hoofdgedachte

Alles wat je meemaakt in je leven blijft hangen en kan nooit meer vergeten worden.

Motieven

De dood

In het levensverhaal van Montyn overlijden erg veel mensen, eerst zijn vriend piet, later hein ook.

Dit is een vaak terugkerend fenomeen waar jan het erg zwaar mee heeft:

“alleen gelaten bekijk ik het kiekje. Piet, lachen. Blond haar in een kuif. Korte broek, afgezwakte kousen, klompen. En opeens, zonder dat ik weet waarom, moet ik denk aan de haartjes op zijn arm. En dan komen er ook tranen, onstuitbaar.

Wanneer ik een week later weer af en toe naar buiten mag, sterk vermagerd, met zwabberende benen, ga ik naar Piets huis. Daar zit ik een uur lang stil in zijn kamertje, waar allen onaangeroerd is gelaten.” (29)

Afsluiting

Jan sluit elke periode in zijn leven resoluut af en kijkt hier dan ook niet meer echt op terug.

“ Ten slotte, na het avondeten, kreeg je een uurtje voor jezelf: sommigen legden een kaartje, anderen schreven een brief naar huis. Ik niet. Weg is weg.” (65)

Oorlog

Dit is denk ik toch het meest terugkerende element in het boek, hetzij niet gewoon het onderwerp van het boek. Het hele verhaal is grotendeels gebaseerd rond de oorlog, mede doordat deze erg veel bepaald heeft in het leven van Jan. Dit citaat van de achterkant van het boek laat dit ook goed zien.

“Hij groeit op in een gereformeerd milieu, vecht in de oorlog aan Duitse kant, ontsnapt een aantal keren aan de dood, sluit zich aan bij het vreemdelingenlegioen, vecht in Korea en belandt in een psychiatrische inrichting. Daarna vestigt hij zich als kunstenaar, maar in Cambodja en Vietnam wordt hij toch weer geconfronteerd met oorlog.” (achterkant)

Ik heb specifiek voor dit citaat gekozen omdat nergens in het boek echt een overzicht wordt gegeven van als deze gebeurtenissen. Dit geeft een beter overzicht van het boek.

Oordeel over de Roman

De Roman Montyn vertelt een prachtig verhaal van Jan Montyn. Het is echter niet een levensverhaal om jaloers op te zijn. Jan verliest veel mensen en heeft het mentaal zelf ook erg zwaar. Wel krijgt hij de hele wereld te zien. Hij komt overal, hij kan alleen maar weinig van de wereld genieten. Veel oorlogen en tegenslagen markeren het grootste deel van zijn leven.

De Roman vind ik toegankelijk geschreven. Het verhaal is voor iedereen te begrijpen. En ook erg interessant. Het is een beetje alsof je een reis maakt tussen alle belangrijke en grote gebeurtenissen in de wereld. De tweede wereldoorlog, de oorlogen in Cambodja en Vietnam. En dan ook nog de oorlog in Korea. Het is een waar geschiedkundig feest.

Ook de liefde komt aan bod in het verhaal. Dit is het grootste lichtpuntje in zijn leven. Eerst in Duitsland in de trainingskampen, later in de psychiatrische inrichting en dan ook nog als kunstenaar. Echter is deze liefde ook een variatie. Eerste een vrouw, dan nog één. Welke stuk voor stuk ook een grote invloed in zijn levensloop hebben. Bij de eerste wordt hij verkracht, later deserteert hij vanwege een andere.

Het boek vind ik erg mooi, het is een van de weinige boeken waarin ik echt meegesleept werd. Het verhaal was erg interessant en mooi geschreven. Doordat het vanuit de ik-persoon geschreven is ontstaat daar nog een extra perspectief waarbij je echt meedenkt en doet met Jan. Soms kan je ook overdenken of jij dezelfde beslissingen zou nemen. Dit maakt het erg goed.

Recensie

De schilder en vooral etser Jan Montyn heeft het soort leven achter de rug waarvan men pleegt te zeggen: je zou er een boek over moeten schrijven. Dirk Ayelt Kooiman heeft dat gedaan, naar aanleiding van 100 uur geluidsband. Het heet "Montyn". Het is hetzelfde verhaal dat uiteraard veel korter, de raadselachtige vreemdeling aan Merkuur vertelt in Kooimans roman "De vertellingen van een verloren dag", en dat een Vrij Nederland-bijlage heeft gevuld. Jan Montyn is grootgebracht in Oudewater, in een steil Calvinistisch milieu. In 1944 neemt hij op 19-jarige leeftijd dienst bij de Duitse Kriegsmarine. Een aantal redenen verklaart deze stap (waarmee Montyn natuurlijk niet is geëxcuseerd maar dat zoekt hij, geloof ik, ook niet).

