Het fregatschip Johanna Maria door Arthur van Schendel

Bibliografische gegevens

Arthur van Schendel; Het fregatschip Johanna Maria
Amsterdam; 1930, 45ste druk (1996)

Samenvatting

Jacob Brouwer werd in Amsterdam in een arm gezin geboren. Zijn vader was een alcoholist en sloeg de leden uit het gezin regelmatig bont en blauw. Jacob kende alleen zijn 2 zussen, waarvan hij het meest hield van de oudste. Zij heette Johanna en toen zij stierf, begon hij rond te zwerven langs het IJ om de problemen thuis te ontvluchten. Jacob kwam bij een zeilmakerij terecht, waar hij het vak in de vingers kreeg. Toen hij oud genoeg was, ging hij varen om van huis weg te kunnen. Na verschillende reizen naar Indië stond Jacob bekend als een uiterst bekwame zeilmaker en hij was pas drieëntwintig jaar. Hij hield van de zeevaart. In 1865 werd het driemast volschip Johanna Maria te water gelaten, en Jacob Brouwer besloot met enkele vrienden erop aan te monsteren. Wilkens was de kapitein, maar al op de eerste reis kreeg hij problemen met Brouwer. In Brouwers ogen zag de kapitein iets wat hij het schip zelf niet kon geven, namelijk liefde. Dat kon hij niet goed hebben. Wilkens zelf was een goede man, maar hij kreeg veel ongeluk te verduren. Hij werd gekweld door bezorgdheid om zijn zwakke vrouw en kinderen, en na iedere zeereis, die hij zo kort mogelijk wilde houden, had hij thuis weer een kind verloren.
Om zijn bezorgdheid en problemen te vergeten, zocht hij toevlucht in de drank.
Brouwer had intussen bij toeval de kans gekregen om aan het rad te staan en onder zijn handen gleed het schip over het water. In plaats van elf knopen, haalde het een snelheid van veertien knopen. De kapitein verbood Brouwer echter om aan het rad te staan. Maar na vele tegenslagen voor Wilkens op het thuisfront, verlangde hij niets liever dan een snelle reis om naar zijn vrouw en overgebleven kinderen te kunnen. Daarom liet hij Brouwer het roer houden. Na een opnieuw kwellende reis voor Wilkens, merkte hij bij thuiskomst dat zijn vrouw krankzinnig geworden was. Ze werd in een gesticht opgenomen en Wilkens besloot dat hij zijn laatste reis zou maken. Vlak voor thuiskomst praatte Wilkens het uit met Brouwer en sprong daarna overboord.
Na kapitein Wilkens kreeg de Johanna Maria veel verschillende gezagvoerders, die allemaal gebruik maakten van Brouwers bekwaamheid. Toen het schip op een mistige dag een aanvaring had gehad, werd de Johanna Maria verkocht aan een Noorse kapitein. Brouwer bleef op het schip werken en werd vervuld door het verlangen om zelf het schip te kopen. Dit werd zijn levensdoel. Om dat te bereiken ging hij sparen en smokkelen.
De Noren noemden de Johanna Maria voortaan Ingrid en Brouwer bleef er vele jaren in dienst als zeilmaker en hij mocht vaak het roer houden. Zijn kapitaal groeide.
Opnieuw werd het schip aangevaren en verkocht aan een Russische firma. De Ingrid werd omgedoopt tot de Feodora en opnieuw monsterde Brouwer aan.
Hij werd benoemd tot bootsman. Een nieuwe kapitein kwam aan boord en hij was slecht voor het schip en voor de bemanning. Brouwer in gevecht met de kapitein, en kwam voor zes maanden in de gevangenis terecht. Hij was het schip uit het oog verloren en vijf lange jaren deed hij pogingen om haar terug te vinden. Het bleek in Zuid-Amerika te liggen, met als eigenaars drie avonturiers, onder de naam Lilian Bird. Brouwer kwam als bootsman weer op het schip terecht en knapte het aan alle kanten op. Na een vechtpartij met een matroos raakte Brouwer gewond en opnieuw vertrok het schip zonder hem. Intussen was zijn kapitaal zodanig gegroeid, dat hij verwachtte genoeg geld te hebben om de Johanna Maria te kopen. Toen het schip weer terug kwam, kreeg Brouwer het voor elkaar om voor de helft mee te delen in de winst, maar hij werd bedrogen door de kapitein, die hem onderweg op een eiland achterliet. Brouwer besefte daar hoeveel de Johanna Maria voor hem betekende; ze herinnerde hem aan zijn kinderjaren in Amsterdam, aan zijn oudste zuster. Brouwer werd door de nieuwe kapitein van het schip opgepikt van het eiland. Met de eigenaars kwam hij overeen dat zij de Johanna Maria volgend jaar aan Brouwer en aan niemand anders zouden verkopen. Toch werd hij bedrogen en het schip werd verkocht aan een ander. De Johanna Maria werd slecht behandeld door de nieuwe kapitein. Brouwer kocht het schip van hem en begon het op te knappen. Het roer brak echter en met moeite bereikte het schip Suva. Daar zorgde Brouwer voor een volledige opknapbeurt. Van Australië af verliep de reis voorspoedig onder Brouwers bevel. Het was de laatste, maar waardige reis van de Johanna Maria. In Amsterdam vond het schip een ligplaats. Brouwer bleef met 2 kameraden op het schip wonen, maar hij vereenzaamde steeds meer. Op een koude dag in het voorjaar viel Brouwer uit de mars en werd naar het gasthuis gebracht, waar hij na een paar maanden overleed. De Johanna Maria bleef alleen achter.

