De kellner en de levenden door Simon Vestdijk

I Zakelijke gegevens

Simon Vestdijk, De kellner en de levenden
Amsterdam, 1974 (1949-1), 230 blz.
Roman uit de Nieuwe Zakelijkheid/ Fantastische roman

II Eerste reactie

a. Keuze
Nadat ik het boek Extaze had gelezen, moest ik nog een ander stromingsboek uitkiezen. Het leek me leuk om een boek van Vestdijk te lezen, omdat hij toch een belangrijke schrijver is uit de Nederlandse literatuur. Ik zag toen De kellner en de levenden in de bibliotheek staan en las de achterflap. Ik heb toen dit boek uitgekozen, omdat het onderwerp me aansprak. Ik heb eerder voor Duits Der Prozess van Kafka gelezen en voor Frans Huis clos van Sartre, dit boek sluit daar aardig bij aan.

b. Inhoud
Ik vond het begin van het boek niet echt boeiend om te lezen. Over het eerste hoofdstuk heb ik dan ook vier weken gedaan. Als je er echter eenmaal inzit, valt het nog best mee. Het onderwerp is interessant: het is niet alledaags. Sommige stukken vond ik leuk om te lezen, zoals het stuk waar ze van ober Leenderts God moesten vervloeken. Andere stukken waren minder boeiend, zoals het begin van het verhaal en de gedachte-uitweidingen van de personages. Door de stijl van Vestdijk kan de lezer zich alles wel goed voorstellen, maar de schrijver is wel erg lang van stof.

III Verdieping

Samenvatting
Twaalf bewoners van een flatgebouw worden in een touringcar meegenomen. Na door een bizar doolhof gelopen te hebben, komen ze aan in een stationshal. Hier worden ze in een wachtkamer met een vriendelijke kelner geplaatst, aangezien ze de enige levenden in een grote groep mensen zijn. De twaalf vragen zich af waar ze in beland zijn. De meerderheid denkt dat het het Laatste Oordeel is,dus biechten ze allemaal hun zonden op. Wanneer de twaalf door duivels worden verjaagd uit de wachtkamer, moeten ze een keuze maken tussen de vervloeking van God en de eeuwige marteling. Allen weigeren het eerste, en ontsnappen. Weer aangekomen bij hun flatgebouw, vertelt de kelner hen dat het gebeurde is voortgekomen uit een weddenschap tussen hem (Christus) en God, omdat ze wilden weten of de mens God zou vervloeken.

IV Beoordeling

Hoewel de inhoud van het verhaal niet realistisch is, het is niet waarschijnlijk dat de gebeurtenissen in het boek werkelijk hebben plaatsgevonden, vond ik het boek wel realistisch overkomen. De personages zijn realistisch neergezet en goed uitgewerkt. Vestdijk heeft volgens mij veel aandacht besteed aan het bedenken van de personen met al hun kenmerken. Ook de omgeving wordt zeer goed beschreven, waardoor je je alles goed kunt voorstellen.
'Het uitzicht omvatte loodsen, fabrieken, tanks, rails, draaischijven, en reeds een enkele trein, waarvan er verderop meer moesten zijn, hoorbaar puffend en goed zichtbare stoomwolken verwekkend. Goed zichtbaar was trouwens de gehele omgeving wel geworden: sterke booglampen, geel of violet neonlicht, beschenen de werkzaamheden daarginds, waarvan het belang zeker niet moest worden overschat, maar die toch wezen op een normale voortgang van maatschappij en vervoermiddel. Blijkbaar waren zij de grens van een nieuwe wereld genaderd, blijkbaar reikte de macht van het bioscoopconcern niet verder dan hier. En hier, juist hier, moest Henk Veenstra verdwaald zijn geraakt, of zich verstrikt hebben in een roekeloos reportersavontuur!' (blz. 50)
Ik vind wel dat de stijl ervoor heeft gezorgd dat ik het boek minder leuk vond. Op zich is het best leuk hoor, van die uitgebreide beschrijvingen, maar na een tijdje gaat het erg vervelen. Dan wordt het saai en houdt het de vaart van het lezen tegen.
Het thema van het boek vond ik goed, ik vond het vooral erg interessant om te lezen hoe de personages omgingen met de vraag naar de vervloeking van God, en ik ging me afvragen wat ik zou hebben gedaan:God vervloeken of mezelf eeuwig laten martelen? Ik vond dit deel ook het sterkste van het boek.