Allereerst is er de verstikkende kleinburgerlijke sfeer thuis waarin hij het niet meer uithoudt. Zeker niet nadat hij drie maanden in een Weersportkamp in de Oostenrijkse Alpen heeft gezeten. Hij verkeerde toen al enige tijd in kringen van de nazistische jongerenorganisatie Jeugdstorm, door zijn latent homoseksuele geaardheid aangetrokken tot de omgang met jongens. Belangrijk is natuurlijk ook een karaktertrek van Montyn dat hij er niet tegen kan opgesloten te zitten, bijvoorbeeld als te werk gestelde in een fabriek. Door dienst te nemen, omzeilt hij dus ook de gevreesde Arbeidsdienst. Later zal hij, als het even kan, weigeren in schuilkelders te kruipen en tegen het licht van deze claustrofobie neemt zijn langdurig verblijf in loopgraven en scheepsruimten nog grimmiger vormen aan.

Terecht laat Kooiman het boek beginnen met een situatie waarin Montyn opgesloten zit, want zijn vrijheidsdrang is, zij het paradoxaal, de motor van zijn leven. Een andere factor die zijn dienstneming minder verdacht maakt, is de orthodox Calvinistische overtuiging dat je door God over je gestelde overheid moet dienen en gehoorzamen, bezetter of niet. Daar komt nog bij dat vechten tegen de goddeloze Bolsjewieken op zichzelf al gerechtvaardigd was. Ten slotte wijst de aanmelding bij juist de marine op die een jeugdig-romantische hang naar avontuur en wijkende einders. Natuurgebeuren Het effect van dit alles (nog versterkt door de natuurlijke identificatie van lezer met personage), is dat Montyns dienstneming door de lezer als vanzelfsprekend wordt ervaren. Dat hij naar letter en geest een landverrader is, komt nauwelijks bij je op. Goed of fout als politieke categorien, zijn in dit verhaal niet aan de orde. Het is knap en belangwekkend dat Kooiman dit effect heeft weten te bereiken. Het volle licht wordt nu immers geworpen op Montyn als voorbeeld van een mens die verzeild raakt in een "natuurgebeuren" oorlog genaamd. Dat ervaringsniveau is, vermoed ik het enige niveau dat een soldaat, van hoog tot laag, kent: de oorlog als natuurgebeuren waaraan je je niet kunt onttrekken en waarvan je mag hopen dat het ophoudt voordat het jou treft. "Gib mir noch eine kleine Weile Zeit", zoals een maat van Monty Rilke citeert. Vrijwel niemand krijgt die tijd, behalve Montyn. Van de 220 man sterke compagnie die bij de Oder de Russen moet tegenhouden, keren er vijf terug.

Tientallen malen kruipt Montyn zo door het oog van de naald. In januari 1945, als hij al bijna een jaar van huis is, wordt hij ontslagen uit het ziekenhuis waar hij zwaar gewond was binnengebracht. Van zijn twee weken verlof maakt hij gebruik om stiekem naar huis te gaan, waar niets is veranderd. Natuurlijk kan hij daar niet meer leven, maar dat er niets anders opzit dan terug te gaan naar de hel, blijft een onbegrijpelijke beslissing. In Kooimans roman ("De vertellingen," etc.) staat trouwens dat hij meteen werd opgepakt en dat de plaatselijke commandant hem na twee dagen doorstuurde naar Oostenrijk. Die versie zal wel onjuist zijn, maar klinkt plausibeler. Montyn neemt later nog een tweede vreemde beslissing. Maar ja, wat is vreemd in zo'n leven? Ontsnapt uit een Amerikaans krijgsgevangenenkamp, meldt hij zich voor het Vreemdelingenlegioen om te worden opgeleid voor Indochina. Hij deserteert en meldt zich vervolgens weer aan in Duitsland, waar hij niets goeds te verwachten heeft! (Inderdaad: mishandeling, schijnexecuties). Anderzijds: wat voor toekomst ligt er nog wel te wachten voor iemand die op twintigjarige leeftijd alle verschrikkingen van de wereld heeft doorstaan? Nooit zal hij meer rust vinden, altijd staat hij onder een spanning die alleen maar geneutraliseerd kan worden door het gevaar op te zoeken.

