Een bruid in de morgen door Hugo Claus

Gegevens van het boek
Auteur: Hugo Claus (1929 – 2008)
Titel: Een bruid in de morgen (Toneelspel)
Voor het eerst gepubliceerd in: 1955
Omslagontwerp: Nico Dresmé
Uitgever: Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 1980, 18e druk, BBToneel (geen nummer)
Aantal pagina’s: 78
Genre: toneelstuk

Samenvatting van het boek
Het toneelstuk wordt voorafgegaan door een aantal opmerkingen van de schrijver die bedoeld zijn als regieaanwijzingen voor de regisseur. Claus maakt hier opmerkingen over het decor, de verlichting en de muziek. Ook geeft hij een beknopte karakterschets van de hoofdpersonen.

In het eerste bedrijf maken we kennis met de familie Pattini. De familie bestaat uit vader Henri, moeder Madeleine, dochter Andrea en zoon Thomas Pattini. Henri is een verarmde musicus. Hij speelt piano en orgel en componeert. Sinds hij tijdens een voorstelling door het publiek uitgelachen werd, is hij schuw geworden en komt hij haast niet meer buiten. Alles wat van waarde is, heeft het huis inmiddels verlaten om zo aan geld te komen. Madeleine gaat regelmatig “stempelen” om aan geld te komen. Het gezin leeft dus van een bijstandsuitkering.

Henri en Madeleine zijn in afwachting van het bezoek van Hilda, de dochter van Myriam, de zuster van Henri. Hilda is achtendertig jaar oud, niet heel erg aantrekkelijk en niet getrouwd. Voor Henri en Madeleine is van belang, dat ze rijk is. Ze willen Hilda aan hun zoon Thomas koppelen. Thomas is negentien jaar oud, zeer gevoelig en een beetje vreemd. Hilda kwam Thomas een week geleden in de stad tegen en sindsdien is ze een beetje weg van hem. Als Hilda met Thomas trouwt zal de hele familie van Hilda’s geld kunnen profiteren.

Andrea is tegen het plan van haar ouders, omdat ze dan haar sterke band met Thomas zal verliezen. Zij is enigszins in zichzelf gekeerd en een latente hysterica. Zij wil Hilda dan ook niet zien en op haar kamer blijven. Thomas heeft nog geen idee wat zijn ouders van plan zijn. Hij denkt, dat Hilda hem cadeaus komt brengen. Thomas wil graag de chauffeur van mijnheer Alban worden. Alban is negentig jaar oud en de voorzitter van de vereniging van componisten. Het lijkt Thomas leuk om hem met de auto rond te rijden. Zijn ouders zien echter niets in dit plan.

Madeleine vertelt Thomas wat de bedoeling is van het bezoek van Hilda en dat het het beste zou zijn als hij met Hilda zou trouwen. Hilda heeft namelijk, aldus Madeleine, een oogje op hem en zo is hij ook voor de toekomst gelijk goed verzorgd. Thomas vindt het idee maar niets. Hij wil niet ergens anders gaan wonen en ook zou hij het gezelschap van zijn ouders en Andrea gaan missen. Andrea vertelt Thomas, dat ze niet wil, dat hij met Hilda trouwt. Het lijkt er een beetje op, dat ze zelf een oogje op haar broer heeft.

Dan arriveert Hilda. Madeleine ontvangt haar en praat een beetje over koetjes en kalfjes. Henri en Andrea laten zich niet zien. Hilda is onder het mom van een bezoek aan een vriendin elders naar de familie Pattini gekomen. Haar moeder weet dus niets van haar bezoek. Als Thomas Hilda begroet, is zij enigszins verlegen.

Het tweede bedrijf speelt een dag later. Thomas ruziet met zijn ouders over mijnheer Alban. Madeleine vertelt Thomas, dat hij vooral naar haar moet luisteren en moet doen wat ze zegt. Hun omstandigheden zijn moeilijk en dus moet Thomas met Hilda trouwen. Hilda is boodschappen wezen doen en vraagt zich na terugkomst af waarom Thomas zo veel bij Andrea op de kamer zit. Ze krijgt zo amper de kans om met Thomas te praten. Madeleine wil, dat Thomas en Hilda die nacht in de kamer van Andrea slapen. Dan kunnen ze elkaar beter leren kennen. Henri is het daar mee eens.