Personages

Jacob Brouwer
Jacob Brouwer wordt geboren in Oostenburg in een arm gezin. Hij woont in een klein huisje. Hij weet niet hoeveel broers en zussen hij heeft gehad. Hij herinnert wel zijn twee zussen (een daarvan heette Johanna), die op jonge leeftijd overlijden. Hij wordt geslagen door zijn vader. Hij kan niet naar school en gaat zwerven. Hij komt terecht bij een zeilmakerij waar hij kan gaan werken. Aan het einde van de week brengt hij zijn moeder geld. Hij mag op het werk steeds meer en uiteindelijk mag hij gaan varen op het schip ‘Johanna Maria’. Hij begint op het schip als zeilmaker en uiteindelijk wordt hij stuurman. Hij is erg leergierig en wil zijn werk graag goed doen. Hij houdt heel erg veel van het schip ‘Johanna Maria’ en kan haar goed besturen. Hij begrijpt ook de instrumenten en het navigeren, ondanks dat hij nooit naar school is geweest. Hij is rustig en praat niet veel. Jacob Brouwer is een flat character. Hij is de hoofdpersoon in het boek maar er wordt niet veel over hem en zijn gevoelens verteld. Hij maakt veel mee maar hij veranderd niet door de dingen die hij meemaakt (zoals zijn lange reizen, de gevangenis, de steeds veranderende bemanning enzovoorts).

Jan Wilkens
Jan Wilkens is de eerste kapitein op het schip ‘Johanna Maria’. Hij ontmoet zijn vrouw op een feest bij de reders. Hij mocht niet direct met haar trouwen. Hij heeft ongeveer zes kinderen gehad. Hij kan er niet goed tegen lang van huis te zijn, zeker niet wanneer zijn kinderen en uiteindelijk ook zijn vrouw ziek worden. In het begin is hij een goede kapitein. Later worden zijn kinderen ziek terwijl hij weer aan het werk moet. Dit valt hem zwaar en hij raakt aan de drank. Dan is hij geen goede zeeman meer. Hij is niet meer vriendelijk tegen zijn bemanning en neemt slechte beslissingen. Als hij al zijn kinderen verloren heeft en zijn vrouw naar een gesticht is gebracht, besluit hij te stoppen met varen. Jan Wilkens is een round-character. Zijn innerlijk en gevoelens worden redelijk uitgebreid beschreven en hij verandert door wat hij meemaakt. Eerst is hij een goede zeeman, maar wanneer zijn kinderen en vrouw ziek worden raakt hij aan de drank en is hij sneller geïrriteerd. Als hij op reis is wordt hij meestal kapitein genoemd, als hij thuis is meestal Wilkens. Later in het boek lopen de namen door elkaar heen.
Relatie Jan Wilkens en Jacob Brouwer
Jan Wilkens mag Jacob Brouwer niet. Hij heeft daar geen goede reden voor en hij weet ook dat hij daar Jacob Brouwer onrecht mee aandoet. De manier waarop Jacob naar de zeilen kijkt bevalt hem niet. Als Jan Wilkens een slechte bui heeft duwt hij Jacob Brouwer zonder reden de trap af. Later geeft hij toe dat Jacob Brouwer een goede zeeman is. Wat Jacob Brouwer van Jan Wilkens vindt kom je niet te weten. De slechte relatie komt doordat Jan Wilkens aanvoelt dat Jacob Brouwer het schip wilt hebben. Volgens Jan Wilkens verhindert dit Jan Wilkens een goede kapitein te zijn.