De pas na de oorlog verworven kennis dat hij heeft gevochten aan de kant van de baarlijke duivel zelf, de vernietigingskampen heeft uitgevonden, doet een zware aanslag op zijn geweten. De angstdromen en aanvallen van agressie nemen toe als hij na Korea (!) beroepssergeant wordt. Opname in een psychiatrische inrichting is noodzakelijk. Daarna maakt hij naam als beeldend kunstenaar. Als leider van kindertransporten komt hij in Vietnam terecht, waar hij nog bijna als spion wordt geëxecuteerd. Document. Hoewel het boek zich laat lezen als een avonturenroman, een jongensboek bijna, is het toch allereerst een verbijsterend egodocument dat de waanzin van de oorlog en de verminking van de menselijke geest daardoor, breed uitmeet. De vertelwijze vertoont een paar opmerkelijke trekken. Allereerst staat het jongensboeken-proza in verbazend contrast met de gecompliceerde "Revisor-stijl" uit Kooimans vorige boek. "Montyn" is neergezet in korte, heldere zinnen die alle franje missen en zelfs het cliché niet schuwen: "Yoshika, wanneer jij er niet geweest was, had ik hier niet gestaan. En dat bedoel ik letterlijk. Good bye ik zal je nooit vergeten..." Inderdaad, zo was het. Dan moet het er ook maar zo staan, moet Kooiman gedacht hebben. Het zou wel eens kunnen, dat de werking van "echtheid" - waarover dadelijk meer - ook hierdoor soms wordt bemoeilijkt. Ten tweede heeft Kooiman het boek in de ik-vorm geschreven. De ik-vorm is in de literatuur een conventie die "intimiteit" betekent. Maar: het is een literaire conventie, dus hij bevestigt tevens het literaire fictionele karakter van het verhaal. En dat is precies wat er gebeurt: je hebt als lezer de grootste moeite je te blijven realiseren dat het allemaal echt gebeurd is.

Ik begrijp Kooimans keuze voor de ik-vorm vanuit zijn auteurs-betrokkenheid wel, en heb er ook niet echt bezwaar tegen. Bovendien is het goed dat het genre van de faction (fact en fiction) dat in Amerika zo bekend is, ook bij ons ingang vindt. Maar het is toch interessant te bedenken dat de keuze voor een aparte verteller, die in de derde persoon over Montyn vertelt en hemzelf aan het woord laat, het waar-gebeurd-zijn veel meer zou hebben onderstreept. En het verbijsterende aan het boek is nu juist het besef dat het niet verzonnen is. Dat de man die ik hier voor mij op een foto zie staan, dit allemaal heeft meegemaakt. Maar misschien is zoveel waanzin en ellende überhaupt niet te bevatten. Misschien is de onmogelijkheid de verschrikkingen van een oorlog werkelijk te beseffen er wel één van de oorzaken van dat mensen er iedere keer weer aan meedoen. Anderzijds maakt "Montyn" nog weer eens duidelijk dat de ruggegraat van ieder leger wordt gevormd door politiek onbenullige mensen. Om over na te denken.

Meningen vergelijken

Perspectief

De recensent vind dat de keuze van perspectief niet heel goed het “waar-gebeurd-zijn” onderstreept. De schrijver had beter kunnen kiezen voor een derde persoon die het verhaal vertelt waarbij hij ook “hemzelf aan het woord laat”.

Ikzelf vind het perspectief juist wel passen bij dit verhaal. Je zit dicht op het verhaal en krijgt alle gedachtes van Jan goed te horen en beleven. Ook vind ik eigenlijk niet dat het de geloofwaardigheid van het verhaal ten onder doet. Het maakt het juist toegankelijker en spannender.

Het verhaal

Door de recensent wordt het verhaal bestempelt als: “een avonturenroman, een jongensboek bijna, is het toch allereerst een verbijsterend egodocument dat de waanzin van de oorlog en de verminking van de menselijke geest daardoor, breed uitmeet.” Hij bedoelt hier naar mijn mening mee dat het een erg spannend verhaal is wat toch ook uiteindelijk de gruwlijkheden van de oorlogen laat zien.

Op dit punt zit ik op één lijn met de recensent. Het verhaal leest inderdaad in eerste instantie weg als een spannend mannenavontuur. Maar er blijven toch wel sommige gruwelijke dingen hangen gedurende je verder in het verhaal vordert. Alle pijnlijkheden die, niet alleen Jan, maar ook veel andere soldaten aangedaan worden.

Taalgebruik (zinnen)

“"Montyn" is neergezet in korte, heldere zinnen die alle franje missen en zelfs het cliché niet schuwen.” Dit is wat de recensent over het taalgebruik zegt. Door dit taalgebruik/zinslengte wordt volgend de recensent dus weer de echtheid van het verhaal in twijfel getrokken.

Hier kan ik mij wel in vinden. Door de korte en cliché achtige teksten wordt het verhaal “romantischer” of “film-achtiger” neergezet dan het verhaal is, namelijk de harde waarheid.

Eindoordeel

Recensie

De recensent vind het verhaal erg indrukwekkend maar verkeerd vertelt. Naar zijn mening laat het gekozen perspectief de wensen over en had er beter gekozen kunnen worden voor een, meer op afstand verteld perspectief. Dit zou het verhaal betrouwbaarder maken.

Mijn eindoordeel

Ikzelf vind het een hevig, maar ook meeslepend verhaal van een personage dat al het leiden in de wereld maar aan moet kunnen. Het perspectief vind ik niet meer of minder bijdragen aan de geloofwaardigheid van het verhaal.

Zelf had ik misschien liever nog iets meer van Jan zijn gedachtes willen horen. Dat had het verhaal nog toegankelijker en meeslepender gemaakt. Misschien zou dit dan wel kunnen leiden tot een iets te sterke romantisering van het verhaal.