Het geheim door Anna Enquist

1)Titel: Het geheim
Schrijver: Anna Enquist (Enquist, naar haar man) is de naam waaronder Christa Broer haar werken publiceert. Ze werd geboren op 19 juli 1945. Nadat ze haar gymnasium be‘indigde in '63 begon ze haar opleiding klinische psychologie. In '69 startte de muzikale Enquist ook lessen piano aan het Haags conservatorium. In '76 werd ze schoolpsychologe, maar pas in '87 vond ze haar ware roeping als psychoanalytica aan het "Nederlands Psychoanalytisch Instituut".
In '88 debuteerde ze in het tijdschrift "Maatstaf" met po‘tische werken. In '91 kwam dan haar eerste gedichtenbundel uit: "Soldatenliederen", . Haar romandebuut kwam in '94 met het boek "Het Meesterstuk".
Anna Enquist is getrouwd en heeft 2 kinderen.
Op het literatuurfestival in Lissabon stierf Herman de Coninck in haar armen, ten gevolge van een hartaanval.

In haar werken brengt ze vooral het "menselijk tekort" naar voren. Ook ondervinden deze veel invloed door haar leven, thema's die dan ook vaak naar voren komen zijn; het moederschap, klassieke muziek. Haar werk als psychotherapeute drukt ook een stempel op haar verhalen en gedichten. Een ander belangrijk thema (uit haar leven) is het rouwproces dat een moeder moet ondergaan na het verlies van een (ongeboren) kind, dit komt zowel in "Het Meesterstuk" (hoofdstuk Genadige Vorst) als in "Het Geheim" voor. Ze gaat ook verder in op het spanningsveld tussen gevoel en verstand:

Alles wat je voelt moet je vertalen in techniek. Als je speelt moet dat tweetalig zijn. Wie alleen in de technische taal kan spelen is misschien virtuoos, maar saai. Wie alleen de gevoelstaal spreekt is expressief, maar onbeheerst. Het geheim is de tweetaligheid. Als je dat met je eigen geheim combineert kan geen luisteraar de radio uitzetten straks." (Het Geheim)

Ook vinden we in haar gedichten elementen terug waar alles in het dagelijkse leven om draait; pijn om een verlies, spijt dat men volwassen geworden is, woede en wraak en de agressie tegenover het lot.
In haar gedichten worden de grote emoties bij naam genoemd en met forse beeldspraak omhangen.

2) Korte Inhoud:

Het verhaal begint met de geboorte van Wanda, de dochter van Emma. Egbert is getrouwd met Emma, maar hij toont niet veel liefde voor het kind. Emma is operazangeres, haar leraar is de joodse meneer De Leon. Emma is vaak van huis en dan wordt Wanda opgevangen door Stina, de meid van de familie. Wanda speelt vaak piano en haar moeder beseft dat ze een groot talent is. Egbert vindt echter dat ze eerst naar school moet. Emma raakt zwanger en Wanda krijgt een broertje, Frank. Hij blijkt het Downsyndroom te hebben en Wanda geeft Egbert daar de schuld van. Frank is een onhandelbaar kind en alleen als hij de pianomuziek van Wanda hoort, wordt hij rustig. Wanda is daar heel trots op, maar voelt niet de waardering van Egbert waar ze zo op hoopte.

Als de oorlog uitbreekt, loopt meneer De Leon gevaar. Emma wil dat hij onderduikt, maar Egbert wil dat niet. Wanda ziet hoe hij door Duitse soldaten wordt meegenomen. Na de hongerwinter gaat ze naar het platteland om bij te komen. Ze kan nu een tijd lang niet op de piano spelen. Frank wordt in een inrichting geplaatst, waardoor het hele gezin tot rust komt. Wanda gaat weer naar hartelust pianospelen. Ze gaat terug naar school en krijgt een vriendje, de broer van Gonnie, haar vriendin. Eigenlijk is ze niet in de jongen geïnteresseerd, ze denkt alleen maar aan zichzelf. Ze krijgt pianoles en speelt zo vaak, dat haar vader boos is dat ze nooit bij Frank op bezoek gaat. Ze gaat echter door en wordt uiteindelijk op het conservatorium toegelaten.

