Oidipous Turannos door Sophokles

Gegevens van het boek

Auteur: Sophocles (496 v. Chr. – 406 v. Chr.)

Oorspronkelijke titel: Οἰδίπους Τύραννος 

Voor het eerst gepubliceerd in: 430 v. Chr.

Nederlandse titel: Oedipus Koning

Vertaling: Dr. E. de Waele

Omslagfoto: onbekend

Uitgever: De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen, 1952, 1^e druk, Klassieke Galerij 87

Aantal pagina’s: 75

Genre: tragedie

Samenvatting van het boek

In zijn “Inleiding” gaat De Waele in op de mythe van Oedipus. Oedipus was de zoon van de Thebaanse koning Laïos en diens echtgenote Iokaste. Laïos liet Oedipus als baby te vondeling leggen omdat een orakel hem voorspeld had dat Oedipus zijn vader zou doden en met zijn moeder zou huwen. De slaaf die het plan ten uitvoer moest brengen kreeg medelijden met Oedipus en schonk hem aan de kinderloze koning Polybos van Korinthe.

Toen Oedipus als jonge man hoorde dat Polybos zijn vader niet was, raadpleegde hij het orakel in Delphi dat hem de voorspelling aan Laïos gedaan herhaalde. Oedipus vluchtte daarop weg van het hof in Korinthe omdat hij op die manier zijn vermeende vader Polybos niet zou kunnen doden. Onderweg kreeg Oedipus een conflict met een paar reizigers die op weg waren naar Delphi. Hij doodde de reizigers, niet wetende dat een van hen zijn eigen vader Laïos was. Oedipus kwam in de stad Thebe terecht. Daar leed de bevolking onder een monster dat alle reizigers een raadsel opgaf en hen doodde als ze het antwoord niet wisten. Oedipus wist het antwoord wel en redde zo de stad van het monster. Hij werd tot koning gekozen en huwde de koningin-weduwe Iokaste zonder te weten dat zij in feite zijn moeder was.

Oedipus regeerde vijftien jaar in welvaart en vrede. Hij kreeg bij Iokaste vier kinderen. Toen teisterde de pest opeens de stad en kwam er een einde aan de voorspoed. Het orakel in Delphi werd weer geraadpleegd en dit meldde dat eerst een oude misdaad vergolden moest worden voordat de pest zou verdwijnen. Op dat punt begint het onderhavige drama van Sophocles. Kort samengevat komt het drama, aldus De Waele, neer op het zoeken door Oedipus van de moordenaar van Laïos en de uiteindelijke ontdekking van Oedipus dat hij dat zelf is.

De Waele stelt dat de thema’s in het drama zijn: vrije wil en voorbestemming, schuld en lijden. Sophocles gaat niet uit van objectieve schuld bij Laïos en Oedipus. Er is geen sprake van een vooropgezet plan bij beiden. Het loopt zoals het moet lopen. Wel moeten beiden de consequenties van hun subjectieve schuld dragen. Dat is nu eenmaal de wil van de goden en daaraan ontkomt volgens Sophocles geen mens.

In het voorspel (“Prologos”) spreekt een priester namens het volk tot koning Oedipus. De priester geeft aan dat de stad door de pest in ellende verkeert. Mensen en vee sterven. Rouw vervult de stad. De priester smeekt Oedipus een oplossing voor de ellende te vinden. Oedipus antwoordt dat hij zelf zeer begaan is met het volk en ook door het onheil lijdt. Hij heeft al maatregelen genomen. Zo heeft Oedipus zijn zwager Kreon voor advies naar het orakel in Delphi gestuurd. De priester geeft dan aan dat hij gehoord heeft dat Kreon op de terugweg naar Thebe is.

Als Kreon bij het paleis van Oedipus arriveert, vraagt Oedipus naar het antwoord van het orakel. Kreon antwoordt dat een oude misdaad vergolden moet worden. Daarna zal de voorspoed terugkeren. Oedipus vraagt Kreon wat hij precies bedoelt. Kreon vertelt hem dan dat de moord op Laïos vergolden moet worden. Dat is het advies van het orakel. Oedipus laat zich vertellen hoe de moord op Laïos plaatsgevonden heeft. Een slaaf van het reisgezelschap overleefde als enige de moordpartij en kon het verhaal in Thebe navertellen. Oedipus verklaart zich bereid de moordenaar van Laïos op te sporen en te straffen. 