V Specifieke opdracht: verwerkingsvragen

Ik vond het moeilijk om De kellner en de levenden echt in een stroming te plaatsen. Eigenlijk heeft het werk kenmerken uit meerdere stromingen in zich. Ik heb de twee belangrijkste er uit gehaald: Nieuwe Zakelijkheid en het fantastisch-symbolisme.

a. Kenmerken van de Nieuwe Zakelijkheid
In de nieuwe zakelijkheid gaat het vooral om functionalisme.
De belangrijkste kenmerken:
1. De inhoud gaat voor de vorm
2. Er is een vrije stijl i.p.v. bizarre vormen
3. Het onderwerp is alledaags
4. De stijl is ‘parlando’, spreektaal.
5. De boeken zijn vaak ironisch, sarcastisch en kritisch
6. Ook zijn ze vaak antiburgerlijk, antireligieus en anti-esthetisch.

b. Toelichting van de genoemde kenmerken bij De kellner en de levenden

1. Ja, ik heb wel het idee dat het Vestdijk vooral gaat om zijn ideeën die hij wil beschrijven. In impressionistische boeken gaat het om de stijl en doet het er verder niet toe wat er gezegd wordt. In dit boek doet het gezegde er wel degelijk toe. Toch is het zeker niet zo dat Vestdijk stijl niet belangrijk vindt. Hoewel hij ingewikkelde zinnen en moeilijke woorden gebruikt, daar gaat het in zijn boek niet om.

2. Inderdaad is de schrijfstijl niet zo extreem als in bijvoorbeeld het expressionisme, waarin een dynamische taal naar voren komt, of in het impressionisme met zijn neologismen. De stijl is normaal, zoals je van hedendaagse boeken gewend bent, alleen iets ingewikkelder. Dat ingewikkelde ligt vooral aan Vestdijks zinsbouw: in vergelijking met andere boeken uit de Nieuwe Zakelijkheid zitten er veel bijzinnen in zijn werken. Een goed voorbeeld is de laatste zin van het boek:
'Zo liepen zij voort, zonder naar elkaar te kijken, en er was enige afstand tussen de drie gestalten, die door de duisternis der ontwakende stad werden verzwolgen, zo snel, dat het een mirakel had kunnen zijn.' (blz. 230)

3. Nee, het onderwerp van De kellner en de levenden is zeker niet alledaags. Het boek gaat juist over thema's als 'de strijd tussen goed en kwaad', 'de zin van het bestaan', en 'ware schuld'. En dan speelt het boek ook nog eens voor een groot deel op een plek die het vagevuur voor moet stellen. In vergelijking met bijvoorbeeld Karakter van Bordewijk, een ander boek uit de Nieuwe Zakelijkheid, dat speelt in het begin van de twintigste eeuw en gaat over de strijd tussen een zoon en zijn vader, is het onderwerp van De kellner en de levenden absoluut niet alledaags.

4.Ook de stijl is niet alledaags te noemen. De personages spreken wel normale taal:
‘We moesten een weddenschap aangaan wat het is,’ zei Tjalko, ‘ik wed op een misplaatste grap.’ ‘Ik op diefstal,’ zei Aagje.
‘Waarom diefstal?’
‘Zo maar. Ik wil niemand beschuldigen.’
‘Je kunt evengoed zeggen: moord.’
‘Ik hoor al, dat er voor mij wat afvalt,’ zei Veenstra zich quasi-belust in de handen wrijvend. (…) ‘Een vergissing.’
‘Dat is te vaag. We moeten natuurlijk niet doen of het een nationale ramp is, maar de situatie moet toch wel even bekeken worden, vind ik. Er worden elf - neen twaalf mensen uit hun huis gehaald, van hun bed gelicht. Wat zit daar achter?’ (blz. 18)
De stukken van de alwetende verteller, de beschrijvende stukken, zijn wel in moeilijke taal en in lange zinnen geschreven:
'Alsof hij van iets onnoemelijks beschuldigd werd, zo snauwerig trok Johannes Kwets onder het borstelsnorretje de bovenlip op. Hij wilde wel spreken, hij wilde wel zeggen, dat er een agent in zijn deur had gestaan, die hem door middel van gebarentaal en een dreigende houding in deze vervloekte auto tussen ketterse huisgenoten had gebracht; hij wilde waarlijk wel zakelijke inlichtingen geven aan deze opgewonden jonge hond, die zijn schoenen bij een concurrent kocht; maar alvorens te spreken wilde hij in elk geval eerst nijdig kijken, en daarmee benam hij zich ten eeuwige dage de kans om voor het front der ketters zijn getuigenis af te leggen, want hij had de lippen nog niet geopend, of de agent draaide het radioknopje om, en de zilveren klaroenstoten begonnen weer uit de ether te klinken, onduidelijker dan tevoren, en met een vage praatstem er doorheen, alsof er tussen twee stations was afgestemd.' (blz. 19)

