De Marialegende Beatrijs – geschreven rond 1270 – wordt algemeen beschouwd als het hoogtepunt van onze middeleeuwse vertelkunst. Het verhaal geeft een goed beeld van de belangrijke rol die Maria in de geloofsbeleving van de middeleeuwse mensen speelde.

Drie vormen van liegt beheersen de gebeurtenis. De lichamelijke liefde die de non Beatrijs tot zonde brengt, de moederliefde die haar naar een nieuwe zonde leidt en haar liefde tot Maria die de zonde opheft. Ontrouw, trouw, berouw, genade en ontferming zijn de voornaamste motieven in dit prachtige verhaal.  

Eerste regel

“Schrijven levert me slechts weinig op. De mensen raden me aan het te laten en mijn geest niet te pijnigen.”

Samenvatting

De ijverige non Beatrijs is kosteres (iemand die er voor zorgt dat de kerk er netjes uitziet). Ze is onder invloed van de duivel waardoor ze een brief stuurt naar haar jeugdliefde, met de vraag of hij langs wil komen. Op een nacht komt hij naar haar toe en ze verklaren elkaar de liefde. Hij belooft haar mooie kleren en eeuwige trouw als zij het klooster verlaat. Ze gaat akkoord en na acht dagen vluchten zij. 

Voordat ze vertrekt, bidt de non tot Maria. Ze vraagt om haar begrip en vergiffenis. Ze trekt haar habijt uit en legt het bij het Maria-altaar. De sleutels hangt ze aan het Maria-beeld. 

Met haar geliefde vertrekt zij de wijde wereld in. Hij zegt haar nooit te verlaten en dat hij geld heeft om de komende zeven jaar luxueus te leven. Ze komen aan in een stad waar ze besluiten om te blijven. Ze krijgen samen twee kinderen.

Zeven jaar gaan voorbij en het geld is op. Ze verkopen al hun goederen, maar dat geld verspillen zij ook. De man verbreekt zijn belofte en laat Beatrijs achter met twee kinderen en geen geld.  

Beatrijs besluit om haar lichaam te verkopen zodat ze voor haar kinderen kan zorgen. Ook al leefde ze in zonde, ze zei elke dag nog trouw haar zeven Mariagebeden. 

Na veertien jaar in zonde te hebben geleefd, stopt ze met werken als prostituee. Ze begon met bedelen en trok van stad naar stad, totdat ze bij haar oude klooster terecht kwam. 

Ze vond onderdak bij een weduwe, waaraan ze vertelt over de kosteres die veertien jaar geleden weg is gegaan. De weduwe reageert boos en vertelt dat de non al jaren een perfecte dienst verleend. 

Wanneer ze in slaap valt tijdens het bidden, krijgt ze een visioen die haar vertelt dat zij naar het klooster moet gaan. Eerst is ze bang dat het de duivel is die haar probeert te verleiden, maar de stem weet haar toch over te halen.

Bij het Maria-altaar vindt zij haar habijt en bij het Maria-beeld hangen haar sleutels. Het blijkt dat Maria veertien jaar haar taken op zich heeft genomen zodat de andere nonnen niet zouden merken dat ze weg was. 

Beatrijs leeft de rest van haar tijd op aarde een vroom leven, maar ze blijft angstig vanwege haar zonden. Ze krijgt een visioen die haar verteld dat ze moet biechten en dit doet ze ook.

De priester vertelt haar verhaal, op anonieme wijze, in een preek aan de andere kloosterlingen. Hij vertrekt en neemt de kinderen van Beatrijs mee om hen in een ander klooster te laten intrekken. Zij worden ook vrome mensen. 

Personages

Beatrijs

Het grootste gedeelte van het boek heeft ze geen naam. Ze is non, maar wordt verleid door de duivel om te vertrekken. Na 14 jaar in zonde te hebben geleefd, keert ze terug naar het klooster. Maria had haar plaats daar ingenomen, waardoor ze niet gemist is. Ze biecht bij de abt voor haar zonde, waardoor God haar zal vergeven. Zij krijgt hier ook haar naam.

Jongeman

De jeugdliefde van Beatrijs voor zij vertrok naar het klooster. Hij geniet met haar van zeven goede jaren, maar zodra het moeilijk wordt, laat hij haar in de steek. Hij vertrekt naar zijn geboorteplaats en laat niks meer van hem horen.

