Het stenen bruidsbed door Harry Mulisch

2. Inhoud en opbouw

2.1 Typering
Hoewel ik het moeilijk vind deze roman als ‘type’ te definiëren, omdat ik het gevoel heb dat het niet echt om de hoofdpersoon draait, maar meer om een onderliggende boodschap, benoem ik het boek toch maar als psychologische roman, omdat het verhaal van de hoofdpersoon daar wel om draait.

2.2 Samenvatting
De Amerikaan Norman Corinth is door de communistische partij van Oost-Duitsland uitgenodigd tot deelname aan een tandartsencongres in Dresden, de stad die Corinth als oorlogspiloot 13 jaar eerder in de Tweede Wereldoorlog mede gebombardeerd heeft. Tijdens de aanval schoot een Messer-schmitt zijn vliegtuig neer. Corinth raakte zwaar gewond. Door Russische plastische chirurgen werd zijn gezicht enigszins opgelapt, maar het draagt nog altijd de sporen van de catastrofe.

Corinth is niet alleen uiterlijk geschonden, maar is ook innerlijk een misvormd mens. Zijn huwelijk is mislukt. Toen hij de uitnodiging kreeg, hoefde hij zijn vrouw niets te zeggen.

Op het vliegveld Tempelhof wordt Corinth afgehaald door Hella Viebahn, die als gids optreedt. Zij blijkt een gescheiden vrouw te zijn. In Dresden bezichtigt Corinth de stad. Bij de rondleiding betreedt hij een historische plaats. Vanaf die heuvel overziet Corinth de vernietiging van Dresden die hij mede veroorzaakt heeft. Het wordt Corinth gauw duidelijk, dat Hella een meer dan gewone belangstelling voor hem koestert. Dan volgt er een soort homerische zang, die beschrijft hoe Corinth en zijn maten in een bommenwerper boven Dresden vliegen en opgewonden zijn als jongens voor een spelletje.

Corinth maakt voor het begroetingsdiner kennis met de West-Duitse afgevaardigde Schneiderhahn. Deze vertelt later dat zijn vader, zuster, kind, vrouw \'alles verbrand, gesmolten\' is. Verder suggereert hij, dat hij werkzaam is geweest bij het binnenlandse front. Hij doelt hiermee op de concentratiekampen. Hella geraakt bij het horen van die mededeling geheel overstuur. Als ze zich daarna enigszins hersteld heeft, dwingt Corinth haar over haar leven te vertellen. Hella heeft veel geleden. Zij heeft ook een kind gehad. Ze vraagt hem op haar beurt zijn geschiedenis te vertellen. Corinth verzwijgt, dat hij Dresden gebombardeerd heeft. Hella koestert geen achterdocht, omdat zij, evenals de inwoners, meent dat de Engelsen de schuldigen waren. Die avond geeft Hella zich aan Norman. Dan volgt er weer een zang, die vertelt over het bombardement zelf, beschreven als een soort lustdaad en over Corinth die onschuldige mensen in de rivier beschiet.

Nu hij Hella gehad heeft, verliest hij zijn interesse. De volgende dag ontwijkt hij haar zelfs en zoekt contact met een ander meisje. Hella is diep teleurgesteld en probeert hem terug te winnen. Zij biedt zich zelfs opnieuw aan. Hierna volgt er weer een derde zang, die vertelt over Corinth’ s ondergang; hun vliegtuig wordt gebombardeerd en hij moet eruit springen.

Corinth verschijnt niet en eenzaam bevredigd Hella zich met behulp van de hoed die Corinth heeft achtergelaten.

In diezelfde nacht rekent de dronken Corinth met Schneiderhahn af, omdat de West-Duitser hem over zijn verleden voorgelogen had. Bij nader onderzoek was gebleken, dat Schneiderhahn niets te maken had met concentratiekampen, maar hij tussen 1942 en 1946 een topfunctie in Moskou vervulde hij een buitenlandse spionageorganisatie. Op de terugweg krijgt Corinth een ongeluk. Hij raakt lichtgewond. Als hij in zijn zakken naar sigaretten zoekt, vindt hij een krantenknipsel. Hij steekt zijn auto in brand om het te kunnen lezen.