In het eerste bedrijf (“Eerste Epeisodion”) vaardigt Oedipus het bevel uit dat degene die weet wie de moordenaar van Laïos is dat bij hem moet melden. Alle informatie is welkom. Wie het bevel opvolgt zal rijkelijk beloond worden. Wie het naast zich neerlegt zal gestraft worden. Het volk weet echter niet wie de moordenaar is. Oedipus krijgt daarom het advies het aan de blinde ziener Tiresias te vragen. Oedipus laat Tiresias komen en vraagt hem vervolgens of hij meer van de misdaad weet. Tiresias weigert echter iets te zeggen. Oedipus beschuldigt hem er van dat hij er dan wel meer van zal weten. Tiresias zegt vervolgens dat het Oedipus zelf is die schuldig is. Oedipus begrijpt het niet en Tiresias zegt het dan nog een keer: Oedipus is zelf de moordenaar.

Oedipus wordt boos op de ziener. Hij vindt dat de ziener hem lastert. Vervolgens vraagt hij Tiresias of Kreon er soms iets mee te maken heeft. Misschien wil Kreon Oedipus wel van de troon jagen en er zelf op gaan zitten. Oedipus beklaagt zich dat hij Thebe toch gered heeft van het monster en dit dus niet verdiend heeft. Oedipus raakt er steeds meer van overtuigd dat Tiresias en Kreon samenspannen om hem van de troon te stoten. Tiresias herhaalt zijn standpunt en waarschuwt dat Oedipus zelf binnenkort op de vlucht zal moeten slaan. Tiresias verdwijnt vervolgens en Oedipus gaat zijn paleis binnen.

In het tweede bedrijf (“Tweede Epeisodion”) komt Kreon op. Hij heeft gehoord waarvan Oedipus hem beschuldigt en hij is daar nogal boos over. Met een dergelijke beschuldiging kan hij niet leven. Het idee dat hij Tiresias gemanipuleerd zou hebben om bepaalde uitspraken te doen vindt hij vreselijk. Dan komt Oedipus het paleis uit. Hij reageert boos naar Kreon toe en zegt dat hij hem heel goed door heeft. Kreon antwoordt dat Oedipus er beter aan zou doen eerst naar hem te luisteren en dan pas te oordelen. Oedipus hoort Kreon uit over de moord, het gedane onderzoek en de ziener Tiresias. Kreon geeft aan dat hij helemaal niet uit is op de troon van Oedipus. Hij heeft niets te maken met list en bedrog. Hij is werkelijk Oedipus’ trouwe vriend. Oedipus gelooft hem nog steeds niet en wil hem laten doden.

Dan komt Iokaste uit het paleis gesneld en vraagt beide mannen op te houden met bekvechten. Het koor vraagt Oedipus vervolgens af te zien van de doodstraf voor Kreon. Oedipus geeft uiteindelijk toe en verbant Kreon uit Thebe. Als Kreon verdwijnt, legt Oedipus aan Iokaste uit waarom hij grieven heeft tegen zijn zwager. Kreon is kennelijk ook van oordeel dat Oedipus een moordenaar is. Dan vertelt Iokaste Oedipus van het oude orakel. Laïos is vermoord door rovers. Dus wat zou Oedipus daarmee te maken hebben?

Als Iokaste uitgesproken is, begint er bij Oedipus toch een lichtje te dagen. Hij vraagt verder naar de omstandigheden en de plek waar Laïos vermoord is. Dan beseft Oedipus opeens dat hij daar wel ter plaatse geweest is. Hij heeft er een oude man vermoord die met hem twistte. Misschien was die man wel aan Laïos verwant. Hij legt Iokaste uit wat er toentertijd gebeurd is. Oedipus wil de ontsnapte slaaf uit het reisgezelschap van zijn vader spreken. Als die bevestigt dat de oude man Laïos zelf was, dan is dat voor Oedipus het bewijs dat hij inderdaad een vadermoordenaar is. Dan is hij zelf vervloekt en zal moeten sterven of vluchten.