Weduwe

De weduwe woont in de buurt van het vrouwenklooster waar Beatrijs eerst leefde. Deze vrouw vertelt Beatrijs wat de stand van zaken is, waardoor Beatrijs erachter komt dat zij, de kosteres, gewoon actief is geweest de afgelopen veertien jaar. Ze vangt de twee kinderen van Beatrijs op en zorgt voor ze tot de abt ze meeneemt. 

Thema

Het belangrijkste thema in Beatrijs is het geloof (en de geloofsproblemen). Alles is gebaseerd op Beatrijs’ katholieke geloof. Ze vertrekt uit het vrouwenklooster, maar weet haar weg ook weer terug te vinden. Beatrijs heeft meerdere malen contact met God; ze krijgt visioenen en Hij spreekt direct tot haar. 

Motief

Ontrouw: Beatrijs is ontrouw aan God, waarmee zij een verbintenis is aangegaan als non. Ze laat haar habijt achter en vertrekt uit het klooster. Ze bidt echter wel elke dag tot Maria, dus ze is haar contact met God en haar geloof niet kwijtgeraakt. 

Ook is de jeugdliefde van Beatrijs ontrouw. Hij beloofde haar om voor altijd bij haar te blijven, maar zodra het slecht ging verliet hij haar. 

Vergeving: Het geheel wat Beatrijs beleeft is een wonder. Dit wordt dan ook zo omschreven. Hoewel de hoofdpersoon buitengewoon zondig leeft volgens katholieke begrippen, wordt zij gered, geprezen en vergeven. Het is een les voor de lezer, dat het nooit te laat is om jezelf te verbeteren en dat iedereen vergeven kan worden. 

Zonde: Beatrijs’ zonden dragen bij aan het thema geloof. De last van haar daden wegen zwaar op haar schouders. Pas als God haar beveelt om te biechten, omdat ze anders nooit verlost zou zijn, raakt ze dit kwijt. 

Titelverklaring

De titel van de legende is Beatrijs, een verwijzing naar de vrouw die centraal staat in het verhaal. Er wordt verder geen verklaring gegeven voor haar naam, maar waarschijnlijk is het afgeleid van de Latijnse naam die ‘de geluksbrengster’ betekent.

Structuur en perspectief

Beatrijs is onderdeel van een luxueus Middeleeuws handschrift. Het is niet de kerntekst van het handschrift, ook al wordt het wel het Beatrijs-handschrift genoemd. In hetzelfde handschrift bevindt zich een tekst van Jacob van Maerlant, wat één van de weinige bekende Middeleeuwse auteurs is. Het is geschreven in verzen, dus in de Middelnederlandse versie staat het op rijm. 

Er is geen duidelijke informatie te geven over de structuur van de legende. Het begint met een introductie van Beatrijs’ situatie. Vervolgens is er zeven jaar geluk en daarna zeven jaar ongeluk. Vervolgens eindigt ze weer in het klooster. Eind goed, al goed.

Het verhaal wordt verteld vanuit de alwetende verteller die helemaal buiten het verhaal staat. Hij of zij heeft dit verhaal van ‘horen zeggen’. Heel soms wordt er iets gezegd door één van de personages of een antwoord door God. 

Decor

Deze Marialegende speelt zich vooral af in het klooster. In de veertien jaar dat ze zich daar niet bevindt, wordt er weinig omschreven van de ruimte. In haar rijke zeven jaren woont ze in een stad in een dal, in de zeven arme jaren prostitueert ze op het open veld. Daarna trekt ze van stad tot stad totdat zij bij het klooster is. Er worden weinig tot geen details gegeven aan de ruimtes, slechts alleen benoemd waar ze zich bevinden. 

De tijd waarin het zich afspeelt is ongeveer veertien jaar. Zeven jaar ongeluk, zeven jaar geluk. En dan heb je nog de korte periode die daarvoor wordt beschreven en de korte periode die daarna wordt beschreven. 

