeft nog steeds, mijn vader overleed toen mijn moeder zwanger was van mijn zusje. Thuis ben ik de op een na jongste. Mijn 3 broers heten Arno , Fabian en Luka, mijn zusje heet Tanja. Mijn broer Arno is de oudste, hij is 36 jaar oud. Fabian is 34 en Luka is 32. Tanja is echt een nakomertje, ze is 18 jaar. Fabian en Luka zijn ook opgeroepen om te gaan vechten. We kunnen het mama, Arno en Tanja toch niet aan doen om alle drie dood te gaan?

 

Dag 1:


21 februari 1916,


Lief dagboek,


Vandaag zijn we begonnen met de aanval. We zitten hier al vanaf de nacht van 11 op 12 februari, de aanval is door het slechte weer uitgesteld. De plaats waar we zitten is Verdun. We hebben met 1225 kannonen de Franse grens over gevuurd. We zijn om kwart over 7 begonnen en hebben bijna 9 uur lang gebombardeerd, tot een uur of kwart over vijf, toen zijn we gestopt. De infanterie is over het kapotgeschoten land richting de Fransen gegaan. De eerste Franse verdedigingslinie hadden we hellemaal kapot, maar wat we niet wisten is dat daar achter nog een tweede was. Die mensen in de tweede verdedigingslinie waren echt boos. We hebben toch niet zoveel geraakt als we dachten.


Aan het einde van de dag hadden we twee kilometer gewonnen, niet zoveel als dat we gehoopt hadden. Alleen het Bois d’Haumont hebben we volledig in onze handen. Ook zijn we hebben we al veel mannen verloren, ik hoop dat we er niet meer verliezen. Misschien waren we sterker geweest als we wel in de nacht dat we hier kwamen hadden aangevallen, de Fransen hebben nu 9 dagen extra voorbereidingstijd gehad.


Het was echt te gek voor woorden, eeuwenoude bomen hebben we ontworteld en een hoop mensen vermoord, verwoest. De lichaamsdelen vlogen door de lucht. We hebben ze vermoord, ik moet maar niet te veel denken aan of die mannen ook vrouwen en kinderen hadden. Als ik daaraan denk kan ik bijna niet met mezelf leven.

Ik heb gehoord dat we ook Verdun geraakt hebben en dat deze stad geëvacueerd is.

 

Dag 2:


22 februari 1916,


Lief dagboek,


Vandaag zijn we weer op nieuw begonnen met het schieten naar de Fransen. Ik dacht dat het bijna niet mogelijk was maar vandaag hebben we nog intensiever geschoten dan gisteren. Andere troepen zijn begonnen met het beschieten van de Maasoever en een sector van de Woëvre.


We zijn vandaag een kolonel verloren, kolonel Driant werd omsingeld in een zwaar gevecht in het Bois de Caures. Dat dorp hebben we vandaag ook aangevallen. Ook het dorp Haumont hebben we aangevallen, hier hebben de laatste Chasseurs zich teruggetrokken. Aan het einde van de middag waren Haumont en het bos volledig in onze handen. Het Bois de l’Herbebois is alleen nog wel in het bezit van de Fransen, ze bieden daar veel tegenstand.


Het dorp Brabant lag vandaag ook zwaar onder ons vuur, de Fransen zijn het nu aan het evacueren heb ik gehoord.


Het gaat niet goed met me vandaag, ik voel me schuldig door alle moorden die ik op mijn geweten heb. Of dat nog niet genoeg was is vandaag al een van mijn broers gestorven, Luka is neergeschoten door een Fransman. Hij was toch nog veel te jong om te sterven, ik weet niet eens of ik dit zelf overleef om het aan mama en Tanja uit te leggen. Mijn twee overgebleven broers en ik hebben gelukkig wel steun aan elkaar op dit moment. Veel tijd om te huilen hebben we niet, we moeten zorgen dat de tegenpartij huilt. Ook dat idee maakt me niet blij. Zullen wij het nog wel overleven? Wie zal de volgende zijn die vermoord wordt? Arno, Fabian of ik?






















Dag 3:


23 februari 1916,


Lief dagboek,


Ook vandaag is er weer flink gevochten. We hebben vandaag eindelijk het dorp Brabant veroverd. Er werd wel veel tegenstand geboden door het Franse 351 infanterie Regiment, ze trokken zich terug in Samogneux. Om dit dorp is de strijd echt hevig, maar het is nog steeds in Franse handen.

De strijd om het Bois de l’Herbebois ging ook vandaag gewoon weer door. Dit bos hebben we vanuit het Bois de Wavrille aangevallen, de Franse 51e divisie heeft zich teruggetrokken. De Fransen hebben vandaag wel het Bois de Fosses ingenomen.

Voor ons gaat het goed: de Fransen zijn weg uit hun eerste verdedigingslijn! Ook de tweede en derde verdedigingslijnen zijn al hellemaal weg, deze waren alleen al wel zwak. Er is bijna niks meer dat ons kan tegenhouden. Ik hoop zo dat we de Fransen verslaan, dan hoop ik dat we naar huis kunnen.


