Samenvatting
1 Op een dag
De Duitsers vallen Nederland binnen en Marga, de hoofdpersoon, vlucht met haar ouders naar het zuiden. Na enkele dagen keren zij terug naar Breda. Met haar vader bezoekt Marga het kledingmagazijn van meneer De Haas, waar een bijeenkomst plaatsvindt van joodse gemeenteleden.

2 De Kloosterlaan
In het eerste oorlogsjaar moet Marga kuren in een Utrechts ziekenhuis wegens een longaandoening (tbc). Haar ouders verhuizen naar Amersfoort, waar ze intrekken bij hun zoon Dave, die getrouwd is met Lotte. De titel van dit hoofdstukje verwijst naar de straat waar katholieke kinderen Marga en haar zusje Bettie vaak stonden op te wachten om hen te slaan en uit te schelden.

3 De sterren
Marga verlaat het hospitaal en voegt zich bij haar familie in Amersfoort. Vader komt thuis met een pakje sterren, die op hun kleding genaaid moeten worden. Ondanks de bezetting en de beperkingen die zij als joden krijgen opgelegd, blijven zij kalm, vooral de vader, een aartsoptimist, die denkt dat de Duitsers de joden netjes zullen behandelen.

4 Het flesje
Dave slaagt erin te voorkomen dat hij naar een werkkamp wordt gestuurd. Hij slikt een drankje, waardoor hij ziek wordt. Ook de vader hoeft niet naar het kamp: hij wordt afgekeurd wegens een huiduitslag.

5 De foto's
Moeder stelt voor bij een fotograaf familiefoto's te laten maken: 'Zo'n aardig aandenken voor later'. Ze had van de familie Zwagers gehoord dat vele joden dit deden. Marga weigert zich te laten fotograferen.

6 Het gebeurde
De familie ontvangt een telegram uit Amsterdam met de mededeling dat Bettie bij een razzia is opgepakt. Vader belt bij een vroedvrouw naar Amsterdam en hoort zo hoe het gebeurd is. Marga denkt terug aan een vakantie in de Achterhoek, waar Bettie bijna verdronk in een beek en net gered werd door vader.

7 Kampeerbekers
Dave, Lotte en Marga krijgen oproepen om zich te melden. Het lijkt Dave wel avontuurlijk. 'We zullen iets zien van de wereld.' Met haar broer gaat Marga daarom kampeerbekers kopen. Kennissen raden hen sterk af zich te melden. Van de dokter krijgen ze een attest dat ze ziek zijn, waardoor ze kunnen blijven.

8 Verzegeld
Ze lopen de hele dag in pyjama, zodat ze in bed kunnen springen zodra er gebeld wordt. De ouders moeten wel weg, omdat ze ouder zijn dan vijftig jaar. Ze verhuizen naar het 'Judenviertel' in Amsterdam. Vader blijft optimistisch.

9 In bewaring
Een buurmeisje komt een tennisracket lenen. Ze krijgt van Marga allerlei spulletjes cadeau, die ze gretig meeneemt. 'Het zou zonde zijn als je al die leuke dingen hier liet staan.'

10 Thuiskomst
Marga houdt het niet meer uit en reist korte tijd later naar haar ouders in het Judenviertel in Amsterdam. Ze wordt niet gecontroleerd en komt ongehinderd aan.

11 In het souterrain
De oorspronkelijke bewoners hebben het huis verlaten, omdat ze de stad te onveilig vonden. Bij gevaar kunnen Marga en haar ouders zich in het souterrain verbergen. Door het getraliede venster ervan zien zij herhaalde malen mannen met laarzen komen. Telkens bellen die aan bij andere huizen.

12 Sabbat
Als Marga haar vader op Sabbat in het gebedskleed ziet staan, denkt zij terug aan de sabbatvieringen in Breda. Déze viering staat helemaal in het teken van de oorlog. Met een kennis praten ze over onderduiken. Vader wacht liever nog even af. Bovendien: waar moeten ze heen? Ze kennen in Amsterdam niemand die hen zou kunnen helpen.

