Disgrace door John Maxwell Coetzee

J.M. Coetzee In ongenade

Oorspronkelijke titel: Disgrace, uitgeverij Secker and Warburg, 1999
Gebruikt voor deze bespreking, dertiende druk, Ambo, Amsterdam, oktober 2001. Vertaald uit het Engels door Joop van Helmond en Frans van der Wiel.

De schrijver

John Michael Coetzee is geboren op 9 februari 1940 in Kaapstad, Zuid-Afrika. De schrijver leidt een teruggetrokken leven en geeft bijna geen interviews. Coetzee wil de vragen van tevoren al hebben zodat hij lang over de antwoorden kan nadenken, een gezellige middag kletsen zit er dus niet in. Daarbij schermt hij zijn persoonlijk leven bijzonder goed af. Coetzee studeerde ‘literature’ in Amerika en ging daarna terug naar de universiteit van Kaapstad. Daar doceert hij Engels en literatuur. Coetzee won met zijn werk diverse prijzen, hij won twee keer de Booker Prize, dat is uitzonderlijk. Met Life & Times of Michael K won hij in 1983 de eerste keer en zestien jaar later was disgrace aan de beurt voor de meest prestigieuze Engelse literatuurprijs.

Inhoud van In ongenade

EEN

David Lurie is 52, hij is twee keer gescheiden en zoekt , om zijn seksuele lusten te bevredigen, het gezelschap van de prostituee Soraya. Vroeger was hij al een vrouwenjager. ‘Als hij op een bepaalde manier naar een vrouw keek, met een bepaalde bedoeling, dan beantwoorde ze zijn blik, daar kon hij staat op maken.’ (blz.10). Maar op een dag was het allemaal over. Nu heeft hij met Soraya een prettige wekelijkse afspraak. Maar dit veranderd als hij haar buiten haar werk tegenkomt met haar kinderen. Vanaf dan is Soraya terughoudender en vertrekt binnen de kortste keren uit haar beroep. David probeert haar te zoeken maar zijn pogingen worden niet op prijs gesteld. Toch gaat David weer op vrijersvoeten en neemt de nieuwe secretaresse van zijn vakgroep mee uit eten. Na de tweede afspraak belanden ze in bed. David heeft niet veel interesse meer.

TWEE

In de universiteitstuinen komt David Melanie Isaacs tegen, een studente die zijn college Romantiek volgt. Hij vraagt om bij hem een drankje te nemen en iets te blijven eten. Na het eten doet hij pogingen om haar te versieren, maar een al te mooi uitgesproken zin maakt hem weer een docent en haar een studente. Gehaast neemt ze afscheid. Uit hun gesprek blijkt dat Melanie waarschijnlijk al een geliefde heeft.

DRIE

David gaat verder met zijn verleidingspogingen en nodigt Melanie uit voor een lunch. Bij hem thuis bedrijven ze de liefde, waar zij passief blijft. Naar een korte tijd verlaat ze het huis. Daarna zoekt David haar bij toneelrepetities op. De volgende dag gaat hij zelfs naar haar huis en trekt haar tegen haar wil mee naar bed. ‘Geen verkrachting, dat net niet, maar niettemin ongewenst, ongewenst tot op het bot’. (blz. 24) Na een week zonder contact, waarbij Melanie een en een tussentijds tentamen mist, klopt zij plotseling op zijn deur, om te blijven slapen. Ze wil niet zeggen wat er aan de hand is. David is eerst bang voor complicaties, maar stemt toch toe.

VIER

Nog één keer vrijt David met Melanie. Dan wordt hij ’s middags op zijn werkkamer op de universiteit lastiggevallen door een jongeman die hem bedreigt. Niet veel ontdekt hij dat zijn auto vernield is. Melanie komt niet meer bij hem thuis, maar ze verschijnt wel weer op college met de agressieve jongeman naast haar. Het college verloopt gespannen. Na het college spreekt David haar als gewone studente toe: ze moet meer haar best doen en haar verantwoordelijkheden kennen.

VIJF

De zaken keren tegen David. Melanie komt niet opdagen voor haar tentamen en laat zich uitschrijven. Haar onwetende vader vraagt David haar te bemiddelen. Zijn colleges lopen steeds slechter. Opeens staat de vader in levende lijve voor zijn neus; hij weet inmiddels meer. De universiteit begint een onderzoek naar David Lurie wegens ‘dupering of molestatie van studenten’. Hij ontvangt bovendien een pamflet van ‘Women Against Rape’. Een advocaat adviseert hem om een schikking te treffen. Zijn ex-vrouw Rosalind blijkt tijdens een etentje ook al op de hoogte te zijn en keurt af wat hij gedaan heeft. En tot overmaat van ramp komt de hele zaak in de krant met naam en toenaam.