2.3 Tijd
a. Het verhaal speelt zich af in 1956, de tijd na de Tweede Wereldoorlog en tijdens de communistische overheersing in Oost-Europa.

b. De verhaaltijd van het boek is twee dagen, de dagen dat Corinth in Dresden is. Maar aan het begin van het boek wordt ook nog even gerefereerd aan het moment waarop Corinth de uitnodiging voor het congres krijgt, twee maanden voor de aanvang van het congres. De leestijd is ongeveer zeven uur, dus het verhaal wordt best letterlijk beschreven.

c. Als er vertragingen zijn, beschrijven ze de gedachten van iemand. Dit gebeurt op meerdere plekken, ook op blz.199-205, in het eerste hoofdstuk van het vijfde deel, waar we worden meegenomen in Helda’ s gedachten over Corinth. Helda laat haar gedachten over het verraad van Norman en haar verdriet daarover de vrije loop en daarbij komen ook de andere verloren dingen uit haar leven boven. Dit is een belangrijk stuk, omdat je hier, al is het maar een beetje, de kans krijgt een iets breder beeld van de onderliggende bedoeling te krijgen dan alleen Corinth’ s beeld daarvan. Wat wel weer benadrukt wordt is de overeenkomst tussen de vrouw en de stad Dresden, die beiden door Corinth, de bombardementen, verwoest zijn achtergelaten. Ook vang je glimpen op van haar leven tijdens de Tweede Wereldoorlog, wat er ook weer op duidt dat daar het overkoepelende thema ligt.

d. Versnellingen spelen in dit boek geen noemenswaardige rol, het grootste stuk van het verhaal wordt beschreven. Je zou alleen kunnen zeggen dat er na de melding van het feit dat Corinth de uitnodiging ontvangt een hiaat van twee maanden zit.

e. Er staan drie ‘homerische’ zangen in het boek, die de bombardering van Dresden door Corinth beschrijven. Ze dienen om het verleden van Corinth te vertellen, zodat je weet waar zijn motivaties vandaan komen en wat zijn oorlogservaringen zijn, war het boek uiteindelijk gedeeltelijk om draait. Maar deze zangen zijn zo opgebouwd dat ze ook parallel lopen met het verhaal en volgens mij is dat erg belangrijk voor het aanwijzen van het thema. Ik zal ze hier samenvatten en de overeenkomst beschrijven.

De eerste zang vertelt over de opgewondenheid van de vliegers, als kleine jongetjes, in het vooruitzicht van een nieuw spelletje, het bombardement. Dit komt na het stuk dat Corinth terug is gekeerd naar Dresden en met een soort fatalistische humor, liefdeloos, aan Hella denkt, die hij wil veroveren.

Dan komt de tweede zang, die het bombardement zelf beschrijft, als een soort seksuele daad, vol van bevrediging. Ook het stuk dat Corinth onschuldige mensen uit een soort wellust beschiet staat hierin. Dit komt na het stuk waarin hij Hella voor zich wint, nadat hij zo met haar gespeeld heeft dat ze hem, eigenlijk tegen haar zin in, wil.

De derde zang vertelt dan uiteindelijk over zijn eigen ondergang, na zijn begane daden; het vliegtuig wordt beschoten en stort neer, waardoor hij uit het vliegtuig moet springen. Dit stuk komt overeen met het stuk waarin hij aftakelt en heel fatalistisch, naar Schiederhahn gaat en hem slaat en daarna in zijn waanzin wegvlucht en zijn auto in de fik steekt.

