De schaapherder door J.F. Oltmans

SAMENVATTING Het verhaal begint 1481, als huursoldaat Jan van Schaffelaar, in dienst van de bisschop David, smid Wouter om de hand van diens dochter, Maria, vraagt. Hij krijgt toestemming, maar moet al snel weer weg om zijn heer te dienen. Perrol, een andere huursoldaat in dienst van David, is een vijand van Van Schaffelaar en verraadt David. Amersfoort, waar Wouter woont, wordt ingenomen door zijn Zwarte Bende, die vecht voor de heer van Nijveld. Van Schaffelaaar verlaat de streek en Perrol laat zich herbergen bij smid Wouter. Hij bemint Maria. Na een mislukte poging om haar van hem te laten houden met een toverdrank van de Heks van de Hunnenschans, een lelijke vrouw met rode huid, rooft hij Maria en brengt haar in zijn huis onder. Wees Frank, de beste vriend van Van Schaffelaar, redt Maria en brengt haar bij haar bruidegom, terwijl hij eigenlijk ook verliefd is op haar. Dan wordt de troep huurlingen van Van Schaffelaar in een kerk gedreven door de Zwarte Bende. Van Schaffelaar offert zich op door van de toren te springen, zodat zijn manschappen vrijuit kunnen gaan. Hij vraagt Frank voor Maria te zorgen. Perrol met de Rode Hand wordt vergiftigd door de heks van de Hunnenschans die een oude bekende blijkt te zijn, namelijk een minnares die hij in brand had gestoken, waarop zij zijn hand in het vuur getrokken had; zijn Rode Hand. Kennelijk had zij de brand overleefd. Frank verklaart zijn liefde aan Maria en die blijkt wederzijds te zijn. Maar David veroordeelt Frank ter dood vanwege het verzuimen van militaire plichten. Ralph, een schaapsherder en de man die Frank heeft opgevoed, bezoekt de bisschop en vertelt dat Frank Davids zoon is, die hij heeft verwerkt bij Ralphs dochter, die hij daarna nooit meer heeft bezocht en die stierf van verdriet daarom. Ralph dreigt dat hij David zal vervloeken in de naam van God als hij Frank laat doden, waarop de bisschop Frank, die niet weet waarom, genade schenkt. David vindt Maria echter te min voor zijn adellijke zoon en zorgt met een leugen dat zij in een dag non wordt. Frank mag haar niet meer zien, en vertrekt diep ongelukkig.

BEWEEGREDENEN EN VERWACHTINGEN De schaapherder is het tweede ‘oude’ boek op mijn boekenlijst en geschreven in de tijd die we nu de Romantiek noemen. Ik vond dit boek interessant omdat de titel de naam Jan van Schaffelaar noemt, een figuur die ik ken uit Hasse Simonsdochter, een boek van Thea Beckman. Ik verwachtte dan ook een soortgelijk verhaal, over een heldhaftig meisje dat meevecht aan de zijde van haar geliefde, die zij heeft gered van de dood door hem te verbidden. Het was dus wel een teleurstelling toen dit boek toch echt niet in deze tijd geschreven bleek te zijn, en dus meer verhaalde over moedige mannen en een kwetsbaar, jong, naïef deerntje. Het boek viel wel minder zwaar dan verwacht.

DE EERSTE REACTIE Eenmaal over de teleurstelling heen was het drama en de ridderromantiek toch wel vermakelijk. Het was soms wat moeilijk te oordelen of iets cynisch bedoeld was, of juist serieus. Nuchterheid en cynisme lijken bijna spottend met de dramatiek in het verhaal, dus aanvankelijk dacht ik dat het allemaal heel serieus te nemen was. Maar als de schrijver een Godslasteraar en nuchtere, goedgebekte verwaande kwast als Perrol neer kan zetten, getuigt toch van een zekere humor en spot. De zinnen waren niet storend lang, of ingewikkeld, zoals soms het geval is bij boeken uit het verre verleden. Het grootste wennen is toch altijd weer aan de rol van de vrouw, al ben ik geen vervent feministe. Wat opvallend was, was dat er een aantal zijtakken in het verhaal waren, die later nog wel werden uitgelegd en mooi afgerond werden als in een detective. Waarschijnlijk omdat het een verkorte versie van de originele roman was, was de continuïteit van het verhaal niet heel sterk. Het een werd heel uitvoerig beschreven, andere belangrijke acties werden in drie regels samengevat. Ook de scènes die aanvankelijk tot losse eindjes leken te leiden werden in het laatste deel van het boek plotseling in relatief korte tijd afgehandeld.

