Titel Het dwaallicht

Auteur Willem Elsschot (Alfons de Ridder)

Uitgever Querido, Amsterdam

1e druk 1946

Gelezen druk de 18e uit 1989

Genre Novelle

Titelverklaring De titel verwijst naar het thema van het verhaal.

Opbouw Het dwaallicht is opgebouwd uit zes genummerde hoofdstukken. Het boek omvat slechts 36 bladzijden.

Tijd Het verhaal begint op een novemberavond in 1938 en duurt een dag.

Vertelsituatie De hoofdpersoon is de verteller. Hij brengt, in chronologische volgorde en in de eerste persoon, verslag van zijn tocht met de Afghani en becommentarieert dat ook van tijd tot tijd.

Personages Frans Laarmans. Hij is de eigenlijke hoofdpersoon. Volgens Elsschot gaat hij zelf schuil onder het personage van Laarmans (zie ook boeken als Kaas of Lijmen/Het been). Laarmans woont in Antwerpen, is getrouwd en heeft zes kinderen. Hij is niet gelukkig met zijn gezinsleven en heeft wel zin in een avontuurtje. Hij wil daar iets aan doen (\'De weg die tot inkeer leidt\'), maar stelt het uit. Dus heeft hij geen haast om na zijn dagelijkse koop van de avondkrant gelijk naar huis te gaan. Tijdens het verhaal raakt laarmans steeds verder van zijn voornemen zijn leven te beteren af. Laarmans is christelijk opgevoed. Ali Khan is de naam die Laarmans geeft aan de Afghaan die hem een adres vraagt. Ali is de leider van een groep van drie Afghanezen, waarvan er een getrouwd is. Ali is zelf niet getrouwd. De groep is zeeman op de Dehli Castle en komt uit een hooggebergte bij de grens van Turkistan. De Dehli Castle ligt afgemeerd in de Antwerpse haven. Ze zijn orthodox moslim. Maria van Dam is een indirect personage: ze komt zelf niet in het verhaal voor, alleen in de verhalen van de andere personages. volgens de drie Afghanezen heeft ze op de Dehli Castle zakken hersteld en daar een diepe indruk achtergelaten. Vooral haar vrolijke lach is hen bijgebleven. Maria heeft aan de drie haar adres op een stukje karton geschreven meegegevev. Voor de Afghani is zij de geidealiseerde vrouw, voor Laarmans is zij een hoer.

Samenvatting Op een regenachtige novemberavond koopt Frans Laarmans zijn krant in een winkeltje. Als hij naar de tram loopt wordt hem de weg versperd door drie zwarten. Laarmans weet dat het bemanningsleden van een Indievaarder zijn omdat er in die buurt meer van rondlopen. Laarmans wil doorlopen (\'..want een ware gentleman moet in de eerste plaats de kunst verstaan het vee ongedwongen op afstand te houden..\') maar stopt toch. Een van hen geeft hem een stukje karton, waarop de naam Maria van Dam en haar adres staat, Het is onduidelijk geschreven en Laarmans maakt er Kloosterstraat 15 van. De zwarte man vraagt in het Engels waar het is. Laarmans probeert het even gauw uit te leggen en trekt daarbij de aandacht van voorbijgangers die in een kring om hem heen blijven staan. Na zijn uitleg zeggen de drie dat zij Laarmans verhaal wel begrepen hebben en willen Laarmans een doosje sigaretten als dank aanbieden, maar die slaat de gift af.

Als hij op de tram staat voelt hij zich onbehaaglijk, als iemand die iets op zijn geweten heeft. En als de tram langs de drie zwarten rijdt ziet hij zichzelf al in Bombay lopen op zoek naar zijn geliefde fathma in een doolhof van straten, met een stukje karton in zijn hand waar niemand op reageert. Hij realiseert zich dat hij zich er wel erg gemakkelijk vanaf heeft gemaakt en springt van de tram af om de dolende zwarten te helpen. Op weg naar de Kloosterstraat vertelt Ali hem over Maria. Ze schijnt erg mooi te zijn en rond de twintig. De drie hadden haar een pot gember en een sjaaltje gegeven en Maria had ze alledrie uitgenodigd. Ze waren ook alledrie verliefd. Laarmans stelt voor om een bosje bloemen voor de vrouw te kopen om niet met lege handen te komen. Laarmans koopt het bosje bloemen omdat de drie geen verstand van buitenlands geld hebben. Ali wil pas verder als hij weet hoeveel het bescheiden bosje gekost heeft, en na het geld terugbetaald te hebben gaan ze verder.