2.4 Ruimte
a. Het verhaal speelt zich af in Dresden. De ruimte is in dit verhaal in zoverre belangrijk dat Corinth terugkeert naar de plek waar hij zo’n onheil heeft aangericht, voor de stad en in zichzelf. Daar waar alles begonnen is, ook al is mij niet helemaal duidelijk wat dat alles is, keert hij terug en beleeft hij zijn avontuur hier in een andere vorm, weer opnieuw.

b. Het boek barst van de symboliek en ook belangenruimte zijn niet van de lucht, ik kan wel zeggen dat ze in dit boek, zoals in geen ander, een bijna prominente plaats innemen, aangezien het thema volgens mij iets diepers is dan het verhaal wat verteld wordt, maar dat wordt nergens zo uitgesproken, het blijkt alleen uit de symboliek die Mulisch gebruikt.

Een opvallend belangenruimte zijn de ruïnes in Dresden, die op veel verschillende plaatsen voorkomen, o.a. op blz. 44, als Corinth door de stad rijdt. Deze zijn eigenlijk, zoals ik al zei, naast belangenruimte ook motieven. Zij herinneren namelijk voortdurend aan de vernietiging die hier, door de hand van Corinth heeft plaatsgevonden.

2.5 Personen
a. Corinth: Dit personage wordt, volgens mij, gebruikt door Mulisch om vele verschillende kanten weer te geven. Hierdoor krijg je een heel versnipperd beeld van hem. Je zou namelijk kunnen zeggen dat het gewoon een botte man is, die Hella gebruikt voor zijn lust en verder niet goed bij zijn hoofd is. Dit zou echter een veel te oppervlakkig en eenduidige voorstelling van zijn karakter zijn.

Hij komt over als een man die koud is, gevoelloos, iemand die alleen om zichzelf geeft, dat nog niet eens. Je zou hierbij kunnen denken dat dat logisch is, want iemand die zo wreed is onschuldige mensen zonder nut te beschieten moet wel gevoelloos zijn. Maar volgens mij is het juist andersom gebeurd; Norman Corinth is van binnen gestorven in de die nacht van het bombardement. Behalve dat het logisch is dat je zo’n gebeurtenis niet overleeft als je ten volle beseft wat er gebeurd is, zegt hij op een gegeven moment ook nog; ‘Ik ben een onder Agamemnon gesneuvelde Griek, die nog leeft.’. Dit wijst er op dat hij reeds gestorven is in de strijd; hij leeft niet meer, dit is slechts een herbeleving. Wat hier trouwens ook wederom naar voren komt, is de vergelijking met de strijd om Troje. Dan zet Mulisch de gebeurtenissen rondom Troje dus gelijk aan die om Dresden en dat verwijst weer naar Corinth’ s (Mulisch?!) gedachten, namelijk dat er tijdloze gebeurtenissen zijn, die allemaal op één lijn staan, niet gescheiden door tijd.

b.

2.6 Vertelwijze
Het perspectief in het boek ligt bij Corinth, behalve op een paar plaatsen, één keer als Hella over haar verlies ‘praat’ en tijdens de homerische zangen, waarbij er geen perspectief bij één persoon ligt. Het verhaal wordt verteld vanuit personaal perspectief, niet van heel ver af, zodat de gedachten van de personen, die vaak chaotisch en niet te volgen zijn, vrij authentiek overkomen.

2.7 Structuur
a. Over de structuur van het boek heb ik, denk ik, het belangrijkste al gezegd bij de flashbacks 2.3 e, met betrekking tot de homerische zangen die door het verhaal heenlopen als parallelle leidraad. Het boek is heel erg ‘gecomponeerd’; de structuur die Mulisch heeft aangebracht heeft een bedoeling, meer dan dat, het heeft betrekking op het thema.

b. Het boek begint met een stukje vooraf, waarin je een beetje informatie krijgt over Corinth en de situatie, maar dit roept meer vragen op dan dat het beantwoordt, net zoals de rest van het boek, trouwens. Het is dus meer een opening in de handeling, maar je krijgt hier wel informatie die verder niet meer zo duidelijk ter sprake komt, zoals zijn relatie met zijn vrouw. Ook krijg je hier al een hint naar het karakter van Corinth; (maar zonder emotie); dit is dus ook zo in zijn dagelijkse leven, niet alleen in Dresden.

c. Volgens mij heeft het boek een open einde, aangezien er niks aantoonbaar is opgelost.