5. Ironie komt in het boek goed naar voren, en dan vooral in de karakter- en sfeerbeschrijvingen. Hierdoor wordt de zware thematiek wat luchtiger. Een voorbeeld:
Het was een dier getijdenrijke dagen geweest, vol van kosmisch initiatief, die schijnen voort te gaan naar kentering en vernieuwing en die het tenslotte toch niet verder brengen dan de bestuursvergadering van een voetbalvereniging waar men aan ontgroeid is. (blz. 5)

6. Antireligieus is het boek niet: het boek gaat juist over geloof, dood en aanverwante zaken. Het is echter niet met een christelijke moraal omgeven, het is meer dat Vestdijk een studie ergens van heeft gemaakt en zijn ideeën over de mens heeft omschreven. Door het onalledaagse onderwerp kun je het boek ook wel antiburgerlijk noemen, maar qua ideeën is het verhaal dat niet. Anti-esthetisch zou ik De kellner en de levenden niet noemen. Hoewel de stijl niet het belangrijkste is in het boek, speelt stijl wel een rol. Die rol is alleen niet zo groot als bij impressionistische of expressionistische boeken.

c. Het fantastisch-symbolische gehalte van De kellner en de levenden
Aangezien De kellner en de levenden door veel mensen wordt gezien als een fantastisch-symbolisch boek, wil ik ook deze kant van het boek toelichten.
In het symbolisme gaat het er om dat wat wij waarnemen niet de echte werkelijkheid is, maar slechts een afspiegeling daarvan. Er worden veel symbolen gebruikt om de diepere laag van het verhaal ut te beelden.
In De kellner en de levenden komen veel symbolen voor, en vaak in een godsdienstig verband. Een voorbeeld is de kelner als Christus, en de ober Leenderts als de duivel. De twaalf flatbewoners staan voor de twaalf apostelen. De kelner schenkt wijn uit een waterkan die nooit opraakt, de kelner wordt gekruisigd. Een ander voorbeeld is het veelvuldig voorkomen van bloed in het verhaal.
Ook laat Simon Vestdijk in dit werk zijn ideeën over religie zien. Hij beschouwt religie als een tijdgebonden cultuuruiting en keert zich tegen het dogmatisme in zowel politiek als godsdienst. De twaalf mensen hebben ieder een ander idee over godsdienst en over wat hen is overkomen. Zij stellen allemaal een bepaalde groep religieuzen voor.
Het boek is qua inhoud fantasierijk, het is niet waarschijnlijk dat de gebeurtenissen echt hebben plaatsgevonden. Natuurlijk zitten er ook realistische aspecten aan het boek, maar het magische aspect neemt het voortouw.
Als je De kellner en de levenden echter met een magisch-realistisch boek als De komst van Joachim Stiller van Hubert Lampo vergelijkt, valt het met de magie en fantasie nogal mee. Het zit er wel in, maar ik heb het idee dat het niet echt om het uitdrukken van iets bovennatuurlijks gaat. Ik denk dat Vestdijk vooral de reactie van mensen op iets aparts wil beschrijven; hij gebruikt fantasie, symboliek en magisch-realisme als middel, en niet als doel op zich.

d. De kellner en de levenden als exponent van de Nieuwe Zakelijkheid
Tijdens het lezen van het boek, leek dit boek van Vestdijk mij helemaal geen werk uit de Nieuwe Zakelijkheid. Toen ik het boek ging onderzoeken, bleek het heel erg mee te vallen. Dat komt waarschijnlijk doordat ik een verkeerd idee van de stroming had. Ik dacht dat het allemaal boeken zoals die van Bordewijk zouden zijn, en boeken met een recht-toe-recht-aan stijl, maar dat is helemaal niet zo. Het ironische, de nuchterheid en het woordgebruik uit De kellner en de levenden komt wel degelijk uit de Nieuwe Zakelijkheid. Het onderwerp is juist meer fantastisch, net als de veel symboliek in het boek. Het magische en symbolische is echter niet het belangrijkste uit het boek, het wordt vooral gebruikt als middel om een verhaal te vertellen en uit te leggen hoe men reageert op iets vreemds.

VI Bronnenlijst

Simon Vestdijk, De kellner en de levenden
www.collegenet.nl
Het forum van www.collegenet.nl
www.scholieren.com
www.svestdijk.nl
Dossier Grote Lijsters 1998 (over het werk van Hubert Lampo)