Kloosterstraat 15 blijkt een dierenwinkel te zijn waar, na het gevraagd te hebben, geen Van Dam\'s wonen maar Pasmansen. Meneer Pasmans blijkt een stevige man te zijn die de vier de winkel uit kijkt. Laarmans krijgt al spijt dat hij niet naar huis was gegaan, maar Ali wijst hem op de sterren en vertelt dat zij hoop geven. (\'Je hebt gelijk Ali, wij mogen niet versagen. Dat kreng heeft met mij niet afgedaan en ik zal volharden op de ingeslagen weg tot zij, al was het gebonden, aan uw willekeur is overgeleverd, tot dat sjaaltje en die pot gember gewroken zijn. Zolang de soldaten bereid blijven, kan de aanvoerder niet terugtreden.\') en Laarmans gaat verder met de drie naar het politiebureau. Eenmaal daar aangekomen blijven de drie buiten wachten en gaat Laarmans naar binnen.

Laarmans vraagt naar het adres van Maria van Dam en krijgt er twee. Een op de Lange Ridderstraat 71 en de ander op het Zand nummer 15. Laarmans neemt aan dat Maria op het Zand woont, het huisnummer is immmers hetzelfde als op het kaartje. Het Zand nummer 15 blijkt een hotel genaamd het Carlton Hotel te zijn. De eigenaar is volgens de agent een Nederlandse heler, Kortenaar. Eenmaal aangekomen blijkt er van de schitterende naam van het hotel niets waar te zijn. Het hotel bestaat uit twee duistere verdiepingen en in het cafe zitten lusteloze mannen kaart te spelen, een paar ingetogen koppels te dansen en er staat een vrouw een kind te voeden. Maria van Dam is er niet bij volgens Ali en volgens de barman, Kortenaar, woont ze er ook niet.

De klanten vertrekken langzaam en Laarmans en de drie blijven zitten om hun verdriet weg te spoelen. Ze hebben zich erbij neergelegd Maria nooit te zullen vinden. Ali vertelt dat ze uit Afghanistan komen en van de Islam zijn. Ze hebben een gesprek over godsdienst en met name over Christus, over wie Laarmans de oosterlingen vertelt. Laarmans wordt door de onwetendheid van Ali geconfronteerd met de problematiek en de onoplosbaarheid van zijn godsdienst. Na een tijdje verlaten ze het Carlton Hotel en Laarmans brengt ze naar de kade. Op zijn weg terug wil hij nog naar de Lange Ridderstraat gaan. Als hij voor de deur staat durft hij toch niet aan te kloppen. (\'Kom oude sater, het is genoeg. Laat haar in vrede genieten van haar laatste sigaretten, dromen van haar sjaaltje en van haar pot gember. En loop door, dan wordt u wellicht de geilheid niet aangerekend die bij deze nachtelijke klopjacht uw stut is geweest.)

Motieven Het stukje karton met de \'Mariaboodschap\' is een van de belangrijkste motieven in het verhaal. Een ander motief is Laarmans voornemen nu toch eens naar huis te gaan en hoe gemakkelijk hij zich er echter van af laat brengen. Als laatste zijn er veel bijbelse verwijzingen. Veel hebben op Maria betrekking, in andere wordt de zwerftocht in bijbelse beeldspraak beschreven: de kruisweg en de reis van de koningen.

Thema Het thema is het onbevredigde verlangen, de tocht naar het ideaal, die tot mislukking gedoemd is. Ook kan je er vreemdelingenhaat in herkennen: de meeste mensen hebben niet veel op met de volgelingen van Laarmans.

