Philip en de anderen door Cees Nooteboom

Inleiding
Voor je ligt een boekverslag over ‘Philip en de anderen’, de debuutroman van de Nederlandse schrijver Cees Nooteboom. Je zult door het lezen van dit verslag meer te weten komen over onder andere de inhoud, de schrijfstijl en de achterliggende gedachte van het boek en misschien dat je na het lezen graag het boek zelf eens zou willen lezen of, als je dit al gedaan hebt, een andere kijk hebt op de roman. Veel plezier bij het lezen.

Samenvatting
De hoofdpersoon van dit boek, Philip Emmanuel Vanderley, gaat als hij zestien jaar is bij zijn ruim zeventig jaar oude oom Antonin Alexander wonen. Hij is hier als kleine jongen ook al geweest en hij is toen gefascineerd geraakt door enkele spullen van zijn oom. In de twee jaar dat hij bij zijn oom woont krijgt hij het verhaal achter de spullen te horen en leert hij veel van hem.

Op zijn achttiende besluit hij om op reis te gaan door Frankrijk. Al liftend komt hij in Arles aan. Daar wordt hij aangesproken door een zeer dikke man, Maventer genaamd. Hij brengt hem naar een dorpje in de Provence. Na daar een paar dagen vertelt Maventer hem een verhaal over een Chinees meisje, Marcelle geheten. Philip wordt heel nieuwsgierig over haar en hij wil haar gaan zoeken.

Philip trekt naar Parijs, waar hij een tijd met de Ierse Vivien doorbrengt. Op aandringen van haar gaat hij naar Calais. Daar denkt hij in de verte het Chinese meisje te zien maar hij verliest haar uit het oog. Via Brussel vervolgt hij zijn zoektocht in Luxemburg. In Luxemburg ontmoet hij Fey, een vreemd meisje dat weet dat hij in Arles is geweest. Ze woont in een ruïne waar Philip enkele dagen verblijft. Bij haar ontmoet hij twee jongemannen, de epileptische Heinz en de wijze Sargon, die Fey ‘de anderen’ noemt en die ook van zijn bezoek in Arles afweten, naar eigen zeggen omdat Maventer over hem verteld heeft. Heinz vertelt een verhaal over zijn jeugd in het klooster en Sargon vertelt over zijn dromen en zijn fascinatie voor de menselijke stem. Sargon en Heinz beloven hem te helpen met zijn zoektocht naar het Chinese meisje, ze spreken af dat Philip in het noorden van Europa zal zoeken en Heinz en Sargon in het zuiden.

Philip gaat terug naar Nederland, waar hij in Brabant en later op Texel in de tuinbouw werkt om geld te verdienen. Dan zoekt hij in Nederland en Duitsland naar het Chinese meisje, maar zonder resultaat. Als hij in het dorp Krusaa de grens naar Denemarken oversteekt vindt hij haar, precies op de plek waar Maventer dat zonder dat Philip dat besefte had voorspelt. Samen met Champignon, zoals hij haar noemt, reist hij door Scandinavië. Ze leren elkaar beter kennen en hij wordt verliefd op haar. Toch zegt zij weg te moeten gaan omdat ze niet bij andere mensen kan blijven. Als ze weg is gaat Philip terug naar zijn oom. Daar eindigt het boek met de boodschap dat je van een reis niets hoeft mee te nemen, behalve de ervaring. 

Tekstanalyse
Typering
‘Philip en de anderen’ kan het best getypeerd worden als een psychologische reisroman. Hiermee heeft Nooteboom, die na dit werk nog vele reisverhalen zou schrijven, dit genre op de kaart gezet. 

Tijd
Er wordt niet duidelijk verteld wanneer het verhaal zich afspeelt, maar het zal ongeveer dezelfde tijd zijn als waarin het is geschreven: begin jaren ’50. In principe is de tijd ook niet belangrijk voor het verhaal, het zou zich ook nu kunnen afspelen. Hoe lang de verhaaltijd precies is wordt niet duidelijk, mede door zinnen als “Lang of niet lang daarna…” Het zal ongeveer negen jaar zijn, aangezien het verhaal begint als Philip op tien jarige leeftijd bij zijn oom gaat logeren, waar hij zes jaar later voor twee jaar gaat wonen, om vervolgens ongeveer één jaar te reizen. De leestijd was ongeveer 4 uur.