13 Het meisje
Omdat tante Kaatje uit het pension bij hen zal komen eten, doet Marga wat boodschappen. Ze wordt op straat aangehouden door een ongure man, die een meisje van haar leeftijd blijkt te zoeken. Ze mag doorlopen. Als ze thuiskomt met haar boodschappen, hoort ze dat tante Kaatje niet komt: het hele gesticht is leeggehaald.

14 De Lepelstraat
Als Marga een keer in de Lepelstraat loopt, stoppen daar plotseling enkele overvalwagens en wordt een razzia gehouden. Een soldaat wil haar ook meenemen. Ze zegt dat ze er niet woont en ontsnapt ternauwernood. De volgende dag keert ze er terug en ziet een uitgestorven straat.

15 De mannen
Na een rustige dag wordt er 's avonds gebeld. Duitsers komen hen halen. Als Marga van haar vader de jassen moet halen, vlucht ze de tuin in en rent de straat uit.

16 Het bittere kruid
Marga is naar de Weteringschans gerend, waar Dave en Lotte zijn ondergedoken. Daar is ze enige tijd veilig. Om er minder joods uit te zien bleken ze hun haar. Van Lotte krijgt Marga een nieuw persoonsbewijs. De hospita wordt bang voor ontdekking en wijst hun de deur. Dave weet een adres in Utrecht. 'Er staan nog deuren genoeg voor ons open.'

17 Uit elkaar
Dave vindt het veiliger afzonderlijk kaartjes te kopen. Bij de controle wordt Lotte echter aangehouden. Marga wacht in de trein op de anderen. Dan verschijnt Dave plotseling, zet een tas neer en vertrekt zonder iets te zeggen. Hij voegt zich bij zijn vrouw.

18 Het kruispunt
Marga is nu alleen. Diezelfde avond keert ze terug naar Amsterdam. Ze is niet bang meer. Ze gaat naar Wout, een jongen die zij enkele weken eerder heeft ontmoet. Hij helpt haar verder. Ze gaat naar de boerderij van oom Hannes, een boer uit de Haarlemmermeer. Omdat daar al te veel onderduikers zijn, brengt een jongen haar naar een landarbeidersgezin.

19 Het bed
Omdat er daar geen bed voor haar is, slaapt Marga naast de vrouw, terwijl de man bij zijn kinderen slaapt.

20 De tol
Het leven op het platteland doet Marga denken aan vakantie. Van Wout hoort ze dat haar ouders zijn 'doorgestuurd'. Op straat ziet Marga hoe de tol van een spelend meisje onder een soldatenauto wordt verpletterd.

21 Een ander
Het geld uit Dave's tas raakt op en Marga wil de arme dagloner niet langer tot last zijn. Wout weet voor haar een adres in Heemstede en zorgt voor een nieuw persoonsbewijs met een nieuwe naam. 'Het was of ik aan mezelf werd voorgesteld.'

Epiloog 
22 De halte
Enkele weken na de bevrijding zoekt Marga in Zeist de broer van haar vader op. Omdat hij met een niet-joodse vrouw getrouwd was, hebben de Duitsers hem ongemoeid gelaten. Als ze met de tram aankomt, staat haar oom bij de halte. Van zijn vrouw hoort Marga dat hij iedere dag bij de halte op zijn broer staat te wachten, ook al heeft hij van het Rode Kruis bericht van diens dood ontvangen. Nog enkele malen bezoekt Marga haar oom. Als zij hoort dat hij is gestorven, gaat ze nog een keer naar Zeist. Ze vindt het vreemd dat ze bij de tramhalte haar oom niet treft. Tante wil haar het kostuum van haar man geven, maar ze weigert het aan te nemen. 'Maar ik miste het geloof van mijn oom. Zij zouden nooit terugkomen, mijn vader niet, mijn moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte.'