Andrea probeert intussen Thomas van een huwelijk met Hilda af te houden. Ze is van plan met Thomas naar Engeland te gaan. Ze fantaseren daar beiden over. Dan komt Madeleine binnen en zegt tegen Andrea, dat ze die nacht boven moet gaan slapen. Andrea weigert, maar onder druk van de overigen gaat ze uiteindelijk naar boven. Ze geeft wel aan, dat ze Madeleine en Henri haat.

Het derde bedrijf speelt een paar uur later. Thomas en Hilda bevinden zich samen in de slaapkamer. Er klinkt geschreeuw en een stoel valt om. Thomas loopt de kamer uit en wordt gevolgd door Andrea die stond te luisteren. Hilda komt ook de kamer uit. Madeleine is wakker geworden van het lawaai en komt polshoogte nemen. Hilda geeft aan, dat er niets gebeurd is, maar dat Thomas plotseling begon te schreeuwen en toen wegliep. Hilda heeft verder niets onoirbaars gedaan; ze was alleen maar lief tegen Thomas. Madeleine probeert Hilda te kalmeren door te zeggen, dat Thomas wel weer terug zal komen als Andrea hem tot bedaren heeft weten te brengen.

Madeleine vertelt Hilda, dat Thomas vroeger in een gesticht gezeten heeft, omdat hij ooit het appartement van een dokter in brand stak. Dat deed hij, omdat de dokter niet aardig tegen hem was. Thomas is dus een beetje vreemd, maar verder niet kwaadaardig. Hij loopt wel vaker plotseling het huis uit. Andrea keert terug en zegt, dat ze Thomas niet te pakken kon krijgen. Hij is op een tram gesprongen. Andrea vraagt Hilda wat er precies gebeurd is. Hilda vertelt haar, dat Thomas genoeg van Andrea had en om die reden weggegaan is. Hij is het verstikkende leven hier kennelijk zat. Hilda vertelt, dat Thomas haar gekust heeft zoals een man zijn vrouw kust. Madeleine probeert de ruzie te sussen en beschuldigt Andrea ervan Thomas te veel te manipuleren. Andrea op haar beurt beschuldigt Madeleine ervan verantwoordelijk te zijn voor de toestand van Thomas.

Andrea vertelt Hilda, dat Thomas iemand is die veel zorg nodig heeft en dat de hele situatie een farce is. Madeleine en Henri zijn er alleen maar op uit om van de koppeling tussen Thomas en Hilda financieel beter te worden. Andrea geeft aan, dat zij de enige is die echt van Thomas houdt. Madeleine wordt vervolgens buitengewoon kwaad op Andrea. Andrea vertrekt naar haar kamer en Madeleine probeert Hilda te kalmeren en de situatie weer enigszins in goede banen te leiden. Ze vertelt Hilda, dat de familie Pattini geen gelukkig huisgezin meer is. In vergelijking met vroeger is het allemaal veel slechter geworden. Niemand gaat de deur meer uit en ze trekken van de bijstand. Hilda wil naar bed en Madeleine stopt haar in. Morgen zullen ze er wel verder over praten.

Terug in de kamer praat Madeleine met Andrea. Ze beschuldigt Andrea ervan een onzuivere relatie met haar broer te hebben. Ze heeft diverse vrijers laten lopen. Dat is niet normaal en tegennatuurlijk, aldus Madeleine. Het is daarom beter, dat Andrea vertrekt en het huis verlaat. In de tussentijd kan Thomas dan met Hilda trouwen. Zo kan er dan een einde komen aan een zondige relatie tussen broer en zus. Madeleine geeft aan, dat dit zo voor iedereen beter is. Andrea lijkt het hiermee eens te zijn, want ze gaat er niet tegenin.

Het vierde bedrijf speelt om zes uur in de morgen. Andrea is in slaap gevallen, maar wordt wakker door de bel. Ze doet open en Thomas staat voor de deur. Hij is kletsnat en moe. Thomas geeft aan, dat hij een hele tijd op een bank in de stad gezeten heeft. Andrea vraagt hem wat er nu precies gebeurd is en Thomas geeft aan, dat Hilda zich begon uit te kleden totdat zij naakt was. Ze vroeg hem toen of hij van haar hield en daar schrok Thomas zo van, dat hij begon te schreeuwen en wegliep. Hij liep vervolgens in de stad rond en zag Hilda overal in zijn gedachten. Hij is ook nog even bij mijnheer Alban geweest, maar die sliep en mocht van zijn bedienden niet gewekt worden. Daarom is Thomas maar weer naar huis gegaan.