Elk verhaal dat Philip te horen krijgt is een vertraging. De belangrijkste vindt plaats wanneer Maventer Philip het verhaal over het Chinese meisje vertelt. Op haar beurt vertelt het Chinese meisje in het verhaal een ander verhaal aan Maventer. In dat verhaal gaat ze op bezoek in een verdrietig land waar maar één boek is. Een typische versnelling is te vinden wanneer in enkele regels wordt verteld hoe Philips zoektocht in Nederland en Duitsland verliep: “Dat heb ik allemaal gedaan om geld te verdienen – want ik wilde haar verder gaan zoeken, en dat hèb ik gedaan, in Nederland, maar ik vond haar niet, daarna in Duitsland, maar ik vond haar niet – en zo was het september geworden, en was het herfst, en een vroege morgen, toen ik de grens overging, naar Denemarken.”

Een groot gedeelte van het boek is in flash-back verteld. Boek 2 begint wanneer Philip voor het eerst bij Fey in Luxemburg is, maar kort daarna wordt uitgebreid verteld hoe hij daar gekomen is. In de flash-back becommentarieerd Philip soms zijn gedrag en keuzes en het geeft een grappig effect als de schrijver aan het eind van de flash-back tussen haakjes weer herhaalt wat dertig bladzijdes eerder ook al werd beschreven.

Ruimte
Aangezien het een reisverhaal is verblijft Philip overal maar kort en worden alle plaatsen niet zeer nauwkeurig beschreven. De belangrijkste plaatsen van het boek zijn het huis van Antonin Alexander in ‘t Gooi, het onbekende dorpje nabij Arles en de ruïne van Fey in Luxemburg. Verder reist Philip nog door Grenoble, Routiers, Parijs, Calais, Brussel, Kopenhagen, Stockholm en Nordfjord.

Er is in het boek maar weinig sprake van belangenruimte. Het komt wel voor op het eind van het verhaal, wanneer Philip en Champignon afscheid nemen. Dat fragment begint met “Nu moest ik haar nog gaan verliezen. Die avond dat het stormde. […] De bergen, vóór aan de fjord in elkaar gedrongen tot machtige dieren, dreunden en scholden met de storm, en wij hoorden het water roepen en schreeuwen. De regen sloeg ons…” Dit is een moeilijk en verdrietig moment en om deze emoties nog eens te versterken stormt het flink.

Personages
De hoofdpersoon van het verhaal is Philip Emanuel Vanderley. Philip is een zeer intelligente jongen. Zijn belangrijkste karaktereigenschap is dat hij zich snel aan mensen hecht en maar moeilijk afscheid kan nemen. Dit weet hij ook van zichzelf: “… ik ben altijd een verliezer, omdat ik mij teveel aan dingen hecht, of aan mensen, en zo is reizen geen reizen meer, maar afscheid nemen. Ik heb mijn tijd doorgebracht met afscheid nemen en herinneren, en het verzamelen van adressen in mijn agenda’s als kleine grafstenen.” Philip is ook heel dromerig, hij illusioneert veel dingen die er niet zijn en hij heeft een sterke verbeeldingskracht. Hij houdt van lezen, plaatjes kijken, in het donker in een bus rijden, aan het water zitten, in de regen lopen en iemand kussen. Van zijn uiterlijk is alleen bekend dat hij klein is en zijn haar in een pony over zijn voorhoofd draagt. Verder wordt Philip, hoewel hij de schrijvende persoon is, maar weinig beschreven. Het gaat vooral over de personages in de verhalen die Philip te horen krijgt.

Er is bij niemand sprake van een round character. Bij niemand vindt waarlijk een ontwikkeling plaats, zelfs Philip verandert niet of nauwelijks. 

Vertelwijze
‘Philip en de anderen’ is geschreven in een ik-perspectief. Dit veranderd in het hele boek niet, alleen de spreker (ik-persoon) veranderd soms. Meestal is dit Philip zelf, maar wanneer iemand een verhaal verteld is de verteller de ik-persoon. Het boek is als het ware een verslag van Philips reis, geschreven door hem zelf.

Structuur
Dit 160-pagina’s tellende boek is opgedeeld in twee delen: ‘boek 1’ en ‘boek 2’. De boeken zijn beide verdeeld in onbenoemde maar genummerde hoofdstukken, in het eerste boek zijn dit er twee en in het tweede boek zijn dit er vijf. Het verhaal is chronologisch verteld, uiteraard met uitzondering van de flash-back. Het verhaal begint als Philip nog jong is en eindigt als hij al wat ouder is en zijn reis wordt (behalve de flash-back dus) beschreven in de volgorde waarin hij gereisd heeft. Een groot deel van het boek bestaat uit dialogen en vertellingen en er zijn dus weinig gedachtes opgeschreven.