Personages

• Dave: strijder die er alles aandoet om niet gepakt te worden. Aan het begin naief maar heeft het daarna door.
• Lotte: de vrouw van Dave en is eigenlijk zijn hulpje
• Bettie: het zusje van Marga en is in alles beter dan haar. Zorgzaam en sterk. Kan heel goed naaien.
• Moeder: zorgzaam en een goede joodse vrouw die alles zelf deed.
• Vader: heel optimistisch en is eigenlijk de steun van de familie. Blijft zo tot het einde.
• Wout: helpt Marga bij haar vlucht

Tijdvak
Het verhaal is in het tijdvak van de 20^e eeuw geschreven. Marga wilt een boek schrijven over haar ervaring in de oorlog als joods meisje. Het is opgedragen aan haar broer, zus en schoonzus. Ze heeft het geschreven als een memoires aan de oorlogsperiode, zodat de verschrikkelijke daden nooit worden vergeten.

Vertelsituatie
de vertelwijze van een belevend ik. De ik van toen vertelt het verhaal en weet, net zoals de lezer, niet hoe het afloopt.

Titelverklaring
de titel van het boek is het bittere kruid. Deze titel komt overeen met de titel van een hoofdstuk in het boek, waar in mevrouw K verteld dat ze hun niet meer in de woning wilt hebben. Hierbij denkt ze terug aan de seideravond, waarbij de deuren altijd voor iedereen openstonden. Op deze avond aten ze dan ongezuurd brood en het bittere kruid.

Thema
vereenzaming van iemand die door boze krachten word geïsoleerd
de eenzaamheid van Marga is een constante factor in het boek. De greep van de Duitsers (de 'boze machten') wordt steeds bedrukkender. In de eerste hoofdstukken is de dreiging nauwelijks merkbaar. Het opnaaien van de davidssterren op de jassen gebeurt netjes en met vreugde. De dreiging neemt echter toe: in 'De foto's' hoort de familie dat er een gezin onderduikt, in 'Het gebeurde' is Bettie opgepakt en in 'In het souterrain' is sprake van een razzia. In 'De mannen' is de dreiging op haar hoogtepunt: Marga's ouders worden meegevoerd en zij vlucht. De vernietiging van de tol in 'De tol' wordt verbonden met het verlies van de familieleden van de hoofdfiguur en illustreert zo haar eenzaamheid.

Motieven
identificatie
Bij de bespreking van de thematiek is opgemerkt dat de hoofdpersoon steeds meer in een isolement terechtkomt. Zij zoekt ter compensatie naar communicatie, nader contact. We spreken in dit verband van identificatie. Daarbij gaat het om het willen samenvallen met iemand anders,of met bepaalde aspecten van die ander.We geven enkele voorbeelden. Marga ziet in haar zusje Bettie de meerdere, degene die zij had willen zijn. Ook het meisje dat spulletjes van haar meeneemt (in 'In bewaring'), is iemand die Marga zelf zou willen zijn: vrij, aan de andere kant van de schutting. Het meisje in 'De tol' is Marga zoals zij vóór de oorlog was. Als het tollende meisje huilt, omdat haar tol is verpletterd,vallen Marga en het meisje als het ware samen.

Generatie verschillen
Vooral op religieus gebied is er sprake van verschil in opvattingen bij de verschillende generaties. Geheel in overeenstemming met de joodse tradities is de vader het centrale figuur, die erop gesteld is dat alle wetten worden nageleefd en alle rituele gebruiken worden gehandhaafd. Vooral Dave, de oudste zoon, breekt met die opvattingen en opent daarmee de weg voor de andere kinderen in het gezin.

