Heijden van der, A.F.Th., Tonio, Amsterdam: De Bezige Bij, 2012

Waarom heb ik dit boek gelezen?

Ik wilde graag een boek van A.F.Th. van der Heijden lezen, omdat dit de favoriete schrijver van mijn vader is. Ik ging even door de gegeven lijst met boeken vanuit school kijken en zocht naar een beetje uitdaging: een boek met weging 1.5. Zo kwam ik uit bij Tonio.

Waar gaat ‘Tonio’ over?

Heel kort gezegd, gaat Tonio over de dood van Van Der Heijden’s zoon, Tonio. In boek 1 heb je een afwisseling van herinneringen uit Tonio’s jeugd en de gebeurtenissen rondom zijn dood. Deze herinneringen zijn vaak metaforisch te verbinden met de gebeurtenissen rondom Tonio’s dood. Dit geeft een beeld weer van een soort ‘circle of life’. Hieronder een aantal voorbeelden:

1. De geboorte van Tonio vindt plaats in een ziekenhuisbed. In zo’n zelfde soort bed ligt hij terwijl hij stervende is. 
2. Ook Adri’s koffieadem komt in beide gevallen terug en valt zijn vrouw Mirjam lastig. 
3. Bovendien vertelt Van der Heijden dat er bij de geboorte van Tonio een foto is gemaakt, omdat dit gebruikelijk was op de afdeling van dit ziekenhuis. Bij Tonio’s dood worden ook foto’s gemaakt: door de politie voor het onderzoek naar het ongeval. 
4. Ze worden door de politie naar het ziekenhuis gebracht, terwijl ze bij Tonio’s geboorte door de verloskundige naar het ziekenhuis werden gebracht. 
5. Bij Tonio’s geboorte heeft Adri het gevoel dat hij zijn zoon tegen alles moet beschermen. Bij Tonio’s dood lopen Adri en Mirjam ook terug nadat ze afscheid van hem hebben genomen, omdat ze hem willen ‘beschermen’ als hij sterft (ze vinden dat ze Tonio verraden als ze dit niet doen).

Een korte samenvatting van het eerste boek: Adri en Mirjam worden in de ochtend op Eerste Pinksterdag opgehaald door de politie: hun zoon Tonio is ‘s nachts rond 4.30 aangereden en ligt in het ziekenhuis. Ze rijden met de politie naar het ziekenhuis, waar ze Tonio in een coma aantreffen. Intussen is de zus van Mirjam, Hinde, ook gekomen. Zij blijft achter, terwijl Adri en Mirjam afscheid komen nemen. Daarna tekenen ze de papieren en gaan ze naar huis. Thuis vertrekken Mirjam en Hinde naar hun ouders om het nieuws te vertellen. Zo omvat boek 1 alle gebeurtenissen op Eerste Pinksterdag.