Wanda speelt in concerten vaak met Lucas samen, met wie ze veel succes oogst. De relatie die ze hebben, is echter zeer onbevredigend. Later blijkt dat hij homoseksueel is. Haar ‘vader’ krijgt een kankergezwel in zijn keel en overlijdt hieraan. Na een tijdje krijgt haar moeder een nieuwe vriend, Guido. Wanda heeft het hier heel moeilijk mee en wordt ziek. Ze kan een tijdje niet pianospelen, waardoor ze tijd heeft om over zichzelf na te denken.
Ze gaat naar Frank om voor hem te spelen. Daar ontmoet ze zijn arts, Bouw, met wie ze een verhouding krijgt. Hij spoort haar aan om in Londen te gaan studeren. Zij maakt daar een slippertje en gaat eerder dan verwacht terug, omdat Bouw dat wil. Wanda en Bouw gaan trouwen en verwachten een kind. Wanda krijgt echter een miskraam, de vrucht blijkt mongoloïde te zijn. Ze wil nooit meer zwanger worden van Bouw en gaat bij hem weg.
Ze gaat op tournee in de Verenigde Staten en speelt beter dan ooit. Ze stort zich helemaal op haar carrière. Dan hoort ze dat haar moeder ernstig ziek is. Op haar sterfbed vertelt ze dat Egbert niet de echte vader van Wanda is. Ze sterft voordat ze kan zeggen wie dan wel haar vader is, maar Wanda weet dat dat meneer De Leon moet zijn. Na de crematie gaat Wanda weer pianospelen, maar ze moet stoppen omdat ze reuma heeft.

Bouw is inmiddels hertrouwd. Zijn vrouw is in het buitenland en terwijl hij alleen thuis zit, leest hij een artikel over Wanda Wiericke. Hij probeert haar adres te achterhalen en het blijkt dat ze zeer afgelegen in de Franse Pyreneeën woont. Ze heeft geen familie meer en in tegenstelling tot haar vroegere leven, geniet ze van de rust. Ze heeft nu zelfs angst voor de piano. Uiteindelijk durft ze toch achter het instrument te gaan zitten. Wanda ontvangt het bericht dat Bouw naar haar op weg is en ze ziet tegen de ontmoeting op. Intussen is Bouw aangekomen in de woonplaats van Wanda. Vanaf het kerkhof kijkt hij op haar huis en hij ziet en hoort haar spelen.

Personages

­ Wanda:
is haar hele leven al een getalenteerd pianospeelster en ze is daar ook altijd mee bezig. De piano is ook eigenlijk haar beste vriend omdat ze niet goed met mensen kan omgaan, ze begrijpt ze niet en zij begrijpen haar niet (uitgezonderd Max de Leon want met hem had ze een speciale band had.) Het is namelijk een vrij zwijgzame in zichzelf gekeerde vrouw. Dit is ook de oorzaak van haar eenzaamheid, ze kan bij niemand zichzelf zijn en vrijuit vertellen wat ze voelt behalve bij de piano, die begrijpt haar wel. En daarom zoekt ze dus vooral liefde en vriendschap bij de piano. Ze laat zelfs een heleboel vallen voor een carrière met de pianowereld. Zo gaat ze naar het conservatorium in plaats van studeren (zoals Egbert wilde) en ze maakt een tournee in Amerika terwijl dat helemaal niet verantwoord is.

Een andere verklaring voor haar eenzaamheid kan het gebrek aan liefde zijn. Egbert heeft nooit echt van haar gehouden en hij heeft haar altijd een beetje links laten liggen. Egbert wist natuurlijk donders goed dat Wanda niet zijn dochter was en hield daarom veel meer van Frank, Wanda’s halfbroertje. Haar moeder hield natuurlijk wel van haar, maar ze miste toch echt een vaderfiguur.

Vrijheid is ook erg belangrijk voor Wanda. Ze moet de ruimte hebben en niet het gezeur van mensen aan haar hoofd, zeker niet als ze aan het spelen is. Zo ziet ze het einde van haar relatie met Bouw ook als een opluchting omdat ze met niemand meer rekening hoeft te houden. Ze hield wel van hem maar ze kon het gewoon niet langer volhouden. Ook is het een opluchting voor haar als ze aan het eind van het boek de piano uit huis heeft gezet en ze zich eindelijk vrij voelt.
Citaat p. 54: Meneer de Leon heeft een pianoconcert van Haydn op schoot, het eerste echte concert dat Wanda gaat studeren. Hij laat haar zien hoe orkest en solist elkaar afwisselen, vrijlaten of de weg versperren. De solist, denkt Wanda, dat ben ik. Ze zegt nooit iets, op school noemen ze haar de stille. Ze zit wel in de klas maar ze hoort er niet bij. Ze woont wel bij papa en mama maar ze is anders. Ze heeft wel een broer maar ze wou dat hij er niet was. Ze is een solist.