‘Philip en de anderen’ heeft een informatieve opening. De eerste regels beschrijven namelijk Philips oom en vormen een inleiding op Philips eerste bezoek bij hem.

Het boek heeft een gesloten einde. Philip heeft afscheid genomen van het Chinese meisje dat hij altijd zocht en zij heeft gezegd niet meer terug te zullen komen. Philip gaat terug naar zijn oom, waar het boek met dezelfde woorden eindigt als die al eerder in het begin van het boek voorkwamen: “’Ben jij dat Philip,’ vroeg hij, toen ik de tuin binnenkwam. ‘Ja oom,’ zei ik. ‘Heb je iets voor me meegebracht?’ ‘Nee oom,’ zei ik, ‘ik heb niets voor u meegebracht.’

Motieven, thema en motto
Motieven
- Dromen: er worden veel beschrijvingen van dromen in het boek gegeven. Philip droomt zelf veel en ook anderen vertellen Philip over hun dromen. In de dromen zitten altijd levenswijsheden verscholen en vertegenwoordigen vaak de idealere wereld, het paradijs. Over dit paradijs zegt Philips oom: “’…de enige werkelijke reden van ons bestaan is opnieuw in dat paradijs te komen, ofschoon dat niet mogelijk is.’ Hij hijgde zachtjes. ‘Maar we kunnen er dicht bij komen, Philip, dichter dan de mensen denken.’”
- Zoektocht: het verhaal wordt gekenmerkt door de zoektochten van Philip. De belangrijkste zoektocht is die naar het Chinese meisje. Meer nog dan de liefde in het algemeen is ook nog de zoektocht naar liefde een motief, de liefde die hij tegelijk met het meisje vindt. Ook is Philip waarschijnlijk opzoek naar ‘het paradijs’ waar zijn oom het over had en de zoektocht naar de zin van zijn bestaan speelt tevens een grote rol. Philip weet niet wat hij met zijn leven wil en wat hij moet doen en dus besluit hij op reis te gaan, zo blijkt ook uit zijn gesprek met een Frans meisje in Arles: “’Alors vous ferez un grand voyage?’ zei ze. ‘Je ne sais pas.’”. De vraag is of Philip bij terugkomst bij zijn oom al weet wat hij moet gaan doen.
- Regen: het regent vaak in het boek en Philip vindt dit helemaal niet erg. Vaak als hij met een meisje is regent het, het staat voor hem dus in relatie tot geluk en liefde. Hij speelt ook met de regen, zoals in het fragment nadat Fey en Philip in de regen bloemen hebben geplukt.
- Spelen: Ook spelen is een veel terugkomend motief. Philip speelt als klein jongetje bij zijn oom, maar ook als jongeman met Fey en het Chinese meisje. Dit komt voort uit het soms wat kinderlijke gedrag van Philip en staat voor de ontwikkeling van een jongen tot een volwassene. Dit blijkt ook uit het motto (zie motto).

Thema
Het thema luidt naar mijn mening: “De reis van een intelligente jongeman die opzoek gaat naar de liefde en het onbekende, geleid door de vele verhalen van mensen die hij tegenkomt.”

Titelverklaring
Allereerst staan ‘de anderen’ in ‘Philip en de anderen’ voor alle mensen die Philip tegenkomt op zijn reis, inclusief zijn oom. Zij delen met hem hun ervaringen en wijsheid en geven een invulling aan zijn leven. Meer expliciet staat ‘de anderen’ voor Heinz en Sargon, omdat zij zo benoemd worden door Philip en Fey. Ook zij vertellen hun verhalen en dragen zo bij aan Philips reis. Verder worden ook de componisten die Philip bij zijn oom heeft leren kennen benoemd met ‘de anderen’ wanneer hij samen met het Chinese meisje een ontmoeting met enkele componisten illusioneert.

Motto
Er staan twee motto’s in het boek, beide in het Frans:

“Ces povres resveurs, ces amoureux enfants” - Constantijn Huygens

“Je rêve que je dors, je rêve que je rêve” - Paul Eluard

Het eerste motto betekent zoiets als: “die arme dromers, die verliefde kinderen”. Het staat voor het dromen en fantaseren dat volgens Huygens en Nooteboom bij de adolescentie hoort. Het tweede motto betekent ongeveer: “ik droom dat ik slaap, ik droom dat ik droom”. Ook dit staat voor het dromen tijdens de ontwikkeling tot een volwassene. Daarbij dekt het ook de verhalen in de verhalen (in de verhalen) die er in het boek voorkomen. 

