De kellner en de levenden door Simon Vestdijk

Zakelijke gegevens
• Auteur: Simon Vestdijk
• Titel: De kellner en de levenden
• Uitgever: De bezige bij, Amsterdam
• Jaar van eerste druk: 1949

A. Een samenvatting van de inhoud

Het boek begint met een typisch kafkaëske situatie: twaalf mensen die in hetzelfde flatgebouw in een grote stad in Nederland wonen worden op een avond opgehaald en naar een soort bioscoopgebouw gebracht. Hier krijgen zij instructies om een bepaalde route te volgen door het gebouw, met behulp van een kaart met aanwijzingen. Al gauw blijkt dat de mensen om hen heen uit heel verschillende tijden komen; iedereen is al gestorven.

Uiteindelijk komen de flatbewoners op een perron aan, waar zij moeten wachten in de wachtkamer. Hier worden zij bediend door drie kellners en de oberkellner, Leenderts. Één van deze kellners en Leenderts blijken achteraf respectievelijk Jezus en de duivel te zijn. In de wachtkamer discusseren zij met elkaar over de grote vraag: waar zijn we in beland? Sommigen menen dat het een soort gezamelijke droom is, anderen denken een stunt van de bioscoop en weer anderen denken dat het het laatste oordeel is.

B. De verhaalanalyse

1. De titel

De titel van het boek is ‘De kellner en de levenden’. Dit zijn simpelweg de hoofdpersonen: de levenden zijn de twaalf flatbewoners en de kellner is de persoon die hen bedient terwijl zij wachten in de wachtkamer.

2. Het motto

Er is geen motto.

3. Soort boek

Een eschatologsiche roman. ‘eschatologie’ betekent letterlijk de leer van het einde. Het is de leer van een situatie waarin de wereld zoals wij die kennen, verdwijnt. In het christendom wordt dit ook wel de Dag des oordeels genoemd.

4. Thema/motieven

Thema:
Goed en slecht
Dit is een erg belangrijk thema. De schuldvraag valt hier ook onder. Aan de ene kant heb je de vrolijke en goede kellner, die voor Jezus staat, aan de andere kant de chagrijnige, lelijke en slechte oberkellner, die voor de duivel staat. Verder staat de geest voor goed en het lichaam voor kwaad. Dit is ook terug te zien in de kellner en Leenderts; de kellner beweegt zich heel soepel, alsof hij eigenlijk alleen uit ‘geest’ bestaat, zijn lichaam is van ondergeschikt belang. ‘Hoe vlug en behoedzaam werkte de kellner, hoe druk en toch niet overdruk waren zijn bewegingen, hoe feilloos verstond hij de kunst stoelpoten niet over de met zand bestrooide vloer te laten schrapen!’ (p. 57) Leenderts heeft juist een afgeplat achterhoofd, dat suggereert dat hij geen geest heeft, maar alleen lichaam. De twaalf flatbewoners biechten op een gegeven moment ook hun zonden aan elkaar op en ze discusseren over de vraag of ze ‘goed’ genoeg zijn om bij het laatste oordeel de hemel in te komen. Het lijkt een beetje of de schrijver zijn mening geeft, namelijk dat we niet blindelings uit moeten gaan van wat in de bijbel staat en ons goed gedragen ‘jegens God’, maar dat je gedrag jegens de medemens belangrijker is. ‘Over wat de ergste zonden zijn, en de minder erge, doen allerlei verhalen de ronde, en het is moeilijk daarin weg te weten. Naar mijn idee weet niemand wat de ergste zonde is, ook God niet; dat hangt van allerlei omstandigheden af, en van het hart, dat altijd weer nieuw en altijd weer anders is, en waarop je geen vaste regels kunt toepassen.’ (p. 149).