Bouw Kraggenburg: Bouw is de ex van Wanda. Hij heeft haar ontmoet in de inrichting waar Frank Wiericke woonde en Bouw werkzaam was. Hij is nadat ze uit elkaar zijn gegaan nog getrouwd met Jolanda maar ik krijg het gevoel dat hij daar ook niet echt gelukkig is. Wanda blijft eigenlijk altijd in zijn hoofd zitten en hij besluit haar op te zoeken in de Pyreneeën.

Emma Wiericke: Emma is de moeder van Wanda en een zangeres. Ze is getrouwd met Egbert maar eigenlijk houdt ze nog steeds van Max de Leon. Deze liefde met Max werd echter niet goedgekeurd door haar ouders en ze trouwde daarom genoodzaakt met Egbert. Ze wordt door Egbert onderdrukt en kan in huis niet haar eigen mening geven omdat Egbert daar de dienst uitmaakt.

Egbert Wiericke: Egbert is de wettelijke vader van Wanda en hij behandelt haar daarom niet met liefde, hij houdt veel meer van zijn eigen zoon Frank die duidelijk voorgetrokken wordt. Verder is hij een vrij norse, ouderwetse man die zoals het hoort thuis de dienst uitmaakt, althans, dat vindt hij. Hij vindt ook dat zijn keuzes gerespecteerd en nagevolgd moeten worden en het is dus raar dat Wanda niet gaat studeren zoals hij wilde.

Max de Leon: Max is de joodse pianoleraar en biologische vader van Wanda. Hij is een zeer aardig, warme en lieve man die Wanda veel aandacht geeft. Hij is het ook vooral die de passie voor muziek bij Wanda doet opleven, hijzelf is ook zeer muzikaal begaafd. Veel informatie krijgen we niet over hem want Max de Leon wordt al vroeg in het boek naar het kamp gebracht door de Duitsers.

Frank Wiericke: Frank is de zoon van Egbert en Emma en hij is een mongool. Hij is erg moeilijk hanteerbaar en wordt alleen rustig als zijn halfzus, Wanda, voor hem speelt.

Perspectief:

Het verhaal wordt vanuit de hij-vorm verteld.

Tijd:

Het verhaal speelt zich af van 1933 tot de jaren ’90. En de Tweede Wereldoorlog is van belang in het verhaal omdat Wanda hierdoor haar biologische vader al snel verliest.

Ruimte:

Het verhaal speelt zich af in de Franse Pyreneeën, maar de jeugd van Wanda speelt zich in Nederland af. Dit blijkt uit de Tweede Wereldoorlog, waarover verteld wordt. Wanda gaat na de hongerwinter naar het platteland om bij te komen van de hongerwinter. Ook wordt de reis naar de Pyreneeën vanuit Nederland beschreven.
De plaats waar Wanda haar jeugd door heeft gebracht, Nederland, is van belang omdat Nederland betrokken was bij de Tweede Wereldoorlog. Waren ze dat niet geweest dan was meneer de Leon in leven gebleven en had het verhaal een heel andere wending gekregen.

Chronologie:

Het verhaal is niet-chronologisch verteld. Het verhaal begint bij het naarbinnen hijsen van een piano in Wanda’s huis en in het volgende hoofdstuk wordt de geboorte van Wanda beschreven. De tijdsvolgorde is dus niet chronologisch.

Motieven:

Het eerste motief is de piano. Door het hele boek heen worden er verwijzingen naar de piano gemaakt. Zo kom je overal een zwart-wit motief tegen wat natuurlijk terugslaat op de piano. Het motief heeft natuurlijk veel te maken met het thema omdat in dit geval de pianomuziek iemands leven grotendeels/helemaal kan bepalen.

Citaat p. 7: De vleugel hing in de lucht en tekende zich als een geblakerde karbonade af tegen de besneeuwde bergtoppen.
Citaat p. 15: De stenen van de hal zijn glad en zacht, zwart en wit.
Citaat p. 15: In de keuken drinken ze koffie en melk.
Citaat p. 24: Haar jurk is van donkerblauw fluweel. Er zit een wit kraagje op dat Stina gisteren nog heeft gestreken.

Het tweede motief is muziek. Muziek speelt een heel belangrijke (en waarschijnlijk zelfs de belangrijkste) rol in het boek. Zo neemt muziek een groot deel van het leven van Wanda, Emma en Max in beslag: Wanda wordt pianospeelster, Emma is zangeres en Max begeleidt haar bij het zingen en is pianoleraar.