In het derde bedrijf (“Derde Epeisodion”) komt Iokaste uit het paleis gelopen met enkele dienaressen. Ze wil Apollo offergaven gaan brengen en hem vragen of hij de stad van de pest wil verlossen. Oedipus is daartoe niet in staat omdat die zich te druk maakt om de eventuele vadermoord. Dan treedt een bode naar voren die zegt dat hij uit Korinthe komt. Koning Polybos is overleden en de stad wil Oedipus als koning hebben. En omdat Polybos dood is kan de voorspelling dat Oedipus zijn vader zal vermoorden geen realiteit meer worden. Iokaste is heel blij met dit nieuws en laat Oedipus waarschuwen. Oedipus arriveert en ondervraagt de bode. Oedipus is enigszins gerustgesteld door het verhaal van de bode. Toch wil hij niet terugkeren naar Korinthe. Door in Thebe te blijven kan de voorspelling dat hij met zijn moeder in Korinthe zal trouwen nooit werkelijkheid worden.

De bode vertelt Oedipus dan dat Polybos zijn vader niet was. De bode blijkt namelijk de herder te zijn die het kind Oedipus kreeg van de slaaf van koning Laïos die Oedipus te vondeling moest leggen. De herder gaf het kind vervolgens aan koning Polybos die zelf geen kinderen had. Oedipus wil dan de slaaf spreken die hem te vondeling had moeten leggen. Hij vraagt Iokaste om raad. Die raadt hem af de slaaf op te laten sporen. Daar komt vast alleen maar narigheid van. Oedipus handhaaft zijn wens echter. Iokaste trekt zich terug in het paleis.

In het vierde bedrijf (“Vierde Epeisodion”) spreekt Oedipus de slaaf van koning Laïos. Aanvankelijk wil deze niets zeggen maar als Oedipus hem door zijn dienaren laat grijpen, bevestigt de slaaf het verhaal van de bode. Oedipus beseft dan dat hij de zoon van Laïos is en dat hij zijn eigen vader vermoord heeft. Het orakel is volledig in vervulling gegaan want Oedipus is vervolgens met zijn eigen moeder Iokaste getrouwd.

In de “Exodos” komt een dienaar uit het paleis van Oedipus en vertelt wat er in het paleis gebeurd is. Iokaste heeft zich van het leven beroofd toen ze de waarheid hoorde. Ze verhing zich in haar slaapkamer. Toen Oedipus dat ontdekte, stak hij zichzelf de ogen uit. Hij is nu blind geworden. Hij wil de stad verlaten. Dan gaat de deur van het paleis open en komt Oedipus naar buiten gestrompeld.

In de “Kommos” beklaagt Oedipus zijn lot. Hij zegt dat hij niets meer hoeft te zien omdat er voor hem niets meer te zien is. Daarom maakte hij zichzelf blind. Hij wil dat zijn vrienden hem weg voeren uit het land, ver weg van de stad Thebe. Eigenlijk had hij beter eerder dood kunnen gaan. Dan had hij al deze ellende niet hoeven meemaken. Dan komt Kreon op. Oedipus smeekt Kreon dat hij hem uit het land verbant. Kreon antwoordt dat hij de goden zal vragen wat er met Oedipus moet gebeuren. Oedipus vraagt Kreon Iokaste te begraven en hem naar de bergen te verbannen. Oedipus wil ook graag afscheid van zijn dochtertjes nemen. Kreon staat dat toe. Oedipus vraagt Kreon voor hen te willen zorgen. Kreon vraagt Oedipus dan het paleis in te willen gaan. Het koor sluit af met de opmerking dat Oedipus, die eens zo machtig was, nu in het ongeluk gestort is.

Beoordeling van het boek

Sophocles was naast Aischylos en Euripides een van de grootste Griekse tragediedichters. Hij was van goede afkomst en genoot een verzorgde opvoeding. In 468 voor Chr. nam hij voor het eerst deel aan de zogenaamde Dionysia, de jaarlijkse feestspelen voor de god Dionysos. Onderdeel daarvan was de opvoering van tragedies en komedies. Sophocles won dat jaar (en zou dat de jaren daarna nog enkele keren doen). Met het onderhavige stuk won hij in 430 voor Chr. overigens niet de eerste maar de tweede prijs.

Sophocles was duidelijk de lievelingsauteur van het Atheense publiek. In zijn stukken staat de mens ook meer centraal dan in de stukken van zijn genoemde collega’s. Sophocles besteedt aandacht aan de psychologische ontwikkeling van zijn (hoofd)figuren. Je ziet vaak dat ze zich gaandeweg in een stuk ontwikkelen. Sophocles verkeerde in Athene in de hoogste politieke en militaire kringen en vervulde zelf in de loop van de tijd ook diverse politieke en militaire functies. Helaas zijn maar zeven toneelstukken van hem bewaard gebleven, terwijl hij er vele tientallen geschreven moet hebben.