Motieven:
Christendom
Er zit in dit boek ook kritiek op de interpretatie van het christendom. Vooral op het feit dat veel christenen de bijbel letterlijk nemen en alleen naar het woord van God, oftewel van de kerk luisteren. Ook neemt (de angst voor) het kwaad een te belangrijke plek in het geloof in. ‘Waarom zou de mens niet over God mogen oordelen? Is God bang voor dit oordeel? Dan deugt hij niet als God.’ (p. 155).

Er zitten ook meerdere verwijzingen in; zo denken de hoofdpersonen in het begin dat ze op weg zijn naar het laatste oordeel. In de bijbel wordt hier het volgende over gezegd: I Corinthiërs 15: 51-53 Allen zullen wij niet ontslapen, maar allen zullen wij veranderd worden, in een ondeelbaar ogenblik, bij de laatste bazuin, want de bazuin zal klinken en de doden zullen onvergankelijk opgewekt worden en wij zullen veranderd worden. Dit komt allemaal terug in het boek. Er klinkt onder andere bazuingeschal wanneer de flatbewoners opgehaald worden en ze blijven ‘levenden’ terwijl iedereen om hen heen dood is en opgestaan. Een tweede voorbeeld is dat de kellner wijn schenkt uit een waterkan. Hij vult de kan nooit, er blijft wijn uit komen. Dit zou kunnen verwijzen naar de wonderbare spijziging, waarin Jezus de vis en de broden deelt met velen. Daarnaast kan het ook verwijzen naar het veranderen van water in wijn door Jezus. Hierbij symboliseert water de dood en wijn het leven, de kellner heeft als reïncarnatie van Jezus dus als het ware de dood overwonnen. [Zie ook ‘bruiloft te Kana’] Een ander voorbeeld is de troon. In de bijbel representeert een onwankelbare troon God. In het boek zit Leenderts op een troon gedragen door zes dieren. Aan het einde trekken de dieren zich terug. ‘Het gevolg hiervan was, dat Leenderts’ troon deerlijk begon te wankelen’. (p. 204). De hoofdpersonen kunnen nu gewoon weglopen, de duivel is verslagen.

Ten slotte vertoont het gehele verhaal overeenkomsten met het bijbelverhaal Job. De hoofdpersonen worden op de proef gesteld, maar uiteindelijk vervloeken zij God en het bestaan niet. Wanneer Jezus hen de waarheid vertelt, zegt hij: ‘Ik zal doorgaan de mens te oordelen, van seconde tot seconde, zoals ik tot nu toe deed, zonder te straffen of te belonen, - alleen maar zien en weten. Maar er zullen er altijd twaalf zijn, die ik met een ander oog bezie dan de ontelbaren.’ (p. 229). De twaalf krijgen hier dus een voorkeurspositie, net zoals Job na zijn beproeving. Job 42: 12 En de HERE zegende het verdere leven van Job meer dan het vroegere;.

Kleuren
Wit staat voor het geestelijke, goddelijke. Over de kellner wordt vaak gezegd dat hij zulke opvallende witte snijtanden heeft. ‘Nog ontblootten zich in deze rode schaduw als een vage, witte stift de verticaal glimlachende tanden, die de glimlach der lippen schenen te doorboren, kruisgewijs.’ (p. 202). Aan het einde van het boek zit een verwarrend stuk waarin de hoofdpersonen als het ware rondzweven in hun gedachten, hierin proberen zij ook steeds het witte te bereiken. Bijvoorbeeld in het volgende citaat over Martha Scheiberlich: ‘Het gegil was fraai oorverdovend, de blauwe zaligheid was bezig paarsachtig te worden. Waarom niet wit? Zuiver wit? ... Zou zij Van Schaerbeek de billetjes ontbloten? Zou zij Aagje in dampende vismoten snijden? Hoe bij de lokkende en verlossende witheid te komen, nu het blauw al paarser en roder werd?’ (p. 215). Het blauw stelt een soort oneindig niets voor, het is een soort tussenstadium.