ZES

In de zitting van de onderzoekscommissie zegt David al snel dat hij schuld bekent. Voor de leden van de commissie, vooral voor het vrouwelijk lid is dat niet genoeg. Er wordt meer van hem verwacht: een biecht waaruit berouw doorklinkt. Na tegenstribbelen geeft David toe dat het de macht van Eros was. Dat antwoord voldoet ook niet en elke poging om David tot meer bewegen dan de schuldbekentenis loopt op niets uit. Zijn houding zorgt ervoor dat hij waarschijnlijk de zwaarste straf zal krijgen.

ZEVEN

David trekt naar de Oostkaap, waar zijn dochter Lucy een boerderij en een hondenasiel heeft. Ze biedt hem aan om voor onbepaalde tijd te blijven. Lucy vindt haar vader te onbuigzaam. Hij ontmoet Petrus, eerst een hulp, maar nu mede-eigenaar van haar boerderij.

ACHT

Davids opmerkingen zijn een beetje minachtend op het werk van zijn dochter. Toch helpt hij mee producten te verkopen op de markt. Ze gaan nog langs de dierenkliniek van Bev Shaw. Tijdens de terugtocht valt hij uit over de levenswijze van Bev. Lucy neemt het op voor haar vriendin en de dieren. ‘Dit is het enige leven dat er is. En we delen het met de dieren. Dat voorbeeld proberen mensen als Bev te geven. Dat voorbeeld probeer ik na te volgen.’(blz. 65)

NEGEN

David loopt wat verloren door het huis. Hij krijgt van Lucy de raad om iets te doen. Hij kan Petrus helpen.’ Leuk pikant, historisch gezien.’(blz. 67) Maar nadat hij even bij de in de steek gelaten hond Katy heeft gezeten, besluit hij, ondanks zijn weerzin, om bij Bev te helpen.

TIEN

Wat onwennig helpt David Bev. Bij haar komen mensen met dieren die ver heen zijn. Op de boerderij denkt hij na over het liefdesleven van zijn dochter dat hij niet helemaal begrijpt.

ELF

Na een ontbijt waarbij David aan Lucy probeert uit te leggen dat het verkeerd is om begeerte aan banden te leggen, slaat het noodlot toe. Drie mannen overvallen de boerderij. David probeert zijn dochter te beschermen, maar hij kan niets uitrichten tegen de overmacht. Hij wordt opgesloten, met spiritus overgoten en in de brand gestoken. Met water uit de wc weet hij de vlammen te doven. Als Lucy hem uiteindelijk komt bevrijden lijkt de kloof tussen vader en dochter groter dan ooit. Aanraking stuiten bij Lucy op fysieke weerzin.

TWAALF

In het ziekenhuis worden Davids brandwonden verpleegd. Met Bill Shaw gaat hij naar diens huis, waar hij en Lucy de nacht zullen doorbrengen. In een koortsachtige droom denkt David een visioen te hebben van Lucy die hem roept. In werkelijk blijft Lucy afstandelijk en spreekt zij het verlangen uit terug te gaan naar de boerderij.

DERTIEN

Aan de politie vertelt Lucy allen over de beroving, het neerschieten van de honden en de misdaad tegen haar vader. Over de verkrachting vertelt ze niets. Tegenover David wil ze er niet over praten. Wel wisselen beiden van slaapkamer. David denkt dat de weigering te praten met hem te maken heeft.

VIERTIEN

Lucy raakt steeds meer in zichzelf gekeerd. Samen met Petrus bemant hij de marktkraam. Hij blijft steeds het vermoeden hebben dat Petrus meer van de overal weet dan hij toegeeft. Bij een klus op de boerderij probeert David hem aan het praten te krijgen, maar Petrus beaamt alleen maar wat David zegt, wat David steeds woedender maakt.

VIJFTIEN

Twee schapen staan klaar voor het grote feest dat Petrus gaat geven bij de overdracht van een deel van het land. David verplaatst de dieren om het hen de laatste dagen zo goed mogelijk te maken.Hij lijkt opeens meer compassie met de dieren te hebben. In eerste instantie wil hij zelfs weigeren naar het feest te gaan. Als hij toch met Lucy naar het feest gaat, wacht hen een onaangename verrassing:er is ook een van de overvallers aanwezig.David schopt een scene en samen gaan te terug. Lucy wil echter onder geen beding dat David de politie belt.

