Tsjip / De leeuwentemmer door Willem Elsschot

1. Zakelijke gegevens
Auteur: Willem Elsschot, pseudoniem van Alphonsus Josephus de Ridder
Titel: Tsjip uit: Tsjip/De leeuwentemmer, Querido, Amsterdam, 1991 (eerste druk in 1934)

2. Eerste reactie
Keuze: Ik heb dit boek gekozen omdat de titel me aansprak. (Tsjip, het klinkt luchtig en vrolijk.) En omdat het uit 1934 is, een periode waar ik nog een boek uit moet lezen. En dan liever dit dan een oorlogsboek, dat is zo afgezaagd.
Eerste persoonlijke reactie: Mijn eerste indruk toen ik het uit had was: ‘Ehh.. was dit alles of heb ik nou de dieper liggende gedachte totaal gemist?’ Het lijkt zo oppervlakkig. Ik hoop dat ik tijdens het maken van dit verslag erachter kom dat het dat toch niet is.

3. Verdieping
Samenvatting: Het boek is geschreven vanuit het standpunt van Frank Laarmans. Hij loopt al tegen de zestig en heeft een gezin met vier kinderen, twee zoons en twee dochters.
Laarmans beschrijft de situatie in het gezin, hoe zijn vrouw altijd voor de kinderen zorgde en hij eigenlijk niks deed om te helpen behalve werken. Nu is hij eigenlijk een beetje de sul van het gezin. De kinderen staan allemaal aan de kant van hun moeder en Laarmans heeft eigenlijk niet veel meer in te brengen.
De oudste dochter, Adele, studeert aan de Handelsschool. Er komt vaak een Poolse studiegenoot van haar over de vloer, zij helpt hem met Frans en hij haar met Staatshuishoudkunde.
De relatie tussen Adele en de Pool, Bennek, verandert in een liefdesrelatie. Laarmans wordt het vuur aan de schenen gelegd, er wordt van hem verwacht dat hij met Bennek gaat praten over Adele en over het eventuele huwelijk tussen de twee. Laarmans heeft echter nooit een ander gesprek met Bennek gehad dan over school en de politiek, en in de gesprekken wordt hij nog vaak omver gepraat door Bennek ook. Hij voelt zich niet meer op zijn gemak sinds Bennek praktisch bij hun thuis woont.
Laarmans heeft geen idee hoe hij het gesprek moet beginnen en stelt het steeds uit, zijn gezin gaat hem een steeds grotere lafaard vinden, en zijn vrouw blijft duidelijk alleen nog maar bij hem voor de kinderen.
Uiteindelijk wordt de verantwoordelijkheid hem uit de handen genomen als Bennek op hem staat te wachten voor kantoor. Bennek vraagt Laarmans of hij Adele mag trouwen, Laarmans antwoord dat hij moet overleggen met zijn vrouw en Adele.
Op een dag verschijnt Benneks vader voor de deur. Hij blijft dineren, maar spreekt echter geen woord over het huwelijk tussen Adele en Bennek.
Even later komt er een brief uit Polen, de vader van Bennek verbiedt Bennek en Adele met elkaar te trouwen, en zegt dat Laarmans Bennek voortaan buiten de deur moet houden.
Laarmans wordt hier heel erg boos om en schrijft een onbeschofte brief terug waarin hij laat blijken dat als Benneks vader vindt dat zijn zoon niet meer over de vloer mag komen dat dat zijn probleem is en niet de van Laarmans.
Al snel krijgt Laarmans spijt van de brief en probeert hem te onderscheppen, maar de brief is al op weg naar Polen.
Na het afstuderen van Adele en Bennek gaat Bennek terug naar Polen. Na zijn vertrek verandert Adele in een zielig vogeltje en loopt als een zombie door het huis.
Niemand heeft nog hoop dat Bennek terugkomt om Adele te trouwen, al weet niemand van de onbeschofte brief van Laarmans.
Toch komt er dan op een dag een brief van Bennek waarin hij zegt dat Adele moet beginnen met het voorbereiden van het huwelijk.
Het huwelijk vindt plaats in een klein plaatsje aan zee, Coxijde, waar Laarmans een huisje heeft. Daar trouwen ze in het Gemeentehuis, maar beiden willen ook nog in de kerk trouwen (Bennek is streng gelovig.) Dit gaat echter niet door omdat de pastoor en Coxijde geen medewerking wil verlenen, als hij hoort dat Adele een ongelovige is, en niet is gedoopt. Adele en Bennek vertrekken alsnog op huwelijksreis naar Polen met het plan ergens onderweg in de kerk te trouwen. Laarmans gaat diezelfde avond terug naar Antwerpen. Zijn vrouw en kinderen blijven nog een tijdje in Coxijde. Als Laarmans thuis is en nadenkt over hoe leeg het huis is, en hoe hij Adele zal gaan missen gaat de bel. Het is Adele met Bennek. Zij willen niet halfgetrouwd al op huwelijksreis en willen alsnog in België trouwen. Laarmans laat zijn vrouw en kinderen niet overkomen, op verzoek van Adele.
De volgende dag meteen vraagt Laarmans de pastoor om medewerking, en een half uur later wordt Adele gedoopt. Na de biecht wordt het huwelijk alsnog ingezegend.
Bennek en Adele vertrekken naar Polen, waar ze in Gdynia gaan wonen. Dan komt al snel het bericht dat Adele haar eerste kind verwacht. Het wordt een zoon: Jan, genoemd naar een broer van Adele. Direct gaat de vrouw van Laarmans naar Polen om haar dochter te helpen. Als ze terugkomt, blijkt ze dolenthousiast over haar kleinzoon, en dus komt Jan al gauw naar België, om in het huisje in Coxijde kennis te maken met de rest van de familie.
Laarmans kan haast niet wachten van spanning. Zodra hij Jan in zijn armen heeft loopt hij weg met hem om hem de hele tuin te laten zien. Daar krijgt Jan de bijnaam Tsjip. (‘Op Walters veld wordt hij door onze mussen begroet. Ik blijf staan en zeg ‘Tsjip’. En in zijn mondhoeken ontluikt een glimlach. Ja jongen, voortaan heet jij Tsjip.’)
Laarmans neemt zich voor zijn sullige houding te vervangen en de allerbeste grootvader te worden die een kleinkind zich kan wensen.