Een korte samenvatting van het tweede boek: Op Tweede Pinksterdag moet Adri al beginnen met het organiseren van de begrafenis van zijn zoon. Deze vindt op vrijdag plaats. Adri realiseert zich dat hij het meisje waarmee Tonio de donderdag voor zijn dood een fotoshoot had gehouden graag wil ontmoeten zodat zij de laatste uren van het leven van zijn zoon kan reconstrueren. Zij is zaterdagavond immers met hem uitgegaan naar Paradiso. Mirjam heeft in de eerste dagen na de dood van haar zoon last van geheugenverlies, Adri sluit zichzelf vooral binnen op. Dennis, een vriend van Tonio, vertelt Adri dat Tonio niet naar paradiso is geweest en het meisje er helemaal niet bij was. Er was een ander meisje: Goscha. Zij is met Dennis naar huis gegaan, Tonio zou naar huis gefietst zijn. Een andere vriend is er achter gekomen dat het meisje van de fotoshoot Jenny heet. Adri wil met haar praten om er achter te komen waarom ze niet naar Paradiso zijn gegaan. Als Adri met Goscha praat, valt hem op dat Tonio niet de meest voor de hand liggende route naar huis heeft genomen, hij vraagt zich af waarom. Jenny wordt gevonden en er wordt een afspraak gemaakt waarop ze de foto’s van de shoot kan komen ophalen, maar op het laatste moment zegt ze af. Mirjam is bang dat Adri een tweede leven wil beginnen met een andere vrouw, om alsnog een kind te krijgen. Ook willen ze kijken of Adri en Mirjam niet samen alsnog een kind kunnen krijgen. Dit gebeurt niet, Adri en Mirjam weten immers dat dit voor het kind vreselijk zou zijn door de veel te beschermende opvoeding. Jenny komt een latere afspraak wel na. Ze vertelt dat Tonio en zij naar Paradiso zouden gaan, maar Tonio toen voorstelde naar een andere kroeg te gaan. Ze hield niet van de muziek daar en kende Tonio’s vrienden niet en is daarom uiteindelijk niet meegegaan. Adri merkt dat Tonio in zijn hele leven aanwezig is, ofja, ‘aanwezig’, omdat hij steeds aan hem moet denken. Dit noemt Adri ‘pantonionisme’: Tonio is in zijn afwezigheid overal aanwezig. Van Der Heijden sluit het tweede boek af door te beschrijven hoe hij met Mirjam twee maanden na Tonio’s dood voor het eerst gaat kijken op de plek waar hun zoon is aangereden. Dit doen ze door met hun vrienden mee te gaan op de dag van de huldiging van het Nederlands Elftal. Ook kijken ze door een interview met Van Persie naar de beelden van het ongeluk. Zo omvat het tweede boek de voortdurende drang om te reconstrueren wat er die Pinkstermorgen met Tonio is gebeurd.

Wat was mijn eerste reactie na het lezen?

Ik was na het lezen van dit boek voornamelijk een beetje in de war. Aan de ene kant vond ik het namelijk totaal geen boeiend boek en heb ik me er echt doorheen moeten vechten. Aan de andere kant begrijp ik de sentimentele waarde die dit boek voor Van Der Heijden heeft en neem ik vooral mezelf kwalijk dat ik de essentie van dit boek blijkbaar niet heb kunnen inzien. Ik ben blij dat ik het boek uit heb en zou het ook niet per se aan een ander aanraden: het is langdradig en er gebeurt naar mijn idee simpelweg te weinig.

Verdieping

Het boek laat eigenlijk niets open. Dit is ook het hele punt van het tweede boek. Zo gaat boek 1 niet in op wat er nou precies is gebeurd, waar dit in boek 2 dit gaandeweg steeds duidelijker wordt. Dit komt door de drang die Adri en Mirjam in boek 2 hebben om te reconstrueren wat er die nacht nou is gebeurd. Telkens weer komt deze drang naar voren, waardoor stukje bij beetje duidelijk wordt wat er nou is gebeurd. Er zijn maar twee dingen die ik niet zeker weet na het uitlezen van dit boek. Allereerst, wat heeft er nou voor gezorgd dat Tonio deze omweg naar huis nam? Dit kon door de trek in Shoarma komen, aldus Adri, maar het zou me ook niks verbazen als dronkenschap de reden is geweest. Daarnaast is mij nog steeds niet helemaal duidelijk wat de verhouding tussen Tonio en Jenny nou precies was: waren ze vrienden, waren ze meer dan dat?

Het boek is naar mijn idee maar weinig spannend. Ik zie dan ook maar weinig aan spanningsopbouw langskomen in dit boek. Dit boek gaat meer in op sentiment; emotie. Hierdoor wordt het verhaal toch spannend, maar er is niet een typische vorm van spanningsopbouw verder naar mijn idee.

De personages zijn terug te herleiden tot de drie mensen waar dit boek over gaat: Tonio, Adri en Mirjam. Dit gezinnetje wordt in zekere mate beschreven, voornamelijk op het gebied van karakter. Om te beginnen, Tonio. Hij is een jonge jongen die wat kalmer is. Hij is er niet van gediend om te erg in de spotlight te staan (in tegenstelling tot zijn jongere jaren) en schaamt zich snel, vooral voor zijn ouders (lees: vader). Adri is behoorlijk beschermend over zijn zoon: hij heeft al sinds zijn geboorte de neiging om zijn zoon te willen beschermen voor alles. Ook is hij heel liefdevol, maar kan hij zichzelf compleet afsluiten van zijn familie wanneer hij bezig is met een nieuwe roman. Mirjam is nog het minst beschreven van het gezin. Ze heeft ook een enorme liefde voor haar zoon en is er vooral enorm op gesteld om met haar gezin samen te zijn (zoals op de zondag, wanneer ze meestal met zijn drieën Surinaams bestellen). Naar Adri toe kan ze heel fel en streng zijn, maar aan het einde van de dag houdt ze wel enorm veel van hem.