Thomas wil wel met Hilda trouwen, maar dan moet ze daarna wel doen wat hij zegt. Hij denkt daarbij vooral aan de materiële voordelen die het huwelijk hem zal brengen, zoals een nieuwe auto. Andrea geeft aan, dat er nu iets definitief voorbij is. Ze hadden het samen altijd zo fijn. Ze waren nog steeds samen kind en dat is nu voorbij. Door een huwelijk met Hilda zal Thomas de grens van het kind-zijn over gaan. Hij zal dan tot de volwassenen gaan behoren en dat is een heel andere wereld. De relatie tussen Andrea en Thomas zal dan ook definitief anders zijn. Andrea betreurt dat. Thomas ziet dit probleem duidelijk niet en zegt, dat hij nog steeds veel van Andrea houdt. Zij mag ook na de huwelijksreis naar Engeland komen. Andrea heeft daar duidelijk geen zin in.

Dan verschijnen Henri en Madeleine. Ze zijn blij, dat Thomas weer terug is. Ze willen verder met hun plan om Thomas aan Hilda te koppelen. Madeleine benadrukt nogmaals hoe belangrijk dit plan is voor hun toekomst. Ze verwijt Andrea, dat ze dit plan negatief beïnvloedt en daarom kan ze beter vertrekken. Andrea accepteert dit en vraagt iedereen of ze haar zullen missen. Madeleine en Henri begrijpen niet wat Andrea hier mee bedoelt. Ook Thomas lijkt dit niet door te hebben. Andrea pakt een flesje slaappillen van Madeleine en trekt zich vervolgens terug in haar kamer.

Madeleine vraagt Thomas Andrea te helpen met het pakken van haar koffer. Op de kamer van Andrea praten Andrea en Thomas met elkaar. Andrea vergelijkt zich met een "moe pantertje", dat straks zal sterven. Andrea geeft aan het gedoe allemaal moe te zijn. Ze wil niet meer meespelen. Thomas heeft dat niet door en praat over zijn huwelijksreis naar Engeland. Dan wordt er een brief bezorgd van de componistenvereniging, waarin Thomas uitgenodigd wordt om voor een gesprek voor de functie van chauffeur langs te komen. Henri licht Thomas in die vervolgens helemaal opgewonden raakt. Hij vergeet prompt Andrea en gaat naar mijnheer Alban. Andrea neemt het flesje met pillen in en wordt niet goed. Ze begint te schreeuwen, waardoor haar ouders gealarmeerd worden. Madeleine heeft door wat er gebeurt, maar kan niets meer doen. Andrea sterft. Madeleine vraagt zich af waarom Andrea zelfmoord gepleegd heeft.

Als Hilda wakker wordt en verschijnt, probeert Madeleine zich weer een houding te geven. Ze doet alsof er niets aan de hand is en zegt, dat Andrea voorgoed vertrokken is. Ze adviseert Hilda met Thomas te vertrekken en gelukkig te worden. Thomas keert weer terug en wil naar Andrea toe gaan. Madeleine houdt hem tegen en zegt, dat Andrea vertrokken is. Thomas kan het niet geloven en gaat weer naar buiten, omdat hij denkt, dat Andrea naar het station gegaan is. Hilda is bezorgd of Thomas wel weer terug zal keren. Madeleine geeft aan, dat hij dat zeker zal doen. Als hij Andrea niet kan vinden, keert Thomas uiteindelijk altijd weer naar huis terug. En nu zal dat dan bij Hilda zijn, zijn “bruid in de morgen”. Zo voelde Madeleine het vroeger ook, toen Henri naar haar toekwam in de morgen, naar Madeleine, zijn bruid. Bij Hilda zal Thomas gelukkig kunnen worden; bij hen, zijn ouders, lukte dat niet.


Beoordeling van het boek
Dit toneelstuk van Claus werd door hem in 1953 geschreven. Het werd echter pas in 1955 gepubliceerd. Waarom dat zo laat was, is mij niet bekend. Wellicht heeft het iets te maken met de gecompliceerde relatie in het stuk tussen enerzijds broer en zus en anderzijds neef en nicht.