Onderzoek van de verhaaltechniek:
De schrijfstijl: Het verhaal is in chronologische volgorde geschreven. Alle gebeurtenissen zie je door de ogen van een personage, namelijk de verteller die waarschijnlijk Laarmans zelf is. Ik vind dit prettig omdat je zo niet in de war kan raken. In sommige boeken vraag ik mezelf namelijk wel eens af van ‘wie verteld er nou?’ of ‘wie zegt dat nou?’
Het boek beschrijft de gedachten en houding van Laarmans, en hoe hij zich voelt bij de laagdunkende houding van zijn gezin tegenover hem. Het beschrijft hoe hij niet goed weet hoe hij met de situatie om moet gaan, maar hoe hij wel probeert wat te doen aan zijn sukkelige houding, alleen lukt het niet goed.
Het is dus allemaal helemaal vanuit Laarmans standpunt geschreven. Hij is de toeschouwer die de situatie beschrijft en zich soms in de situatie probeert te mengen, maar hoe dit steeds verkeerd uitpakt.
De ruimte: Het verhaal speelt zich af in Antwerpen, in huize Laarmans. Het huwelijk speelt zich af in Coxijde, net zoals de eerste ontmoeting tussen Tsjip en Laarmans. Het verhaal bestrijkt ongeveer 2 of 3 maanden denk ik.
Tsjip heeft een open einde.
• De verhaalfiguren: De hoofdpersoon is Laarmans. De andere personen die erin voorkomen zijn beschreven vanuit zijn standpunt, dus dat zijn geen losse personen. Ik zal de personen waar het meest aandacht aan besteed wordt beschrijven: Laarmans, Adele, Laarmans’ vrouw en Bennek.
Laarmans: Ik heb hem al een beetje beschrijven in de samenvatting en schrijfstijl. Laarmans begint een oude man te worden en te zien dat hij er nooit echt is geweest voor zijn gezin. Als gevolg hiervan wordt hij buitengesloten in het gezinsleven. Zijn vrouw beschouwt hem niet als een volwaardig persoon, maar als een lafaard. Zijn kinderen trekken naar hun moeder toe en staan aan haar kant.
Laarmans probeert wat aan zijn houding te doen, maar elke poging mislukt totaal. Zo probeert hij Adele te troosten als ze totaal overhoop ligt omdat Bennek naar Polen is vertrokken. Nadat hij zijn ‘troostende woorden’ heeft gesproken en uit de keuken is vertrokken, barst Adele in huilen uit.
Zijn intenties pakken vaak averechts uit. Maar als hij Tsjip voor het eerst ziet neemt hij zich voor een geweldige grootvader te worden. (‘Halleluja! Mijn verlosser is gekomen. Hij zal mij met mijzelf verzoenen en mij genezen van al mijn kwalen. Door hem zal ik wedervinden waar ik radeloos naar zoek in het zand.’ …. ‘Als hij mijn neus eindelijk beet heeft is ons verbond gesloten. Tsjip en ik zijn gezworen kameraden. Samen zullen wij door dik en dun gaan, ik voorop.’)
Adele: Adele is Laarmans’ oudste dochter. Ze studeert aan de Handelsschool, en wordt daar verliefd op Bennek. Ze is het evenbeeld van haar moeder, volgens Laarmans, alleen dan jonger. Wat het evenbeeld van haar moeder inhoudt wordt niet verteld.
Laarmans’ vrouw: Laarmans’ vrouw is duidelijk teleurgesteld in Laarmans, en ondervindt veel steun aan haar kinderen, die ook weer steun ondervinden aan haar. Het is het typische plaatje van een gezin: De vader is niet de vader waarvan het gezin wenste dat hij zou zijn, en als gevolg daarvan trekken de kinderen naar hun moeder en staan ze samen sterk tegen de vader.
Bennek: Bennek wordt afgeschilderd als een sterk persoon, een beetje terughoudend. Als hij Laarmans gedag zegt klikt hij met zijn hakken tegen elkaar. Ook al vond Laarmans zijn vader heel erg intimiderend en sterk, Bennek haalt hem toch over zodat hij mag trouwen met Adele. Hierdoor krijgt Laarmans respect voor hem.