We zijn nog over ons verdriet heen, we missen Luka heel erg. Wat nog het ergst is dat de lijken gewoon blijven liggen, hierdoor worden we er constant mee geconfronteerd. De ratten eten eraan en kruipen zo tussen de lijken door. Daarnaast stinkt het ook nog eens verschrikkelijk. We worden hier gek, het is koud, het is nat weer, we hebben honger, we missen onze families.

Vandaag zijn we bijna nog een broer verloren, Arno werd bijna door een kogel geraakt. Een andere soldaat kon er nog net op tijd voorspringen, nu is hij overleden in plaats van Arno. Ik weet dat hij het niet meer zag zitten, hij had het er al over dat hij het niet meer erg zou vinden om te stereven omdat hij het niet meer hield. Daarmee heeft hij wel Arno gered, we snappen niet hoe hij zoiets heeft kunnen doen. We zijn hem dankbaar.






















Dag 4:


24 februari 1916,


Lief dagboek,


Het is hier koud, het is vreselijk koud vriesweer. Vandaag hebben we weer wat troepen in de strijd gegooid. We werden sterk beschoten door de artillerie van de Fransen, dit gebeurde vanaf de linker Maas-oever. Deze oever hebben we niet meer aangevallen, ik begrijp niet waarom. Volgends het plan van Falkenhayn moeten we alleen de rechter over aanvallen.

We zijn er vandaag wel in geslaagd om het Bois de Fosses, het Bois de Chaume en het dorp Ornes in te nemen. Het gaat goed, de Fransen hadden aan het einde van de dag ook geen 2e verdedigingslinie meer, deze was toch al slecht gebouwd en hebben we binnen 3 uur verwoest.

Ik heb gehoord dat de Fransen vandaag afgelost zijn, het XXe korps van Balfourier is afgewisseld door het XXXe kops van Chrétien.


Vannacht ben ik wakker geworden omdat er een rat aan mijn teen aan het knabbelen was, als we niet aan het vechten zijn worden we gek van de ratten die hier lopen. Ik had niet zo dom moeten zijn geweest om mijn schoenen uit te doen toen ik ging slapen. We slapen in een soort verhoogd stukje in de loopgraaf, de hele loopgraaf is een grote blubber. Als de ratten alles wat te eten valt op hebben, dan beginnen ze aan ons en onze kleren. We moeten ze ’s nachts vaak van ons afslaan maar ze blijven maar terug komen. Gelukkig kon ik mijn schoenen nog uitdoen, sommige mannen krijgen hier al de zogenaamde loopgraafvoeten. Hun voeten bleven alsmaar vies, deze gaan ontsteken en opzwellen. Gelukkig is er nog bij niemand een voet geamputeerd, maar als het zo doorgaat zal dat nog wel komen.


Morgen heb ik vier dagen in de eerste loopgraaf gezeten, volgends het schema mag ik dan een loopgraaf naar achteren, naar de tweede linie. Na 4 dagen mag ik dan naar de reservelinie en als ik daar dan 8 dagen heb gezeten mag ik naar het achterland. Daar mag ik even 14 dagen rust houden en misschien enkele trainingen doen.


















Dag 5:

25 februari 1916,

Er is goed nieuws hier, de Fransen beginnen zich terug te trekken. Ze zijn in paniek. We komen steeds verder richting waar de Fransen zaten. Om Verdun heen liggen een aantal sterke forten die waar we nog voorbij moeten, het eerste fort is het fort Doaumont, die komt steeds dichter bij. Omdat de Franse troepen zich terugtrekken is het fort slecht verdedigd.

Vier pelotons van het Brandenburgse Legerkorps hebben het fort bezet, ze waren totaal onafhankelijk van elkaar. Er stonden maar 56 bejaarde Fransen! Deze hebben de Brandenburgers gevangen gezet, ze hebben zelfs niet één man verloren. Ze zeggen dat er zo weinig Fransen waren omdat we de Franse forten bij de val van Luik in 1914 met zware kanonnen hebben vernietigd. De Franse forten aan de oostgrens zijn toen ontmanteld en de kanonnen hebben ze naar andere gebieden verplaatst.

Verdun is nu echt binnen handbereik! In de vier dagen dat we aan het vuren zijn, zijn we al acht kilometer verder gekomen. Het zou super zijn als we Verdun hellemaal kunnen innemen, het is zelfs Atilla de Hun nooit gelukt om dit in te nemen. Het is ons land ook al niet gelukt om het tot nu toe in te nemen, in 1914 hield het al stand tegen onze aanvallen. Verdun heeft een hele grote symbolische betekenis voor de Fransen, ze zien het als belangrijk voor de verdediging van hun land.

 

Bronnenoverzicht:


Boeken:

Wereldoorlog I, Amsterdam 2001, Simon Adams


Internetpagina’s:

http://www.scholieren.com/werkstukken/30700

http://www.verdun.nl/La%20Bataille%20de%2016.htm

http://www.wereldoorlog1418.nl/verdun/volledige-tekst-22.htm

http://members.casema.nl/r.cossee/verdun.html

http://nl.wikipedia.org/wiki/Eerste_Wereldoorlog


Overig:

Aantekeningen uit de les