De muziek die in het genoemd wordt geeft ook altijd de stemming aan die er op dat moment is in het boek.
Voorbeeld/citaat p. 36: de kleine preludiën en Fughetten van Bach

Een druk lied met veel verschillende toonhoogtes en een hard zacht verschil. Dit komt overeen met de tekst omdat Emma op dat moment plotseling naar het ziekenhuis moet om te bevallen van Frank en het hele huis is dan in rep en roer.

Voorbeeld/citaat p. 139: de Toccata van Schuman

Een lied met sterke en harde tonen en het wordt vrij snel gespeeld. Dit klopt ook met het boek omdat Wanda het dan heeft over Bouw: “sterk, compact, barstend van kracht.” (met dank aan de verwerkingsopdracht van Roderik Rekker, Eline Heijnen, Merel van Helbergen, Cyrille Kho en Kirby Bitter uit de derde klas)

Het motief muziek heeft natuurlijk alles met het thema te maken. Het is namelijk de muziek die iemands leven geheel kan bepalen. Ik denk dat het niet nodig is verder uit te leggen waarom muziek verbonden is met het thema.

Het derde motief is kleine geheimen die rondom het grote geheim voorkomen. Overal in het boek worden er kleine geheimen verteld die aangeven dat er in het boek één groot geheim is.

Citaat p. 17: Vóór papa thuiskomt eet Wanda met Stina in de keuken. Stina legt haar vinger op haar lippen: ‘Mondje dicht hè? Koos is ons geheim, dat moet je aan niemand vertellen.’ Wanda doet ook haar vingers voor haar mond en knikt. Ze wiegt heen en weer en zingt het lied dat ze in de tuin heeft gehoord.
Citaat p. 48: ‘Je mag nooit aan iemand vertellen hoe het met je broertje is. En ik wil niet dat je kinderen van school mee naar huis neemt, begrepen?’

Dit motief heeft verder niks met het thema te maken maar meer met de rode draad die door het boek loopt, namelijk het grote geheim dat Max de Leon de vader is van Wanda.

Taalgebruik:

Wat je vooral merkt in dit boek is dat het vrij simpel/kinderlijk is geschreven. Dit komt waarschijnlijk doordat het boek zich grotendeels in de jeugd van Wanda afspeelt.

Citaat p.15: In de keuken drinken ze koffie en melk. Wanda, mama en Stina. Op de grote tafel liggen messen, vorken en lepels. Het is poetsdag.

Verder zitten er ontzettend veel mooie lange beschrijvingen in zitten. Zo lees je veel uitgebreide beschrijvingen van de piano die erg belangrijk is in het boek. Het boek is niet humoristisch geschreven maar haar stijl is meer sober en heel duidelijk.

Citaat p. 17-18: Daar staat de grote zwarte vleugel. De drie dikke poten lopen naar beneden smal toe en monden uit in kleine wieltjes die elk op een ebbenhouten schoteltje staan. Als je onder de vleugel zit, zie je de buik, die niet zwart is maar houtkleurig: dikke ribben, waar de glimmend gelakte bodem op is geplakt. Twee stalen kabels lopen naar de gouden pedalen, gevat in een zwarte zuil die iets boven de grond eindigt. Voor de vleugel staat een brede kruk, waar Wanda op klimt zodat zij bij de toetsen kan. Over het toetsenbord ligt een soort dekentje dat ze wegtrekt. Dan komt het geheimzinnige rijk van zwart en wit bloot: eilandjes van steeds twee en drie verhoogde zwarte in een zee van mat-ivoren witte toetsen.

Ook valt het op dat de fragmenten uit het verleden van Wanda (toen ze nog klein was) geschreven zijn in de tegenwoordige tijd en de fragmenten over het leven van Wanda nu zijn geschreven in de verleden tijd. Zo wil de auteur vooral de nadruk leggen op het verleden van Wanda wat een belangrijke rol in haar leven speelt.