De situaties: Het boek is verdeelbaar in drie delen.
Het eerste deel zou zich afspelen voor de brief uit Polen waarin Bennek verteld dat Adele het huwelijk kan gaan voorbereiden. In dit deel verwacht iedereen het huwelijksaanzoek van Bennek, en geeft Laarmans toe dat hij geen raad weet met de situatie.
Het tweede deel is vanaf het moment dat de brief is ontvangen. Adele leeft weer op en iedereen gaat aan de slag om het huwelijk voor te bereiden. Er wordt flink genaaid en gekookt, en het huis leeft weer op.
Het derde deel is wanneer het gezinsleven weer langzaam op gang komt, nadat ze zijn gewend aan het idee dat Adele het huis uit is. Laarmans neemt zich voor dat als zijn andere kinderen gaan trouwen het beter aan te pakken. In dit gedeelte ontmoet hij ook Tsjip.
De vertelwijze: Tsjip humoristisch en zeer ironisch geschreven. De hoofdpersoon is geen held, en dat is wel eens verfrissend. Uiteindelijk draait het hele verhaal om Adele, ook al is zij in praktijk niet de hoofdpersoon.

Op zoek naar de thematiek
Thema: De hoofdgedachte van het boek is volgens mij: gaat het huwelijk wel of niet door, en hoe slaat Laarmans zich door de verschillende problemen heen.
Motieven:Het motief is machtstrijd denk ik, al is het op een hele vage manier. Wie heeft de macht om het huwelijk wel of niet door te laten gaan. Uiteindelijk blijkt dat Bennek deze macht heeft. Het blijkt weer al te duidelijk dat Laarmans een slappeling is, omdat het hem niet lukt. Het motief zou dus ook de machteloosheid van Laarmans kunnen zijn. Hij zou de macht wel kunnen hebben, maar hij heeft de kans voorbij laten gaan om een goede vader voor zijn kinderen te zijn. Nu is het te laat en accepteert niemand het meer als hij iets probeert en bestempelen ze het als sukkeligheid. Ze geven hem wel de verantwoordelijkheid om te zorgen voor het huwelijksaanzoek, maar niemand verwacht echt van hem het goed te doen. Uiteindelijk heeft hij ook helemaal geen hand gehad in de huwelijksvoltrekking.
Het verband tussen titel en thema: Ik denk dat Tsjip de tijd inluidt dat er dingen gaan veranderen. Zodra Laarmans Tsjip ziet wil hij zijn houding veranderen. Tsjip staat dus symbool voor de verandering in Laarmans, al kom je in dit boek niet te weten of Laarmans ook echt verandert.