Sophocles was een van degenen die de opbouw van de klassieke Griekse tragedie vastlegde. Ieder stuk begint met een “prologos” (voorspel), gevolgd door een “parodos” (het entreelied van het koor). Dan volgen drie tot vijf bedrijven (“epeisodia” genaamd). Na ieder bedrijf volgt een “stasimon” (koorzang). Na het laatste bedrijf wordt de “stasimon” vaak vervangen door een “exodos” (laatste koorzang). Op deze wijze ontstond er een goede balans tussen dramatiek en lyriek in een stuk. De indeling van de onderhavige tragedie wijkt overigens enigszins af van wat ik zojuist beschreef. Na het vierde bedrijf volgt een vierde “stasimon” en daarna een “exodos” en een “kommos”. Een “kommos” is een lyrische beurtzang tussen koor en acteur die soms in een tragedie voorkomt. Het woord betekent “rouwmisbaar” en zit dan ook vol gevoelens van rouw. In zoverre past de “kommos” prima in dit stuk. Oedipus heeft immers alle reden om te rouwen! Zijn vrouw – en tevens moeder – heeft net zelfmoord gepleegd en zelf weet hij sinds kort dat hij een vadermoordenaar is.

De naam Oedipus verwijst naar zijn doorboorde voeten. Toen Oedipus een baby was werd hem deze mishandeling aangedaan. “Oedi” verwijst naar het Griekse woord voor “zwellen” en “pus” verwijst naar het Griekse woord voor “voet”. Letterlijk betekent Oedipus dus “zwelvoet”. In het derde bedrijf wordt hieraan nog gerefereerd doordat Oedipus de bode vraagt naar het letsel dat hij vanaf zijn babytijd had. De bode verwijst dan naar zijn voeten (“dwarsdoorboorde enkels”). Oedipus weet vervolgens dat de bode de waarheid spreekt maar wordt zo ook weer aan zijn letsel herinnerd. En dat vindt hij niet leuk. Waarom Oedipus het letsel eigenlijk werd aangedaan is mij niet helemaal duidelijk. Er is een theorie die zegt dat de ouders van Oedipus dat deden voordat ze besloten hem te vondeling te laten leggen. Zo zou zijn overlevingskans kleiner zijn. Ik vind het vreemd klinken. Als je bang bent voor de vervulling van het orakel, dood je het kind toch en ga je toch niet zo’n vreemde manoeuvre uitvoeren met alle risico’s van dien?

Er zijn nog wel meer vreemde zaken in het stuk. Zou Iokaste nou echt nooit bij haar man diens doorboorde enkels hebben gezien? En zou ze zich dan niets zijn gaan afvragen? Helemaal logisch lijkt dit niet. Wat ook vreemd is dat Oedipus eerst vijftien jaar lang in vrede regeert in Thebe en dat dan plotseling de pest uitbreekt. Dan moet de moord op Laïos gewroken worden, aldus het orakel. Maar waarom dan niet eerder? Waarom pas na vijftien jaar? En dat er na de moordpartij op Laïos slechts één persoon overleeft, is natuurlijk ook wel erg toevallig. En laat die overlevende slaaf nou ook nog degene zijn die Oedipus als baby aan de bode gegeven heeft die de baby vervolgens aan koning Polybos van Korinthe schonk. Het is allemaal wel erg toevallig en past precies in het verhaal. Het zal wel neerkomen op dichterlijke vrijheid, denk ik. Of Sophocles wilde toewerken naar een bepaalde conclusie of moraal. Dat kan natuurlijk ook.

De Weense psychiater Sigmund Freud (1856 – 1939) baseerde zijn Oedipuscomplex op deze tragedie van Sophocles. Volgens Freud gaat het bij het genoemde complex tegelijkertijd om de seksuele verlangens van het kind naar de ouder van het andere geslacht en de negatieve gevoelens naar de ouder van het eigen geslacht. Het concept werd door Freud rond 1897 ontwikkeld en speelt volgens hem sterker bij jongens dan bij meisjes. Op latere leeftijd zouden zich volgens Freud dan schuldgevoelens bij het kind moeten ontwikkelen.