Thema:

In dit boek gaat het over de geheimen van het leven.
Er zijn heel veel geheimen in dit boek. Het grote geheim dat Wanda een andere vader heeft. Het geheim van Wanda's piano spelen. Ze speelt op gevoel en niet uit een boek. Ze moet van haar vriendin horen hoe kinderen gemaakt worden. Het geheime leven van haar moeder. Ze hoort een gedeelte hiervan als haar moeder dood is van haar tante Ida. Ze hoort ook van niemand wat er met Max is gebeurd. Ze weet pas dat hij dood is als een leraar van haar school een verhaal vertelt over de gebeurtenissen met joden in de oorlog. Haar moeder vertelt niet dat haar vader kanker heeft. Dat beseft ze pas als hij al dood is. Ook komt ze pas achter de nieuwe liefde van haar moeder als hij daar in huis is als zij opeens op de stoep staat. En het geheim van het huwelijk van haar ouders. Ze hoort van tante Ida dat haar moeder verliefd was op Max, maar toen hij een jaar in het buitenland zat heeft Egbert zijn kans gegrepen en heeft haar moeder maar voor zekerheid gekozen en ze is met hem getrouwd. Ook moet ze de geboorte van haar mongoloïde broertje geheim houden. Ook houdt ze zelf haar woonplek geheim als ze in de Franse Pyreneeën woont.

Eigen mening:

Ik vond ‘Het Geheim’ een goed te lezen boek. Ik houd wel van boeken waar je gewoon doorheen vliegt, waar je niet bij hoeft na te denken. Ook vond ik het leuk dat in het boek veel over piano geschreven werd. Ik speel zelf geen piano, dus ik wist niet echt waar het over gaat. Het boek is ook als je helemaal niks met muziek hebt heel erg mooi. Ik kon me wel goed inleven in het hoofdpersonage Wanda, hoewel ik verder helemaal niet op haar lijk. Ik heb er geen problemen mee mezelf te uiten. Wat ik wel jammer vond is dat Bouw en Wanda elkaar niet ontmoeten in het boek. Daar leefde ik juist een beetje naartoe. Het wekte juist spanning op dat ze elkaar weer zouden ontmoeten. Verder zou ik het boek aan iedereen wel kunnen aanraden ik vond hem erg mooi om te lezen.

Verwerkingsopdracht Recensie:

Trouw, 10 januari 1997
In 'Het geheim' zit meer muziek dan menigeen zal horen
ROB SCHOUTEN