Maar ik heb tegelijk het idee dat dat wel zo is, maar mij niet helemaal duidelijk op welke manier dan. Is Corinth in zijn parallelle geschiedenis aangeland bij hetzelfde punt als de laatste zang en is de cirkel dus rond? Of gaat hij nu dood en is het idee dat hij niet kon leven met zijn daden? Ik las ergens nog een uitleg dat het krantenknipsel over de opgegraven ruïnes in Troje, wat gelijk gesteld wordt aan het bombardement op Dresden, verbrand wordt door Corinth en dat het dus is afgelopen. Dit klinkt me wel logisch in de oren, hoewel ik er zelf niet opgekomen zou zijn. Volgens mij is het idee van Mulisch juist dat er niet echt een vast einde is, dat er hinten zijn, aanwijzingen, maar geen oplossing. Dit zie je ook in de rest van het verhaal en als je door zou denken zou je ook dat als motief aan kunnen wijzen.

3. Motieven en thema

3.1 Motieven

*confrontatie oorlogsverleden:

-(blz.33) ‘Hij dacht…een plas.’

-(blz. 88) ‘Corinth trok…was niets.’ *door hem aangerichte verwoesting:

-(blz.87) ‘Alle kanonnen…meer vinden…’

-(blz.111) ‘de blauwogige…is uitzinnig’

-(blz. 157) ‘Ik zou…deelnemer aan…’

*liefdesrelatie: ~die vergelijkbaar is met een verovering:

-(blz. 79) ‘Hij keek…voorbeeldig straffen.’

-(blz. 56) ‘Hij dacht…zal herkennen.’

~die parallel loopt met het bombardement:

-(blz. 111) ‘En het…onsterfelijke woorden.’

-(blz.204) ‘Nu wil…een hoed…’ + (blz. 112) ‘Onder het…koppen, testen.’

3.2 Thema
Een man wordt geconfronteerd met zijn oorlogsverleden en de verwoesting die hij toen heeft aangebracht. Dit heeft een, aan die verwoesting parallel lopende en met liefdesrelatie ten gevolg.

3.3 Titel
Ook in de titel komt de vergelijking oorlog- liefde terug, Dresden is hier dan de bruid en het bombardement is een daad van lust. De vernietigde stad is wat is achtergebleven nadat een nacht lang \'de liefde is bedreven\', een stenen bruidsbed.

4. Persoonlijke mening

4.1 Mooiste gedeelte
Er was niet echt één gedeelte dat ik met kop en schouders boven de rest uit vond steken, het verhaal is een onscheidbaar geheel, dat ik niet helemaal begrijp en ook niet echt in gedeeltes kan indelen. Er was wel een stuk wat me opviel en me als geen ander stuk bij is gebleven, namelijk het stuk waarin het perspectief bij Hella gelegd wordt en we meekijken in haar gedachten. In dat stuk zie je haar gevoelens van verlies, verdriet en afwijzing over Corinth, maar ook in de rest van haar leven. Er komt dan in een paar bladzijden een soort eruptie van gevoelens, die de lezer misschien nooit achter haar vermoed had. Het scherpe aan dit stuk vind ik de gelijkenis tussen haar verwoeste gevoelsleven en de verwoeste stad. Dit is namelijk zo subtiel, dat je het stuk gewoon kan lezen en haar gevoelens kan begrijpen en ondertussen een beeld voor ogen krijgt van de verwoesting, een beeld dat zich losmaakt van de persoon Hella en in de lucht blijft hangen bij het lezen van de rest van het verhaal.

4.2 Andere boeken
Ik heb ook ‘De ontdekking van de hemel’ van Harry Mulisch gelezen en ik moet zeggen dat ik wel een aantal treffende overeenkomsten zag.