Plaats in de literatuur geschiedenis
Eerste publicatie: 1934
Kennis van schrijver: Willem Elsschot is het pseudoniem van Alphonsus de Ridder, geboren in 1882 en overleden in 1960. Hij is prozaschrijver en dichter. Zijn literatuur wordt door iedere generatie weer opnieuw gelezen en op prijs gesteld, en blijkt steeds weer levendig en origineel, ook vele jaren na de verschijning van de oorspronkelijke edities. Zijn Verzameld Werk is al sinds 1957 in vele herdrukken verkrijgbaar. Hij werd ondermeer onderscheiden met de Staatsprijs voor het proza en de Constantijn Huygenprijs.
Wat weet je van de tijd waarin het verhaal geschreven werd: Je zou het boek kunnen plaatsen onder de neoromantiek. Er is in dit boek namelijk absoluut geen sprake van verheerlijking. Alles wordt gewoon concreet beschreven.
Ook is er sprake van zakelijkheid. Zo staat er in het boek ‘de radio bleef uit.’ De nieuwe media is dus opgekomen. Een journalistieke weergave is er ergens ook in terug te vinden. Wat ik al eerder meldde is dat de omgeving niet besproken wordt. Er wordt veel weggelaten. De invloed van de film is te herkennen in de korte scenische opgezette hoofdstukken. De hoofdstukken zijn niet groter dan 3 à 4 bladzijden.
Tevens is er een duidelijk modernistisch aspect terug te vinden in Tsjip. De verteller is aarzelend en onzeker bovendien waren zij ook niet alwetend. Laarmans is dat ook. Hij aarzelt vaak over hoe hij iets moet aanpakken.
In hoeverre is dit werk typerend voor de schrijver: In alle boeken van Elsschot zijn autobiografische gegevens verwerkt. Wat dat betreft past dit boek dus in het oeuvre van de auteur. Verder is de hoofdpersoon een persoon die ook in een deel van zijn andere boeken voor komt. Qua stijl zou je het boek niet kunnen vergelijken met zijn andere werken. Het boek is namelijk niet diepgaand maar toch boeiend. Het verhaal is warm en echt. Andere werken zijn vaak onderkoelt, onderdrukt, niet zo levensecht en nuchter.
In hoeverre is dit werk typerend voor de tijd waarin het ontstaan is: Ik kon er niet veel over vinden, maar het boek wordt getypeerd als neoromantisch. De literatuurstroming romantiek was typerend voor de 19e eeuw. Dus ik denk niet dat dit boek typerend is voor de tijd waarin het is geschreven.

