Noodlot door Louis Couperus

Verwerkingsopdracht Noodlot
Het boek in een stroming plaatsen

Het boek ‘Noodlot’ van Louis Couperus behoort tot de stroming van het naturalisme.

Het Naturalisme

Het naturalisme doet zijn intrede in de literatuur op het einde van de negentiende eeuw. Deze literaire stroming kende haar grootste bloei in Frankrijk. Een bekend Frans schrijver uit die tijd is Emile Zola. Hij zag de literatuur als wetenschap ("roman experimental"). Hij zei: "Men plaatst een bepaald temperament in een bepaald milieu en registreert wat er met die persoon in dat milieu gebeurt".

De Naturalisten verweten de Romantiek en de School van Barbizon dat zij slechts de aangename kanten van het leven hadden belicht. De Naturalisten wilden echter in hun kunst aandacht besteden aan de noden van de mens en de hardheid van het bestaan. Onbarmhartig wilden zij de werkelijkheid weergeven, zowel in woord als in beeld. De naturalisten probeerden zo exact mogelijk het werkelijke leven te registreren. Maar deze registratie wordt gekleurd door een sombere visie op de maatschappij; het is een soort realisme (geen idealisme), maar alleen voorzover dit past in de pessimistische kijk op het leven;

Uitgangspunten zijn:
-de mens is onvrij, alles wordt bepaald door erfelijkheid, opvoeding en milieu (determinisme- als je voor een dubbeltje geboren bent, word je nooit een kwartje.)
-de mens is overgeleverd aan krachten die sterker zijn dan hijzelf (fatalisme; noodlot waaraan niet te ontkomen valt)

Conclusie: de mens staat machteloos. De ellende is dat de schrijver/kunstenaar hierbij niet kan helpen, hij kan alleen het noodlot registreren.

Ton Anbeek geeft in zijn studie De naturalistische roman in Nederland, (Amsterdam, 1982) 8 kenmerken van de naturalistische roman:

1 De hoofdpersoon heeft een zwak gestel (zwakte/ziekte, somberheid, verveling, decadentie).
2 Vaak is het verhaal een geschiedenis van een ontnuchtering (bv. Teleurstelling in de liefde).
3 De hoofdfiguur wordt volledig bepaald door erfelijkheid, opvoeding en milieu.
4 De schrijver kiest partij tegen de burgerij/goede stand en heeft oog voor de kleine man.
5 Belangstelling voor seksualiteit: er wordt onomwonden geschreven over bordeelbezoek, homofilie, zelfbevrediging.
6 Taalgebruik; zo natuurlijk mogelijk weergegeven dialogen en neologismen (de gewone taal voldeed niet voor speciale gewaarwordingen).
7 Er is sprake van een ik - of personale verteller. Nooit van een auctoriale verteller, zoals bij de idealistische roman).
8 Er wordt zeer afstandelijk/objectief verteld. De schrijver geeft geen waardeoordelen.

Een roman hoeft niet alle 8 kenmerken te hebben om naturalistisch te zijn.

Het naturalisme in de Nederlandse letterkunde

De belangrijkste vertegenwoordiger van het naturalisme komt zoals gezegd niet uit Nederland, maar uit Frankrijk: Emile Zola. De Fransen domineren het naturalistische proza (behalve Zola zijn er o.a. de gebroeders De Goncourt, Maupassant, J.K.-Huysmans), terwijl de stroming zich ook in Duitsland (de gebroeders Hart, A. Holz, J. Schlaf, G.M. Conrad), Engeland (G. Moore en G. Gissing) en Amerika (Th. Dreiser, F. Norris en S. Crane) liet gelden. Wanneer rond 1880 Zola´s denkbeelden doordringen in de Nederlandse literaire kringen, worden die in de meeste tijdschriften erg bekritiseerd. Niet zozeer Zola´s wetenschappelijke uitgangspunten zijn voorwerp van kritiek, eerder zijn onderwerpskeuzes liggen scherp onder vuur.
De eerste Nederlandse naturalistische roman wordt geschreven door Lodewijk van Deyssel. Van Deyssels romandebuut, Een liefde (1887), sloeg in als een bom.
Andere Nederlandse naturalistische auteurs zijn: Stijn Streuvels (een pseudoniem van Frank Lateur), Herman Robbers, Heijermans en natuurlijk Louis Couperus.

Noodlot en het naturalisme

De stroming waartoe het boek behoort, is het naturalisme. Ik zal dit (deels) proberen te verklaren aan de hand van de eerder genoemde kenmerken.

1 De hoofdpersoon heeft een zwak gestel (zwakte/ziekte, somberheid, verveling, decadentie).
De hoofdpersoon (in dit geval Frank) heeft in dit verhaal last van verveling en decadentie. Hij is een beetje verveeld geraakt in zijn dure wereldje en vindt in Bertie een groot vermaak.