Maar Martha is niet ‘goed’ bezig, ze bereikt dus niet het wit, maar ze zakt terug naar het rood dat voor het slechte, lichamelijke staat. Wanneer Leenderts zich toont als de duivel zit hij ook op een rode troon en draagt hij een rode mantel.

Wanneer de groep het bioscoopgebouw inkomt, krijgen de twaalf ook een rode kaart in plaats van een witte, omdat ze zonder dat ze het wisten iets verkeerd zouden hebben gedaan, ze waren blijkbaar niet volgens de regels binnengekomen.

5. Personages

De kellner
De kellner is een hele vrolijke man, maar hij is bang voor de oberkellner. Hij is altijd behulpzaam en schijnt alles te weten. Toch geeft hij alleen de feiten en laat het vormen van een mening aan de mensen zelf over. Zijn rol als kellner geeft aan dat hij er is om de mensen te helpen, maar alleen zover zij dit zelf willen. Aan het einde blijkt hij Jezus te zijn.

Richard Haack van Rheden
Hij wordt ook wel de acteur genoemd. Hij is van middelbare leeftijd en homoseksueel. Dit beschouwt hij zelf niet zozeer als zondig, maar hij noemt het wel zo omdat andere mensen het wel vinden. ‘Ik ben homoseksueel. Dat wil zeggen: ik ben het verachtelijkste individu dat men zich denken kan, een paria, half belachelijk, half afschuwwekkend. Niet dat ik het zélf zo voel, en ik kan zeer zeker een beroep doen op wetenschappelijke theorieën en medische hypothesen, maar dat versmaad ik; want zo kan men ook een lustmoordenaar verontschuldigen.’’ (p. 143).

Toch is hij juist een van meest oprechte mensen van het stel. Hij houdt bijvoorbeeld de zieke jongen, Wim Kwets, in de gaten; als hij het koud heeft geeft hij hem zijn overjas, als hij niet meer in staat is om te lopen dan draagt hij hem. Verder zal hij nooit iets doen wat zijn eer te na is, ook niet als hij hier zelf beter van zou worden. De andere 11 vinden hem, nadat ze zolang met elkaar opgetrokken waren, ook erg sympathiek en zien hem niet als een zondaar. Dit laat ook weer zien dat niet de mening van de kerk, maar de mening van de medemens belangrijk is in de kwestie goed of slecht.

Van de twaalf flatbewoners heb ik Richard Haack gekozen omdat ik hem het meest interessant vond. Ze zijn echter allemaal wel een beetje belangrijk in het verhaal, daarom zal ik de overige 11 personages ook kort benoemen:

Tjalko Schokking: voetballer, in de dertig en opstandig

Henk Veenstra: journalist, beste vriend van Tjalko

Mevrouw Schokking: moeder van Tjalko, heeft ongemerkt veel invloed op de groep

Willem van Schaerbeek: tandarts, leeft naar het woord van de bijbel, maar is eigenlijk heel ‘zondig’; hij bedriegt zijn doodzieke vrouw met Aagje en hij bedriegt Aagje met Martha