De fabel is vrij ingewikkeld in dit verhaal: er zijn twee verhaallijnen. De eerste verhaallijn vertelt Tonio’s jeugd, zoals Adri dit heeft opgeschreven in zijn dagboek/logboek over zijn zoon. Het sujet van deze verhaallijn loopt absoluut niet chronologisch: er worden willekeurige herinneringen uit gehaald die in Van Der Heijden’s visie in verband staan met de gebeurtenissen in de tweede verhaallijn. Wel zien we een grove lijn lopen, waarmee we Tonio toch langzaam ouder zien worden, maar geheel chronologisch is het sujet niet. De tweede verhaallijn is wel chronologisch verteld: fabel en sujet zijn in deze verhaallijn gelijk. In de tweede verhaallijn lezen we de vertelling van Van Der Heijden over de gebeurtenissen op Eerste Pinksterdag (boek 1) tot en met de huldiging van het Nederland Elftal na het WK in 2010 (boek 2). Deze verhaallijnen worden dwars door elkaar heen verteld: in de subhoofdstukken wisselen de verhaallijnen elkaar af. Hierdoor zijn fabel en sujet dus niet gelijk.

Het perspectief in dit boek is vanzelfsprekend een ik-persoon, namelijk de schrijver zelf, Van Der Heijden. Hij heeft dus een ik-perspectief waarbij verteller en schrijver samenvallen. Uit zijn dagboekaantekeningen vertelt hij de herinneringen aan zijn zoon en probeert hij te reconstrueren wat er gebeurd is op die Eerste Pinksterdag. Naar mijn idee kon Van Der Heijden niet kiezen voor een ander perspectief, want dan zou hij over zichzelf in de derde persoon moeten praten; hij komt immers zelf in het verhaal voor. Dit zou het verhaal zeer onpersoonlijk maken, wat zonde zou zijn, want juist het persoonlijke aan dit boek is wat het boek zo sterk maakt.

De stijl van Van Der Heijden vind ik wel ontzettend interessant. Het boek bestaat dan wel uit ontzettend veel beschrijvingen, wat niet zo gek is, aangezien een groot deel ervan gebaseerd is op dagboekaantekeningen en deze natuurlijk geen uitgebreide dialogen bevatten (wie reconstrueert zulke dialogen ook in zijn dagboek? Dat is onmogelijk). Van Der Heijden bedenkt zelf gewoon woorden die hij gebruikt in zijn boek, wat ik ontzettend leuk vind. Het beste voorbeeld uit dit boek is de eerder genoemde pantonionisme: het aanwezig zijn van Tonio in zijn afwezigheid.

Het boek past goed in het oeuvre van Van Der Heijden. Hij is één van de beste hedendaagse romanschrijvers én heeft al meerdere requiems geschreven, wanneer hij dit boek schrijft.

Thematiek

Wat opvallend is aan dit boek, is dat alles zich afspeelt in Amsterdam. Alle belangrijke en symbolische plekken zijn in Amsterdam: de plek van het ongeluk, het AMC, de Amsterdamse grachten. Alleen enkele herinneringen verwijzen terug naar andere plekken, maar voor de rest is het boek één en al Amsterdam. De relatie tussen vader en zoon staat in dit boek centraal: bij de geboorte van Tonio had Adri al de neiging om zijn zoon te beschermen tegen de wereld. Nu bleek dat hij heeft gefaald, had hij daar een enorm schuldgevoel over.

Van Der Heijden noemt dit boek een ‘requiemroman’ (aldus de ondertitel), wat een mooie benaming van het soort boek is. 