Persoonlijke mening
Beste gedeelte
Het mooiste fragment van het boek vind ik het gesprek dat Philip heeft met zijn wijze oom. Dit fragment is een hele mooie kijk op het leven, de sterfelijkheid en het paradijs. Het is heel mooi poëtisch geschreven en bevat veel stof tot nadenken.

Boeken met hetzelfde thema
Ik ken een aantal boeken die op een of andere manier te maken hebben met ‘Philip en de anderen’.

Allereerst citeert Nooteboom een gedicht van Hans Lodeizen in het boek. Ik heb een gedichtenbundel van Lodeizen gelezen en daarom is die bundel gemakkelijk als boek met eenzelfde thema aan te duiden.

Ik vind ook ‘De (ver)wording van de jongere Dürer’ door Leon de Winter thematisch verwant aan ‘Philip en de anderen’. Beide boeken gaan over een jongeman die opzoek is naar de zin van zijn bestaan.

Het Engelse ‘Waiting for Godot’ van Samuel Beckett lijkt qua stijl sterk op dit boek. Het is allebei zeer absurdistisch en vol van dialogen en verhalen.

In enig opzicht vind ik tevens ‘De Wetten’ van Connie Palmen aan dit boek verwant. In dit boek komt de hoofdpersoon ook verschillende personen tegen die haar verhalen vertellen. Het thema is hierbij niet hetzelfde, maar het format des te meer.

Dit laatste geldt ook voor ‘Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam’ van Bob den Uyl. Dit is een reisverhaal waarin de hoofdpersoon op reis gaat door Europa en zelfs soms dezelfde plaatsen bezoekt als Philip in ‘Philip en de anderen.’

Eigen mening
‘Philip en de anderen’ is een ontzettend absurdistisch boek, gelijk aan de filosofische stroming die in de tijd waarin dit boek geschreven is heerste. Zowel de schrijfstijl als de inhoud is ontzettend absurd: achtereenvolgende zinnen lijken soms geen verband te hebben tot elkaar en dialogen gaan abrupt over in gedachtes. Qua inhoud gebeuren er onmogelijke dingen en fantaseert de hoofdpersoon erop los. Ik heb soms moeite met dit absurdisme, het maakt het een verwarrend en moeilijk te lezen boek, maar het levert soms ook grappige fragmenten op en het maakt het voor mij tot een heel bijzonder boek.

De typografie is ook heel verwarrend. Aanhalingstekens staan op onlogische plaatsen en het is nooit duidelijk wie er aan het woord is. De woordkeuze van Nooteboom is wat ouderwets en daarom soms ook moeilijk. Het maakt wel duidelijk hoezeer de taal veranderd is in de loop van de tijd: sommige woorden hebben een totaal andere betekenis of lading gekregen en af en toe leidt dit ook tot grappige maar verwarrende zinnen. Wat soms tot irritatie leidde waren de vele Franse zinnen die in het boek voorkwamen. Soms werden ze vertaald maar vaak ook niet en dit leidde er toe dat ik het vervolg niet altijd kon begrijpen in dit toch al moeilijk te begrijpen boek.

Het mooiste aan het boek vind ik de poëtische schrijfstijl die gebruikt wordt. Sommige zinnen zijn mooi op zichzelf en zetten je sterk aan het denken. Ze zijn vaak filosofisch getint en geven het boek veel literaire waarde. Ik kan niet anders zeggen dan dat ik Cees Nooteboom een goede schrijver vindt.

De algemene inhoud van het boek spreekt mij niet ontzettend aan, daarvoor was het te absurd. Toch vind ik sommige delen inhoudelijk erg sterk en ook het thema reizen spreekt mij aan. Tijdens het lezen van sommige stukken kon ik mijzelf goed verplaatsen in de hoofdpersoon en zat er zelfs een bepaalde vorm van spanning in.

Dit alles maakt ‘Philip en de anderen’ toch een goed boek om te lezen. Het was moeilijk en verwarrend, maar bevatte genoeg mooie stukken om het toch aantrekkelijk te houden. Het was door de onlogische opbouw en het weinig geven van uitleg over de situatie moeilijk om een boekverslag over te maken, maar het maken heeft bij mij wel tot nieuwe inzichten over het boek geleidt en het heeft mij geholpen om de het boek beter te begrijpen. Het lezen van ‘Philip en de anderen’ was misschien niet altijd leuk, maar sommige zinnen zal ik nooit meer vergeten.