4. Beoordeling
Positieve verhaalelementen: Het verhaal blijft heerlijk oppervlakkig en het is simpel geschreven. Het is chronologisch en zeer begrijpelijk. Je kan goed meevoelen met de personages en er zijn deze keer eens geen complotten tegen de hoofdpersoon. De problemen waar de hoofdpersoon zich in bevindt zijn betrekkelijk eenvoudig en worden vanzelf opgelost. De simpelheid van dit verhaal was verfrissend. Dat vond ik echt heel positief aan het verhaal.
Sterkste passage: Dat is de laatste scène waar Laarmans Tsjip ontmoet. Laarmans zit eerst nog in de bosjes verscholen en bekijkt de taferelen van zijn gezin dat Adele en Tsjip begroet. Dan komt hij uit de bosjes tevoorschijn. ‘Nu is mijn tijd gekomen. Ik werk me los uit het groen en wandel rustig op hem toe. Zijn grootmoeder draagt hem op de arm en Adele, die mij ziet aankomen, groet mij niet eens. Zij heeft mij begrepen en houdt een oog op ons eerste contact zoals zij in de kliniek een oog hield op de baker toen die het waagde haar pas gebaarde zoon aan te raken.
Zo staan wij dan tegenover elkander. Hij heeft oogjes en een neus als een doodgewoon kind, maar ik weet wel beter. Hij kijkt mij rustig aan, steekt aarzelend zijn handjes uit en komt op mijn arm zitten. ‘Neem een doek,’ zegt mijn vrouw, maar wij zijn reeds op weg. Wij wandelen de tuin door, hij zonder te huilen, ik zonder spraak. Op Walters veld wordt hij door onze mussen begroet. Ik blijf staan en zeg ‘Tsjip’. En in zijn mondhoeken ontluikt een glimlach. Ja jongen, voortaan heet jij Tsjip. …. Als hij mijn neus eindelijk beet heeft is ons verbond gesloten. Tsjip en ik zijn gezworen kameraden. Samen zullen wij door dik en dun gaan, ik voorop.’
Deze passage vind ik zo mooi, zo gevoelig. Het is echt menselijk hoe het beschreven wordt, de woorden die gekozen worden laten zien dat de schrijver precies weet hoe het personage zich voelt. Ik vind het meesterlijk. Het straalt zo’n warmte en echtheid uit. Je kan het voelen.
Negatieve verhaalelementen: Het woordgebruik is soms wel vervelend. In de passage hiervoor wordt het al één keer gebruikt, het gebruik van woorden als elkander, wederkeren, medegaan, gij enzovoorts stoorden me wel een beetje. Voor de rest waren er geen negatieve verhaalelementen.
Vergelijking met een boek: Ik kan het niet vergelijken met een ander boek. Ik heb nog nooit een boek van Willem Elsschot gelezen, dus ik kan het ook niet met andere boeken van hem vergelijken. Ik heb ook nog nooit een verhaal geschreven waarin de hoofdpersoon zo’n sukkel is, en die niet weet hoe hij om moet gaan met de bruiloft van zijn dochter, of überhaupt met zijn gezinssituatie. Dus sorry, weer geen vergelijking.
Oordeel over het thema: Ik vind het thema een beetje vaag. Maar omdat ik weet dat het auto-biografisch is, (het is opgedragen is aan ‘mijn kleinzoon Jan Maniewsky’. En dat is precies de naam van Tsjip in het boek. Op de achterkant staat ook: ‘en het boek heeft dan ook niet toevallig een man als hoofdpersoon waarvan de dochter trouwt met en Pool en bevalt van een jongen.’) vind ik niet dat ik er over mag oordelen. Het zijn gebeurtenissen uit iemands leven, en die beschrijft diegene. Je kan moeilijk zeggen dat je de gebeurtenissen uit iemands leven stom vindt, en dat er dus geen boek over geschreven mag worden.Daarom vind ik niet dat ik een oordeel mag hebben over het thema, omdat ik begrijp waarom het geschreven is. Als het een fictief verhaal zou zijn geweest zou ik zeggen: Ik kan wel honderd betere onderwerpen bedenken om over te schrijven. Maar aangezien het dat niet is, zeg ik niks.
Oordeel taalgebruik: Ik heb het allemaal al bij negatieve verhaalelementen gezegd, maar ik zal het nog een keer herhalen. Het woordgebruik is soms wel vervelend. In de passage hiervoor wordt het al één keer gebruikt, het gebruik van woorden als elkander, wederkeren, medegaan, gij enzovoorts stoorden me wel een beetje, omdat ik er niet aan ben gewend.
Eindoordeel: Het is een boek dat op het eerste gezicht aandoet als een beschrijving van de aanloop en voorbereiding en nasleep van het huwelijk van een dochter, vanuit het oogpunt van haar sukkelige, buitengesloten vader. Als je verder kijkt wordt het de gevoelige beschrijving van de positie van een vader die nooit een grote rol heeft gespeeld in het leven van zijn gezin, en nu op moet draaien voor het geluk van zijn dochter. Zijn onmacht en onwetendheid over hoe hij moet omgaan met de situatie speelt een grote rol in het boek. Juist deze onhandigheid van de hoofdpersoon maakt het een interessant boek, eindelijk een boek waar de hoofdpersoon niet de held is, maar de sukkel. Als je dit beseft maakt dat het boek veel levendiger en mooier. Ik vind het boek een geweldig voorbeeld van een boek dat op een zo simpel mogelijke manier toch heel gevoelig en menselijk is.
Oordeel over het taalgebruik: Ik denk dat het taalgebruik er Vlaams is. Daarom vind ik het vervelend soms om te lezen met als die elkanders, medegaans en gij’s. Maar afgezien daarvan vind ik het goed geschreven. Er wordt weinig in detail getreden, en toch is het realistisch. Dat vind ik heel knap van de schrijver. Hij blijft zo kort en nuchter mogelijk, maar maakt er wel een warm en gevoelig boek van.
Is het een aanrader: Ja, maar dan moet je wel het tweede deel erachteraan lezen: De leeuwentemmer. Tsjip is meer een inleiding op dat verhaal denk ik. Als je alleen dat leest blijf je wel achter met een gevoel van, wat is het nut van dit boek? Dus wel het tweede boek er achter aan lezen!

5. Een recensie van het werk
Gegevens recensie: ‘In het despotisch bewind dat Elsschot voerde over zijn gevoel, lag zijn geweldige kracht. Meer ontspanning dan de grimmige lach, ook ten aanzien van dingen die hem het meest dierbaar waren, heeft hij zichzelf als kunstenaar nooit gegund. Hij schreef met vaste hand en van alles wat in hem woelde mocht alleen het toonbare door het tourniquet. Het wild gedrang daarachter heeft, geloof ik, aan zijn stijl de vaak verbluffende geladenheid gegeven, die op zijn beste bladzijden, elke volzin de beeldende kracht schenkt van voldragen poëzie.’ S. Carmiggelt
Samenvatting oordeel recensent: De geweldigheid van dit boek zit in de gevoelige schrijfstijl, die op sommige bladzijden aandoet als poëzie.
Vergelijking met oordeel: Het is waar dat het boek gevoelig is geschreven en dat maakt het goed. Alleen dat het de kracht schenkt van poëzie lijkt mij een beetje overdreven.