Het is een, wat je zou kunnen noemen, nogal gecompliceerde familie die in dit toneelstuk centraal staat. De vader - die blijkens opmerkingen van de moeder in het toneelstuk in feite gewoon Rik Pattijn heet in plaats van Henri Pattini - is een verarmde musicus. Hij is kennelijk een keer in een theater uitgefloten toen hij daar orgel speelde en sindsdien leeft hij teruggetrokken. Hij is al jaren bezig met het schrijven van een “concerto” en dat komt kennelijk maar niet af. Hij komt op mij over als een eenzame, zwakke en niet erg wilskrachtige figuur. Hij speelt eigenlijk ook geen heel belangrijke rol in het stuk.

De moeder is een veel sterkere figuur. Zij schijnt vroeger erg mooi geweest te zijn en is dat kennelijk nog steeds. Zij lijkt in het gezin wel de broek aan te hebben, maar is kennelijk niet in staat naar de kinderen toe de rol van echte moederfiguur te spelen. Dat geldt mutatis mutandis trouwens ook voor de vader, denk ik. Er is namelijk een grote kloof tussen de belevingswereld van de ouders en die van de twee kinderen. Wat me opvalt, is dat de moeder niet verbitterd is jegens de vader. Dat zie je nog wel eens gebeuren als het allemaal niet wordt wat een vrouw aanvankelijk allemaal van een veelbelovende musicus verwacht. De moeder houdt kennelijk nog heel veel van de vader, hoewel ze hem ook een paar keer afsnauwt.

De kinderen zijn allebei ook apart. Thomas is duidelijk iemand met een geestelijke beperking. Hij komt erg kinderlijk over voor iemand van negentien jaar. Hij leeft een beetje in zijn eigen (droom)wereld. Hij laat zich ook erg gemakkelijk door een ander meeslepen. In dit geval staat hij nogal onder invloed van zijn zuster. Andrea vind ik hier een wat duistere rol spelen. Je krijgt niet echt inzicht in haar persoon(lijkheid). Hoe zit ze nu werkelijk in elkaar? Wat zijn haar ambities? Dat blijft allemaal in het duister gehuld. Wel is duidelijk, dat ze veel om haar broer geeft. Kennelijk houdt ze heel veel van hem.

En daarmee komen we gelijk op een interessant maar ook gevoelig punt. Wat voor relatie hebben Thomas en Andrea eigenlijk met elkaar? Is het puur een broer – zusterrelatie, dus zonder lichamelijke aspecten of is hier sprake van een meer incestueuze relatie? Als je kijkt naar het taalgebruik van de moeder (“beestigheden”, “zonde”, “tegennatuurlijk”), zou je zeggen, dat het om een incestueuze relatie gaat. Maar nergens in het toneelstuk wordt dat geëxpliciteerd. Het wordt hoogstens gesuggereerd. Je moet dus oppassen om dergelijke conclusies te trekken. Maar de relatie is hoe dan ook wel wat vreemd. Zo ga je eigenlijk niet als broer en zus met elkaar om. Er zou veel meer afstand en competitie tussen hen moeten zijn, denk ik.

Ook nicht Hilda speelt een merkwaardige rol. Zij wordt afgeschilderd als een beetje manzieke oude vrijster die wel erg graag aan de man wil en daartoe kennelijk zelfs bereid is met haar enigszins simpele neef te trouwen. Zoiets is tegenwoordig vanwege de eveneens incestueuze elementen toch wel duidelijk “not done”. Kortom, het is een heel merkwaardige familie in een merkwaardige “setting”.

Toch heb ik dit toneelstuk met veel plezier gelezen. Het is goed geschreven en de verhaallijn is in wezen ook eenvoudig. De karakters komen redelijk tot goed uit de verf. Het stuk leest ook als een trein. Het absurdistische karakter van het stuk is, vermoed ik, wat mij het meest aansprak. Ik heb me erover verbaasd wat hier allemaal gebeurde en dan wil je natuurlijk graag verder lezen om te kijken hoe het eindigt. Het einde is dramatisch, omdat Andrea zelfmoord pleegt. Maar waarom dat nu eigenlijk gebeurt, blijft enigszins in nevelen gehuld. Een expliciete reden daarvoor wordt niet gegeven. Andrea geeft zelf wel aan, dat het voorgenomen huwelijk van Thomas daarmee te maken heeft. Hij gaat daardoor immers definitief over van kind-zijn naar volwassen-zijn. Hierin zit overigens ook een zekere ironie, omdat Thomas door zijn beperking natuurlijk nooit “volledig” volwassen zal zijn.