Eindoordeel

Zoals ik eerder al heb benoemd, vind ik het boek niet zo super interessant. Ik miste een beetje de echte gebeurtenissen, zeker aangezien ik voor ik begon met lezen al wist dat Tonio was overleden, door de achterkant van het boek. Het aantal gebeurtenissen staat naar mijn idee niet echt in verhouding tot de enorme hoeveelheid tekst, waardoor ik me al snel verveelde. Ik besef dat dit persoonlijk is en ik denk dus dat het genre (een requiem/requiemroman) mij niet zo ligt. Ik had wat verwachtingen over hoe Van Der Heijden op een soort queeste zou gaan om er achter te komen wat er met Tonio is gebeurd (dit wordt ook aangekondigd in de flaptekst) wat hij in feite ook doet, maar gewoon minder interessant is door het gebrek aan verrassende wendingen. Ik kan me ook niet zo goed verplaatsen in hoe het is om een zoon te verliezen, want verrassend genoeg heb ik geen kinderen. Wel geeft Van Der Heijden er met alle anekdotes uit het verleden een verdiepende wending aan en krijg ik toch een beetje het gevoel mee dat Van Der Heijden zelf wellicht heeft gevoeld. Ik denk dat de belangrijkste boodschap uit dit boek een beetje de ‘circle of life’ is. Dit zie je terug in de eerder benoemde verbindingen tussen de gebeurtenissen rondom Tonio’s geboorte en jeugdigheid en zijn dood en eindigheid. Zo zie je enerzijds het contrast tussen leven en dood en anderzijds de overeenkomsten die leven en dood wel niet hebben.

De belangrijkste gebeurtenissen zijn denk ik de fotoshoot met het meisje, het uitgaan op zaterdagavond, het ongeluk en het afscheid dat Adri en Mirjam nemen van Tonio. De eerste twee gebeurtenissen zijn samen namelijk de aanleiding, de derde gebeurtenis is het fatale moment waarop het hele boek is gebaseerd en het vierde moment is het meest ingrijpende moment in de belevingswereld van Adri en Mirjam en daarmee het meest emotionele moment. Juist om deze reden is deze gebeurtenis me ook het meeste bijgebleven. Deze gebeurtenissen worden, naar de kennis die Van Der Heijden heeft, volledig beschreven, daar heb ik niks op aan te merken. Ik denk wel dat de gevoelens van de personages (Adri en Mirjam) de belangrijkste rol spelen, belangrijker dan de gebeurtenissen. Dit is ook logisch, want het boek is een requiem en is dus gebaseerd op de nalatenschap van Tonio (op zijn ouders). Dit maakt het hele boek een soort sentiment, waarbij de gevoelens van de nabestaanden uiteraard de overhand hebben. De gebeurtenissen zelf waren voor mij dus ook niet het probleem: deze waren best interessant. Het was het gebrek aan gebeurtenissen dat mij zo’n moeite bezorgde met het doorlezen in het boek.

Het verhaal is naar mijn idee best ingewikkeld van opbouw: door de snelle afwisseling in de subhoofdstukken van de ene naar de andere verhaallijn en binnen de eerste verhaallijn ben je steeds kwijt wat er nou ook alweer aan het gebeuren was. Deze onderbrekingen dragen wel goed bij aan de spanning: het vervolg wordt steeds uitgesteld. Ik vind al die flashbacks best vermakelijk, omdat ze wel bijdragen aan het begrip van de situatie. Ik vind dit ook ontzettend passen bij het genre en thema: een requiem. Het boek boeide me in de opbouw eigenlijk al meteen, omdat er meteen een spannende gebeurtenis plaatsvindt aan het begin van het boek: Adri en Mirjam worden opgehaald door de politie.

Het taalgebruik in het boek is zeker niet moeilijk. Het boek is zeker goed te begrijpen. Ik vind wel dat er te weinig dialoog voorkomt in het boek vergeleken met de hoeveelheid beschrijvingen die Van Der Heijden gebruikt. Er zijn enkele gebruikmakingen van beeldspraak, maar deze maken het verhaal niet onbegrijpelijker.