2 Vaak is het verhaal een geschiedenis van een ontnuchtering (bv. Teleurstelling in de liefde).
In ‘Noodlot’ is er zeker sprake van ontnuchtering. De liefde tussen Frank en Eve wordt op een wrede manier verstoord, namelijk door het ingrijpen van de beste vriend van Frank. Uiteindelijk sterven zij ook samen. De liefde tussen Bertie en Frank krijgt uiteindelijk ook een nare afloop. De liefde blijkt al die tijd niet helemaal eerlijk te zijn geweest, en Frank slaat Bertie uiteindelijk zelf dood.

3 De hoofdfiguur wordt volledig bepaald door erfelijkheid, opvoeding en milieu.
Alles wat Bertie (de andere hoofdpersoon) doet wordt ‘goedgepraat’ door de schuld op andere dingen te steken. Een aantal malen wordt genoemd, dat Bertie er nu eenmaal niets aan kan doen dat hij zo is, dat hij zich er toch niet tegen kan verzetten, enzovoort. Citaat blz. 75: ‘Het was alles werk der omstandigheden, dacht hij; een mens kon dat alles niet gedaan hebben uit vrije wil…(..) Dat was, omdat het Lot het zo wilde en hem bevooroordeelde; hijzelf was er onschuldig aan…’ Dit is een duidelijk geval van determinisme. Bij het determinisme staat de opvatting dat de mens bepaald wordt door zijn erfelijke eigenschappen, zijn milieu en de omstandigheden, centraal. Dit aspect van het naturalisme wordt in een deterministische roman extra sterk belicht, en dit is in het boek ‘Noodlot’, zoals uit bovenstaand citaat ook al op te maken is, zeker het geval. Bertie doet dingen die fout zijn, maar hij is zelf niet schuldig aan dit alles.

4 De schrijver kiest partij tegen de burgerij/goede stand en heeft oog voor de kleine man.
Dit is geen aspect wat ik duidelijk naar voren zag komen in het boek, maar zoals er hierboven al vermeld was; een roman hoeft niet alle 8 kenmerken te hebben om naturalistisch te zijn.

5 Belangstelling voor seksualiteit: er wordt onomwonden geschreven over bordeelbezoek, homofilie, zelfbevrediging.
In het boek zijn bepaalde kenmerken van de schrijver persoonlijk terug te vinden. Couperus gedroeg zich namelijk, net als Bertie, als een dandy. Daarnaast wordt het redelijk aannemelijk geacht, dat Couperus er homofiele gevoelens op nahield. Dit herken je in het verhaal: de bijzondere liefde van Bertie voor Frank, en ook (in mindere mate) andersom. Hier wordt in het boek niet onomwonden over geschreven, maar het wordt wel gesuggereerd.

6 Taalgebruik; zo natuurlijk mogelijk weergegeven dialogen en neologismen (de gewone taal voldeed niet voor speciale gewaarwordingen).
Couperus gebruikt in zijn boek veel dialogen, die in een nette taal geschreven zijn. Neologismen ben ik niet perse tegen gekomen, ik zou het eerder archaïsmen willen noemen.

7 Er is sprake van een ik - of personale verteller. Nooit van een auctoriale verteller, (zoals bij de idealistische roman).
Dit klopt niet helemaal. Couperus maakt hier gebruik van een alwetende verteller. De contacten tussen Bertie en Frank, Eve en Frank en Eve en Bertie worden heel erg nauwkeurig beschreven. Alle gedachtes van de personages worden heel uitvoerig beschreven. Dit is dus een kenmerk wat niet overeenkomt.

8 Er wordt zeer afstandelijk/objectief verteld. De schrijver geeft geen waardeoordelen.
De schrijver heeft geprobeerd alles zo reëel mogelijk weer te geven. Hij vertelt in een neutraal, objectief, alwetend perspectief.

Doordat alle gebeurtenissen in dit boek van buitenaf worden bepaald (door het lot dus), kan je zeggen dat dit boek tot het Naturalisme behoort. In dit verhaal is dat naturalistische kenmerk te zien aan het feit dat Bertie Eve en Frank uit elkaar drijft, maar hij de schuld geeft aan het noodlot, dat voorbestemd zou zijn, en niet meer af te wenden is. Couperus wil dus zeggen dat mensen geen vrije hebben, dit wordt weergegeven door Bertie, die weet dat hij iets fout doet, maar hij zet het toch door, omdat het lot het zo gewild heeft.
Een citaat dat aangeeft dat het noodlot, volgens de personages van dit boek, de schuld had van al het kwaad; “Maar…was het waarlijk de schuld van Frank, dat hij Eve niet vergeten kon? Neen, neen, dat was alleen de schuld van het Noodlot; niemand had enige schuld aan wat dan ook; alles was de schuld van het Noodlot…” (blz. 96)