Stijl

Het verhaal is, zoals eerder genoemd, in verzen en dus op rijm geschreven. Dit is typerend voor Middeleeuwse verhalen, het wordt lyriek genoemd.
De schrijver van Beatrijs vertelt het vanuit zijn alwetende perspectief. Af en toe is er een stuk personage tekst van Beatrijs of spreekt God tot haar.
Het verhaal is een Marialegende, wat eigenlijk zegt dat Maria een grote rol speelt in de betekenis van het verhaal en regelmatig voorkomt. 

Er wordt gebruik gemaakt van metaforen omtrent het geloof. Zo is Beatrijs twee maal, zeven jaar weg. Dit is een vergelijking met een bijbelverhaal uit Genesis. 

Het is lastig om te benoemen in welke stijl de taal is waarin het verhaal is geschreven, omdat het in het Middelnederlands is. 

Beoordeling

Middeleeuwse verhalen zijn iets heel anders om te lezen dan moderne romans. Zeker in originele taalgebruik is het erg lastig, daarom heb ik de vertaling erbij gepakt wat erg makkelijk te lezen was. 

Het verhaal is wat je zou verwachten uit een tijdperk als de Middeleeuwen, alles is doordrenkt van geloof en alles wat daarmee te maken heeft. Dit is niet helemaal mijn ding, omdat ik niet gelovig ben. 

De verhaallijn is makkelijk te volgen en er worden overal verklaringen gegeven voor wat er gebeurt. Je hoeft zelf weinig te interpreteren of lege plekken in te vullen.

Trivia

Het verhaal van Beatrijs was al in de dertiende eeuw bekend. De auteur vond inspiratie in de verzameling van de monnik Caesarius van Heisterbach. Het Beatrijsverhaal werd opgenomen in zijn Dialogus Miraculorum (1223) en Libri Octo Miraculorum (1227), in het Latijns. Het was deze versie die aan de basis lag van talloze vertalingen in de volkstalen met het verhaal van Beatrix. Uit een studie van 1927 door Robert Giuette blijkt dat van dit mirakelverhaal 54 middeleeuwse versies en 147 latere bewerkingen werd gemaakt. Volgens Guiette is die in de Middelnederlandse versie het mooiste. Ook al was het plot in deze verhalen hetzelfde, het is de uitwerking van onze Middelnederlandse auteur die duidelijk het verschil maakt. Het feit dat de Middelnederlandse versie ongeveer twintig maal zoveel woorden bevat als de Latijnse geeft een idee van de inbreng van deze auteur. 

De auteur blijft onbekend. Sommigen denken dat hij een ‘spreker’ uit het Brabantse was, een professioneel voordrachtskunstenaar die in zijn levensonderhoud voorzag door met zijn verhalen van hof tot hof te trekken. Dit zou blijken uit zijn openingszin “van gedichten comt mi cleine bate” wat men interpreteert als de typische klacht van de broodschrijver. 

De tekst zou ontstaan zijn in 1300 en er waren waarschijnlijk oudere versies in het Middelnederlands dan de enige die bewaard is gebleven in het Haagse verzamelhandschrift. Het verhaal was duidelijk bedoeld voor een hoofd, adellijk publiek zoals afgeleid kan worden uit verschillende scènes en de houding van Beatrijs.

Volgens Guiette waren er twee auteurs. Het oorspronkelijke gedicht eindigde volgens hem met de verzen 859-864 waar een vroom slot aan het verhaal werd gegeven. Het is niet zeker of dit inderdaad klopt. 

Voor het aristocratische publiek waarvoor het verhaal origineel bestemd was, had het verhaal hier wel degelijk kunnen eindigen. Beatrijs was terecht, schande voor haar familie was vermeden, voor de kinderen werd gezorgd en de biecht was voor de mens uit de 14e eeuw eigenlijk vanzelfsprekend. Maar de auteur of zijn opvolger wil het hier niet bij laten en voegt nog 174 verzen toe waarin de biecht centraal staat. 

Roland Draux komt in zijn doctoraatsthesis van 2006 op basis van stilistisch en semiotisch onderzoek tot het besluit dat Beatrijs’ biecht van dezelfde auteur is en wel degelijk thuis hoort in het verhaal, om dit op een correcte manier af te sluiten. 

Oorspronkelijk had Beatrijs geen titel, dus gebruikte W.J.A. Jonckbloet bij zijn publicatie in 1841 de naam van de hoofdpersonage, Beatrijs. Deze benaming is sindsdien overgenomen.