Huizen

Een groot aantal gebeurtenissen speelt zich af binnen de veilige muren van een woning. Deze veiligheid wordt telkens vernietigd door het binnendringen van mensen. Dit valt het best te illustreren met de scène uit 'De mannen' waarin Marga met haar ouders thee drinkt ('"Het is zo ongezellig zonder thee," vond mijn moeder'), voordat de Duitsers de woning binnenvallen.

Reizen

 Er wordt opvallend veel gereisd in Het bittere kruid. Soms komt dit omdat er een bezoek wordt gebracht, soms omdat er wordt verhuisd of ondergedoken. De personages wonen achtereenvolgens in Breda, Amersfoort, Amsterdam en Heemstede.

Opbouw
Het bittere kruid is opgebouwd uit 22 korte hoofdstukken. De eerste zeventien hoofdstukjes kunnen min of meer opzichzelfstaand worden beschouwd. Ze staan weliswaar in chronologische volgorde, maar het ene hoofdstuk sluit niet aan op het vorige. Als het thema 'vereenzaming' wordt gekoppeld aan de opbouw van het boek, kan de volgende driedeling worden onderscheiden:
hoofdstuk 1-2: voorspel (mei 1940 - april 1941) hoofdstuk 3-17: felste jodenvervolging (april 1942 - mei 1943), met het wegvallen van Bettie (hoofdstuk 6), van de ouders (15) en van Dave en Lotte (17) hoofdstuk 18-21: de hoofdpersoon staat alleen (mei 1943 - einde oorlog).
Waarschijnlijk heeft Marga Minco niet zomaar voor 22 hoofdstukjes gekozen. Het Hebreeuwse alfabet telt 22 letters en de 'Klaagliederen' uit het Oude Testament bestaan elk uit 22 verzen. Zulke verwijzingen naar de joodse cultuur zullen we ook bij de titelverklaring en de motto's tegenkomen.

Motto
'Er rijdt door mijn hoofd een trein vol joden, ik leg het verleden als een wissel om...'

Het eerste gedeelte van dit motto verwijst naar de oorlogservaringen van Marga Minco: de uitroeiing van haar eigen familie en van duizenden volksgenoten. Doordat zij deze ervaringen opschrijft, komt het verleden weer naar boven. Uit het tweede gedeelte van het motto blijkt dat het opschrijven een manier is om haar verleden te verwerken. Een tweede motto treffen we aan bij het hoofdstukje 'Het gebeurde'. Het is een versregel uit het bijbelboek 'Klaagliederen': 'Knechten heersen over ons; er is niemand, die ons uit hunne hand rukke.' Deze woorden slaan op het tragische lot van de joden in de Tweede Wereldoorlog, hun aangedaan door de Nazi's.

Manipulatietechnieken
De verwarring die in Hofmeesters hoofd zit, komt terug in heel het boek waardoor je pas aan het eind erachter komt wat er met Tirza is gebeurd (open plek).

Motorisch moment
x

Diepere betekenis
het boek is eigenlijk een manier om de ervaringen die zij heeft gehad door te geven aan de volgende generaties, zodat het nooit vergeten kan worden en het nooit meer opnieuw kan gebeuren. Het was ook een manier voor haar om het achter zich te laten. De diepere betekenis van het boek is eigenlijk de gruwel van de oorlog.

Auteur
Marga Minco heeft na haar de but ‘het bittere kruid’ veel boeken en verhaalbundels uitgebracht. Ondanks dat ze vaak over iets anders wilt schrijven komen bijna al haar verhalen terug op de oorlog.

Literatuuropvatting
dit boek is literatuur omdat het veel kenmerken bevat van de naoorlogse literatuurstroming. Het verlies van alle zekerheden, geloof en opvoeding, is een belangrijk kenmerkt. Dit gebeurt ook in het boek met Marga als ze aan het einde helemaal alleen overblijft. Bittere feestvreugde, hoewel ze blij was met de bevrijding, deed het haar ook denken aan alles wat ze nu nog over had, en alles wat ze had verloren.