Sommigen prezen met name het deel waarin de dood van een kind beschreven wordt, maar er waren ook stemmen die het een soort veredelde damesroman vonden en niet gecharmeerd waren van de stijl en de wat dik aangezette psychologie. Bij beide oordelen kon ik me wel iets voorstellen. In haar tweede boek, het zojuist verschenen 'Het geheim', kun je zien dat Anna Enquist beter in haar prozaïsche vel is komen te zitten. Het is beter opgebouwd en de psychologie is minder opdringerig, minder expliciet freudiaans.
Hoofdfiguur is de concertpianiste Wanda Wiericke, wier leven op twee niveaus wordt beschreven, namelijk als opgroeiend kind en volwassene in ontwikkeling, én als pianiste in ruste, die in een huis in Frankrijk woont. Steeds wordt een hoofdstuk in het heden afgewisseld met een hoofdstuk uit het verleden. Het bijzondere daarbij is dat de hoofdstukken in het heden in de verleden tijd zijn geschreven en de hoofdstukken over het verleden in de tegenwoordige tijd; dat geeft aan dit beproefde procédé een aparte kleur. Het lijkt zo of het heden verder weg is dan het verleden, een formele ondersteuning van wat ook inhoudelijk in 'Het geheim' gaande lijkt. Al gauw blijkt dat de jonge Wanda Wiericke een talentvol pianiste is, maar evenzeer blijkt dat ze eenzaam is, nauwelijks sociale contacten heeft en zich ook thuis een vreemde eend in de bijt voelt. Ze merkt dat haar vader meer belangstelling heeft voor haar broertje, een mongool en daar in de oorlogsjaren zelfs een hysterische protectie om opbouwt, waardoor er bij hen thuis geen mens over de vloer mag komen. Wanda trekt vooral naar haar joodse pianoleraar, die na verloop van tijd wordt opgepakt en in Auschwitz omkomt; hij laat Wanda zijn partituren na. Uit de inrichting waarin haar broertje zit leert Wanda haar toekomstige man, Bouw, kennen, maar het huwelijk mislukt, na een miskraam en de onwil van Wanda om haar muzikale carrière op te geven. Wanda vervolgt haar loopbaan maar moet die, getroffen door reumatische aandoeningen, voortijdig opgeven, en verhuist naar Frankrijk. Aan het sterfbed van haar moeder komt ze achter haar ware afkomst, een ontdekking die veel van de raadsels uit het verleden verklaart. Hoewel Enquist nog altijd een robuuste en kordate stijl hanteert, is 'Het geheim' toch aanzienlijk subtieler dan 'Het mees-terstuk'.
Niet alleen het plot komt als een verrassing, ook in andere opzichten weet Enquist steeds een bijzondere spanning op te bouwen, bijvoorbeeld in de scènes waarin de lezer erachter komt dat het broertje van Wanda een mongool is en het tafereel waarin ze een miskraam krijgt. Ook de lichamelijke kanten van het musiceren zijn overtuigend neergezet, goed poepen en plassen voor een concert, een stevige concertbeha dragen en over een collega die haar plankenkoorts probeert te bedwingen, lees je: 'Ik merk nooit iets aan je', zei Wanda, 'Heb je een methode? Wat doe je eraan?' Joyce wordt vuurrood. Ze heeft haar linkerhand om haar rechterpols geslagen en zuigt op haar middelvinger. 'Dat kan ik niet zeggen. Ik schaam me dood.' Wanda voelde haar wangen ineens ook steken. 'Helpt het?' 'Het gaat niet altijd. Je moet ergens alleen kunnen zijn. Laatst was ik in de wc achter het podium en begon Bella Heidelberg op de deur te bonzen, of ik al kláár was! Toen lukte het niet. Maar áls het gaat: ja.' In het oproepen van tegelijkertijd diony-sische én apollinische ervaringen rond het muziekmaken is Enquist (zelf van oorsprong pianiste) erg sterk. 'Het geheim' is trouwens een volbloed muziekroman. Er komt een hele bibliotheek aan klassieke muziek in ter sprake, aan mij persoonlijk wel besteed, maar ik vraag me af of deze vaak erg specialistische passages wel voor iedereen bestemd zijn; je kunt de bijbehorende emoties toch eigenlijk alleen invoelen als je de muziek waarover ze gaan óók hoort. Geslaagder vind ik de doorwerking van de muziek in de structuur van de roman. De twee tijdlagen zoals Enquist die heeft geïncorporeerd, hebben iets weg van een dialoog tussen twee instrumenten, een cellosonate bijvoorbeeld. Er is zelfs een moment, tussen het negende en het twintigste hoofdstuk, dat je van een enharmonische modulatie zou kunnen spreken, de twee verschillende toponsoorten lossen in één akkoord op. Haar ex-man Bouw is in het ene hoofdstuk, na zoveel jaar, naar Wanda op weg en ligt in het volgende hoofdstuk bij haar in bed. Natuurlijk, je realiseert je dat het eerste hoofdstuk in het heden speelt en het tweede in het verleden maar, bewust of onbewust, demonstreert Enquist toch ook dat die verschillende tijden met elkaar verweven zijn, deel uitmaken van een en dezelfde compositie. Enquist heeft een heldere stijl, zonder al te veel franje.

In de hoofdstukken over Wanda's jeugd overheerst iets kinderlijks, dat soms aan W. G. van de Hulst doet denken. Die ongetwijfeld opzettelijke naïviteit wordt verklaard omdat die hoofdstukken zich in het heden afspelen. Maar Enquists helderheid functioneert alleen maar omdat er een geheimzinnige marge achter schuilgaat. Ergens aan het eind van 'Het geheim' gaat het over de muzikale ervaring: 'De helderheidsmaniakken lieten je geloven in een valse eenvoud. Luister maar, zo logisch en klaar zijn de dingen die zich voordoen. Niets is raadselachtig, alles is van begin tot eind moeiteloos te volgen. Een leugen. Alsof je niet moest zoeken, alsof je niet op de tast een compositie binnen moest gaan, bereid om in elke richting te dwalen, niet te beroerd om op de meest onverwachte plaatsen een betekenis te vinden. Een interpretatie was toch geen uitspraak die voor eeuwig vaststond? Het gebeurde toch dat een betekenisbouwwerk dat je gedurende jaren met tevredenheid had opgebouwd ineens ging wankelen en in elkaar donderde?

Achter de Goldberg-variaties lagen Goldberg-variaties en daarachter wéér.' Ongemerkt geeft Enquist daarmee ook het credo van haar schrijverschap. Achter de woorden waarmee Wanda wordt beschreven, ligt het geheim, van de onvoorzienbare levensloop, van de psychologie. En om dat geheim gaat het.

Evaluatie verwerkingsopdracht:

Ik heb gekozen voor deze verwerkingsopdracht omdat ik het altijd leuk vind om recensies te lezen van een boek. Ik vind het leuk om te lezen hoe iemand, die er wel verstand van heeft, over een bepaald boek die ikzelf dan net gelezen heb denkt.