Ruimte

Fysische ruimte
Het begin van het verhaal speelt zich af in Oostenburg waar Jacob Brouwer geboren wordt en opgroeit. Als hij gaat reizen speelt het verhaal zich af op het schip Johanna Maria en aan de kusten van Nederland, de Kaap, Java, de Canarische Eillanden, Amerika en alle zeeën en oceanen er tussen in. Als het schip Johanna Maria verkocht wordt, speelt het verhaal zich achtereenvolgens in Noorwegen, Rusland, Chili, Australië en Amsterdam af.

Zintuiglijke ruimte
Het weer is erg veranderlijk. Soms hebben ze heel mooi weer, weer een andere keer hebben ze storm. Dit heeft niet altijd invloed op de voortgang van de reis; het schip heeft zo af en toe ook grillige buien waarin het minder goed zeilt.

Psychische ruimte
De bemanning van het schip is vaak erg ver van huis. Dit speelt de kapitein parten; hij mist zijn familie erg. Jacob Brouwer daarentegen voelt zich erg thuis op het schip, ongeacht waar hij is. Van de rest van de bemanning kom je niet te weten of zij het erg vinden.

Motieven

Liefde; verhaalmotief het is een abstract begrip dat steeds opnieuw terugkeert in het verhaal.
Liefde voor het gezin; Jan Wilkens houdt van zijn gezin en vindt het erg om steeds opnieuw op reis te moeten. Dit is zo erg dat hij aan de drank raakt en zijn taak als kapitein niet goed meer uitvoert. “Kapitain Wilkens, beseffend dat hij zijn belang te veel had laten wegen, nam zich voor dit niet te herhalen; zijn bezorgdheid echter vermeerderde en daarmede zijn prikkelbaarheid.” Blz. 36 “De kapitein, wiens buiigheid van drank een ieder nu kende, verscheen nooit eerder dan de voormiddagwacht. Maar deze ochtend had het ongeduld naar huis hem vroeg gewekt en hij zag Brouwer op de kampanje.” Blz. 61
Liefde voor het schip Johanna Maria; Jacob Brouwer houdt ontzettend veel van de Johanna Maria. Zo veel dat hij er alles voor over heeft om het te bemachtigen. Hij werkt hard en spaart zoveel mogelijk. “De dag dat hij aan boord kwam tintelde zijn bloed, het was de glans van het geluk wat de kapitein aan hem gezien had toen hij naar voren ging, het zeldzaam geluk van hen die uit eenvoudig geloof zekerheid hebben. “ Blz. 31
Orpheus cultuurhistorisch motief Brouwer raakt in de loop van het verhaal de Johanna Maria uit het oog. Hij doet er alles voor om haar weer terug te vinden. Hij vindt de Johanna Maria terug. Hij krijgt haar in zijn bezit. En vlak daarna gaat hij dood.
“Hij bleef in Libau tot hij door navragen nu bij werklieden dan bij bewakers, zich ervan overtuigd had wat er met de Johanna Maria gebeuren zou.” Blz. 101
“De laatste jaren had hij dikwijls tegen zichzelf gezegd dat hij zwaarmoedig werd: in zijn jeugd was hij nooit door gedachten geplaagd, maar in de tijd dat hij overal naar de Johanna Maria uitkeek waren er vele in zijn hoofd gekomen en de ergste was dat hij zichzelf verweet zijn leven nutteloos doorgebracht te hebben, werkend niet voor vrouw en kinderen, die weer voor anderen konden werken, maar voor een schip, dat eens vermolmd zou zijn, hoeveel hij er ook voor gedaan had.” Blz 133
“Maar Brouwer was nu de baas op het schip, een stuurloos schip met een scheur in de boeg.” Blz. 170

Thematiek

Het thema van het boek is:
Liefde voor een schip dat het leven beheerst.
De liefde van Jacob Brouwer voor het schip Johanna Maria heel ver. Hij werkt hard om genoeg geld te verdienen om haar te kunnen kopen. Ook probeert hij haar overal te volgen. Hij heeft verder niets dan zijn werk en het schip; geen vrouw, geen kinderen, geen familie en geen vrienden. Daardoor is zijn hele leven op het schip gericht.