DE OPVALLENDSTE PASSAGE Een van de mooiste passages vond ik die waarin Frank vecht tegen Rogardo, een Zwarte Ruiter, op het dak van het schip van de kerk waar Jan van Schaffelaar en zijn soldaten in schuilen. Het is een zwaardgevecht zoals ik het ken uit commerciële ridderfilms en ridderverhalen waarvan ik altijd dacht dat die in ‘echte’ historische romans niet voorkwam. Met iedere slag en met het van het dak af dringen van de vijand uitvoerig beschreven is het een spannende, vermakelijke, doch voorspelbare scène. Natuurlijk was de sprong van Van Schaffelaar ook zeer spannend, zelfs spannend beschreven, alhoewel ik al wist dat het ging gebeuren. Een opvallend, maar haast storend moment vond ik dat waar Frank Maria uit het klooster wil komen halen, in de overtuiging dat zij er niet vrijwillig zit. Maar dan schrijft ze hem een brief waarin ze zegt dat het zo heeft moeten zijn, en verlaat Frank het gebied. Het kán gewoon niet goed komen, vindt de schrijver blijkbaar, en de dramatiek past eigenlijk ook wel bij de hele vertelling, maar ik, helemaal beneveld door de wollige romantiek, gepassioneerde gesprekken en kaarslichtaffaires, had ook vrede gehad met een einde waarin zij in de armen van Frank valt en ze samen vertrekken naar de horizon.

DE PERSONAGES Ook bij deze historische roman was de vrouw het object van vele twisten, zonder zelf iets in de hand te hebben, slechts in staat om te wenen en bemind te worden. Toch was dit meisje, Maria, soms brutaal en aandoenlijk trouw aan haar man, wat overeenkomt met de Maria (Hasse) uit Hasse Simonsdochter, en wat voor de tijd waarin het verhaal speelt natuurlijk heel bijzonder was. Jan van Schaffelaar is dan wel een van de helden in het verhaal, toch is hij niet nadrukkelijk ‘goed’. Goed en kwaad was in dit boek sowieso niet zo’n belangrijke kwestie, het was meer een nuchtere beschrijving van daden en omstandigheden, versierd met romantiek en hier en daar een toefje nuchtere humor, noem het bijna cynisme. Van Schaffelaar is een eerlijke, nuchtere man, doch wat naïef vergeleken met zijn vijand Perrol, en daardoor ook wat minder goed gebekt. Hij is zeer loyaal aan Maria, en uiteindelijk aan zijn soldaten, als hij zijn leven voor hen offert. Perrol met de Rode Hand is de schurk van het verhaal. Hij moordt zonder wroeging, randt Maria aan, rooft haar, voelt een ontembare drift Van Schaffelaar te doden en heeft geen greintje respect voor God, of in ieder geval niet voor zijn getitelde dienaren. Hij is slim, knap, heeft een vlotte babbel, is ook vrij cynisch, tot men over zijn Rode Hand begint, dan blijkt hij ook nog behoorlijk opvliegend van aard te zijn. Frank is tussen de twee kemphanen eigenlijk een zachte, haast naïeve jongen. Hij is zeer trouw aan zijn vriend en leider Van Schaffelaar, en alleen met zijn toestemming kiest hij uiteindelijk voor de liefde van zijn leven. De Heks van de Hunnenschans heeft plotseling een interessante rol in het verhaal als blijkt dat zij de vroegere aanbidster van Perrol is, en nu wraak op hem wil nemen vanaf het moment dat hij bij haar komt voor de liefdesdrank. Zij is vol rancune en zeer hardvochtig, maar wat verwacht je van iemand die door degene die zij bemint in brand wordt gestoken… De schaapherder, waarvan je toch verwacht dat hij een grote, of in ieder geval belangrijke rol in het verhaal heeft, komt maar weinig aan het woord. Misschien omdat dit een verkorting was van het oorspronkelijke verhaal, misschien zonder goede reden. Hij redt uiteindelijk zijn kleinzoon van de doodstraf door de bisschop, een verwaande kwast, zij het niet met zoveel woorden beschreven, te dreigen dat hij het geheim over de verleiding van Ralphs dochter door David aan God verraden zal.

TOT SLOT Het boek viel me na de eerste teleurstelling dat het maar heel weinig leek op het boek van Thea Beckman toch heel erg mee. Het was niet te zwaar, komisch, zelfs waarschijnlijk in de tijd dat het geschreven is, en aandoenlijk romantisch. Dus een echte ridderroman met een beetje humor en veel gezwets toch leuk om te lezen.