Aagje Slangenburg: ambtenares van de leeszaal, onstabiel

Martha Scheiberlich: beste vriendin van Aagje, onderwijzeres

Dominee Van der Woght: zeer oud, weet alles van de bijbel

Johannes Kwets: katholiek, bezit een schoenenzaak

Anna Kwets: vrouw van meneer Kwets

Wim Kwets: zoon van de Kwetsen, is altijd ziek

Meyer: werknemer van meneer Kwets

6. Tijd

Het verhaal speelt zich ergens in de eerste helft van de 20e eeuw af. Dit weet je omdat de hoofdpersonen allemaal na 1850 geboren zijn, de oudste (dominee van der Woght) nog maar net. Ik denk dus dat het ongeveer in de tijd dat de schrijver het geschreven heeft, 1949, speelt. De enige mogelijke verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog is dat de flatbewoners naar een bioscoop gestuurd worden; Amsterdamse joden werden gedeporteerd naar de Hollandsche Schouwburg, alvorens naar concentratiekampen te worden gestuurd. Het verhaal speelt zich af in één nacht, maar vanaf het moment dat ze de schouwburg binnenstappen zijn ze in een soort droomwereld waarin tijd geen rol meer speelt. Het verhaal kan dus best een kortere of langere tijdsduur bestrijken. ‘Tijd genoeg,’ zei Tjalko, ‘de tijd bestaat trouwens niet meer. Volgens Ma.’ (p. 145). Het is chronologische verteld, er zijn geen flashbacks.

7. Vertelsituatie

Er is een alwetende verteller. Hij vertelt over sommige personen uitvoeriger dan anderen. Zo gaat Richard Haack een keer weg van de groep en hij krijgt dan alle aandacht van de verteller, maar toen Henk Veenstra van de groep weg was kwam je daar achteraf pas achter omdat de verteller hem niet had gevolgd. Daarom krijg je van sommige personen wel de gedachten en gevoelens te weten en van anderen niet.

8. Ruimte

Eigenlijk is de enige belangrijke ruimte het bioscoopgebouw, hierin bevinden de personen zich gedurende het hele boek. De stad waarin ze wonen is niet echt van belang, aangezien ze hier alleen uit opgehaald worden en naar teruggaan. Daarom wordt de naam van de stad ook niet genoemd. In de bioscoop is de wachtkamer het belangrijkst, omdat dit eigenlijk hun bestemming is.

9. Overige relevante zaken

Het woord ‘kellner’ dat in de titel staat en uiteraard ook vaak in het boek voorkomt lijkt raar. Dit komt omdat het uit het Duits afkomstige woord pas heel laat een definitieve spelling heeft gekregen (met één l). Daarvoor waren beide spellingen correct. Ook laat Vestdijk een personage dat een beetje boers over moet komen het woordje ‘krek’ gebruiken, dit komt uit het Fries.

10. informatie over de schrijver

Simon Vestdijk is geboren op 17 oktober 1898 in Harlingen. Hij heeft een studie medicijnen gedaan aan de Universiteit van Amsterdam. Hij heeft een tijdje als arts gewerkt, maar was er niet zeker van of dit wel wat voor hem was en deed daarom ook nog een studie filosofie met psychologie als hoofdvak en een studie astrologie gedaan. Hier zit misschien een verband in met het boek. Er zijn namelijk twaalf hoofdpersonen. Dit kan natuurlijk verwijzen naar de twaalf apostelen, maar ik heb dit expres niet vermeld bij het motief christendom. Het enige wat namelijk overeenkomt met de apostelen is dat het er twaalf zijn. Je zou ook kunnen zeggen dat de personages allemaal voor een sterrenbeeld staan. Bij elk sterrenbeeld kun je een personage vinden die de karaktereigenschappen hiervan vertoont. Zo krijg je dus twaalf totaal verschillende personages, waardoor benadrukt wordt dat níemand het bestaan zou vervloeken.

Het zou ook kunnen dat de plotselinge ontvoering door de politie uit Vestdijks eigen leven gegrepen is; hij is namelijk in de Tweede Wereldoorlog bijna een jaar vastgehouden door de Duitsers. Ik weet niet zeker of dit echt een verband is of toeval, hij was namelijk al voor dit voorval begonnen met het boek.

D. Bronvermelding

Bijbel, Het Nederlandsche Bijbelgenootschap, Amsterdam, 1951 (naslagwerk)

http://www.scholieren.com/boekverslagen/20579 (naslagwerk)

http://vissie.web-log.nl/vissie/2005/01/boeken_laatste_.html (naslagwerk)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Eschatologie (soort boek)

http://www.bijbelstudie.org/herschepping/14nw/nha_oordeel.htm (thema/motieven)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Hollandsche_Schouwburg (tijd)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Simon_Vestdijk (schrijver)