Over de schrijver Willem Elsschot (eigenlijk Alphonsus Josephus de Ridder; 1882-1960) Belgisch (Vlaams) schrijver. Leidde na WO I te Antwerpen een eigen reclamebureau. Elsschot neemt in de Nederlandstalige literatuur een eigen plaats in door zijn laconieke, geconcentreerde stijl, waarachter grote bewogenheid schuilgaat. Zijn eerste roman was \'Villa des roses\' (1913), in 1921 gevolgd door \'Een ontgoocheling\' en \'De verlossing\'. In 1924 verscheen \'Lijmen\', de eerste van een serie ik-romans. De in wezen fatsoenlijke ik-figuur Frans Laarmans treedt eerst in de voetsporen van de doorgewinterde zakenman Boorman, maar in het vervolg \'Het been\' (1938) keert hij terug tot zijn eigen fatsoensnormen. Laarmans treedt in een aantal romans op, te weten \'Kaas\' (1933), \'Tsjip\' (1934), \'De leeuwentemmer\' (1940), \'Het tankschip\' (1940) en \'Het dwaallicht\' (1946), Elsschot\'s laatste werk. Daarnaast verschenen nog de novelle \'Het pensioen\' (1937) en de dichtbundel \'Verzen van vroeger\' (1934). Bekroond met onder andere de Belgische Driejaarlijkse Staatsprijs voor het Proza (1948) en de Nederlandse Constantijn-Huygensprijs (1951).

Ingestuurd naar aanleiding van dit uittreksel:

• \"Priesters zalven en beloven, maar ik kan het niet geloven. Neen, er is geen wenden aan: als wij dood zijn is ’t gedaan.\"

  (Willem Elsschot, Spijt)

  (..) Ik stuur je dit bericht omdat ik wil reageren op je uittreksel van Het Dwaallicht. In grote lijnen ben ik het eens met wat je schrijft. Alleen het thema, daar heb ik andere ideeën over. Naar mijn gevoel raak je de kern niet en ga je voorbij aan de belangrijkste zin van de novelle, een zin waarin het thema van het verhaal besloten ligt. \"Aan ophelderen valt niet te denken, want zij staan voor dezelfde muur waar ik reeds een halve eeuw langsloop zonder een deur te vinden en ik zit dan ook met onze mensgod lelijk in de war tegenover de abstracte eenheid van hun Allah.\" (Verzameld Werk, 3e druk, 1980, p. 763)

  Laarmans maakt deze opmerking naar aanleiding van het hilarische gesprek dat hij met de drie Afghanen heeft over het christelijk geloof. Toen ik de novelle voor de eerste keer las vroeg ik mij af wat voor functie dit gesprek in het verhaal had. Ik wist er niet zo goed raad mee. Pas later drong het tot me door dat dit gesprek de spil is waarom het verhaal draait. Geloofstwijfel en de ongerijmdheden van het christelijk geloof lijken de belangrijkste thema’s van Het Dwaallicht. Elsschot strooit rijkelijk met wegwijzers om de lezer op het goede spoor te brengen:

  drie Afghanen = drie wijzen uit het Oosten
  Maria van Damme = Maria, moeder van God
  diverse bijbelverwijzingen
  het gesprek over het geloof
  de zoektocht = de tocht naar Bethlehem
  Het Dwaallicht = de ster die de weg wijst.

  Ik schreef zojuist \"lijken\" omdat de titel van de novelle ons tot de kern van de zaak voert: God bestaat niet en het Christelijk geloof is een absurde verzameling ongerijmdheden. De Ster van Bethlehem is een dwaallicht en leidt ons enkel het moeras in.

  Jij probeert deze thematiek naar een abstracter niveau te tillen (\"de tocht naar het ideaal, die tot mislukking gedoemd is\"). Ik geloof niet dat Elsschot’s verhaal deze abstractie nodig heeft. Het Dwaallicht is een concrete uiteenzetting over Elsschot’s visie op het Christendom.

  Ach, zo heel belangrijk is dit nu ook weer niet. Het belangrijkste is dat Het Dwaallicht prachtig geschreven is. Je verwacht van Elsschot ook niet anders.