Hoewel ‘De ontdekking van de hemel’ veel breder opgezet is, is er wel een overeenkomst met het thema van ‘Het stenen bruidsbed’, namelijk de Tweede Wereldoorlog. Dit thema komt ook in ‘De ontdekking van de hemel’ relatief gezien, vrij vaak terug en speelt een belangrijke rol in het leven van een van de hoofdpersonen. Ook de constante verwijzingen naar de Klassieke Oudheid en de suggestie van een overkoepelende samenhang hebben beide boeken gemeen. Verder is een opvallend punt in Mulisch’ boeken dat hij ze van tevoren opzet; hij brengt een zeer uitgedachte structuur aan, die niet tot doel heeft het boek overzichtelijker te maken, integendeel, de structuur en volgorde vormt een deel van het verhaal; het zegt iets over de gebeurtenissen en over het thema.

Wat wel opvalt is dat Mulisch’ perspectief veel breder is geworden in zijn ontwikkeling van een vroeg boek, zoals ‘Het stenen bruidsbed’ en een later boek en een heel goed voorbeeld hiervan, ‘De ontdekking van de hemel’.

4.3 Persoonlijke mening
Hoewel ik al eerder Mulisch had gelezen en dus enigszins voorbereid (dacht) te zijn op zijn manier van schrijven, viel dit me toch vies tegen. Mulisch heeft sowieso de neiging zijn verhaal in elkaar te zetten op een manier dat er een hele grote suggestie van samenhang is, een suggestie dat je, als je intellectueel genoeg bent en maar lang genoeg doorspeurt, de Grote Boodschap in het verhaal zich aan je zal openbaren. Dit is in dit boek heel sterk aanwezig en dit geeft mij onder het lezen een soort ‘drive’; je moet de boodschap vatten. Op zich zou het best een positief iets kunnen zijn dat je geïntrigeerd wordt door het boek, maar dit gebeurt hier op zo’n intellectueel hoog niveau, dat dit eigenlijk een onmogelijkheid is en daardoor voelt het bijna als treiterij van de schrijver. Het vervelende is dan dus ook dat ik de grote bodschap ten hoogste voor een klein gedeelte doorzag, had ik het idee, en zeker niet helemaal. Zelfs als ik de recensies lees en de zeer intellectueel verantwoorde uitleg bij de verschillende motieven, heb ik nog geen gevoel van ‘ja, dat is het’.

Dat brengt me naar een verwant onderwerp in zijn boeken, je zou je namelijk kunnen afvragen of het verhaal dan überhaupt wel pakkend was, zelfs als je de dingen ‘begrijpt’. Dat is wel de bedoeling, want Mulisch zet zijn hele boek zeer doordacht, met grote zorgvuldigheid op. Hij componeert het verhaal zo, dat het optimaal naar voren komt. Dit heeft voor/volgens mij het grote nadeel dat er niks spontaans in zit, het is geen ‘flow’, het verhaal is niet iets wat zichzelf ontwikkelt, waardoor het een extra dimensie krijgt, maar het wordt woord voor woord, hoofdstuk voor hoofdstuk gefabriceerd. Omdat het verhaal dus niet op zich staat en de verantwoordelijkheid ten volle bij de schrijver ligt, pretendeert zo’n manier van schrijven heel veel, het heeft zgn. de waarheid in pacht. Als het boek dit waarmaakt vind ik dit helemaal geen probleem, maar ik vind dat dit boek dit maar voor een klein gedeelte doet. Daarom vind ik het boek geen ongekend meesterwerk.

Daartegenover staat voor mij dat het heel gewaagd is een boek te schrijven zoals dit, zonder houvast, met zulke kille wreedheden erin. Het roept heel veel vragen op en als lezer wordt je eigenlijk gedwongen bij jezelf te raden te gaan, je moet diep in jezelf zoeken om een klankbord te vinden voor de gevoelens van de hoofdpersonen en als je die vind, is dat vaak erg beangstigend. Het meest confronterende vond ik nog wel dat wreedheden zoals zoveel begaan werden in WOII en in andere oorlogen, begaan worden door ‘normale’ mensen en dat mensen in zulke omstandigheden klaarblijkelijk kunnen veranderen in wrede, onmenselijke (of juist wel?), wezens. Het boek heeft me in ieder geval zeer aan het denken gezet en dat vind ik een belangrijke kwalificatie voor een ‘goed boek’.