ZESTIEN

David krijgt een steeds grotere hekel aan Petrus. Toch zegt Petrus dat Lucy in het vervolg veilig zal zijn. In de dierenkliniek van Bev gaat alles gewoon verder. De hulp bij euthanasie op dieren gaat David steeds moeilijker af. Toch staat hij erop dat hij de honden tot aan de crematie begeleidt.’ Hij redt de eer van lijken omdat niemand anders stom genoeg is dit te doen.’(blz. 126)

ZEVENTIEN

Zonder veel hartstocht bedrijft David heimelijk de liefde met Bev. ‘Hier zal ik aan moeten wennen, aan dit en zelfs nog minder dan dit.’(blz.129)

ACHTTIEN

David maakt plannen om zijn dochter te laten vertrekken en hij polst Petrus van tevoren of deze het werk zou willen overnemen. Deze weigert echter. Maar ook Lucy wil niet weg. In een gesprek met haar vader makt ze duidelijk dat zij de verkrachting ziet als het innen schuld. David maakt zich op om te vertrekken.

NEGENTIEN

Op de terugweg gaat David nog bij de ouders van Melanie langs. De vader nodigt hem uit om te komen eten. Pas na het eten, waar het gesprek nogal gekunsteld in leven wordt gehouden, biedt David aan meneer Isaacs zijn verontschuldigen aan. Isaacs wil hem ertoe overhalen daarin de wil van god te zien, maar David, ongelovig, ontvlucht het huis, nadat hij een diepe buiging heeft gemaakt voor mevrouw Isaacs en haar dochter.

TWINTIG

Het huis van David is geplunderd. Toch zet hij zich tussen de puinhopen aan het werk voor zijn libretto over Byron. Hij verandert echter de setting en de verhaallijn. Niet de liefde is langer het thema, maar de herinnering eraan. Byron is al dood terwijl de gravin nog altijd om hem treurt. De dochter van Byron sluipt het verhaal binnen en roept haar vader.

EENENTWINTIG

David gaat kijken naar een toneelstuk waarin Melanie speelt. Hij wordt weggepest door een vriend van Melanie: ‘Hou je bij je eigen soort.’(blz.168) David gaat weg en gaat met een prostituee naar bed.

TWEEENTWINTIG

Verontrust door en gesprek met Bev, gaat David na enkele maanden terug naar de boerderij van Lucy. Hij ziet dat er duidelijk afrasteringen zijn gemaakt rond het land van Petrus, die een nieuw huis bezit. Hij is geschokt door het bericht dat Lucy in verwachting is en het kind wil laten komen. Hij hoort voor het eerst dat ze al eerder een abortus is ondergaan. Petrus vertelt hem dat hij Lucy wel onder zijn hoede wil nemen en zelfs met haar wil trouwen, omdat zijn neef Pollux -een van de verkrachters- daar te jong voor zou zijn. Tot zijn verbijstering stemt Lucy toe: ’Misschien moet ik dat leren aanvaarden. Om van de grond af aan te beginnen. Met niets.’(blz. 176)

DRIEENTWINTIG

In een vlaag van woede ranselt David Pollux af; de hond bijt de jongen. Lucy komt tussenbeide. Ze kiest de partij van de jongen. David pakt zijn spullen en gaat een klein appartementje huren in de buurt.

VIERENTWINTIG

David slijt zijn dagen in de dierenkliniek. Behalve het gewone werk dat hij doet, schrijft hij ook verder aan de opera over Byron, alhoewel hij inziet dat het niet veel meer zou worden. Een jonge kreupele hond heeft vriendschap met hem gesloten. Bij een bezoek aan zijn dochter beziet hij haar van een afstand terwijl zij, zwanger en wel, staat te werken in het veld. Als zij hem opmerkt voelt hij zich gast bij haar en legt zich daarbij neer. ‘Mooi. Gastrol, gastvrouw: een nieuwe verstandhouding, een nieuw begin.’(blz.187) Tenslotte helpt hij Bev in de kliniek. Alle honden gaan dood. Als laatste de hond die zich aan hem gehecht heeft. ‘Laat je hem gaan?’Ja ik laat hem gaan.’(blz.189)

Personages

David lurie: de hoofdpersoon van de roman, is tweeënvijftig en gescheiden. Dat wordt al op de eerste bladzijde gezegd. Hij verdient de kost aan de Kaapse Technische Hogeschool, voorheen Universiteit van Kaapstad. Lurie is het type rokkenjager dat met het stijgen van de jaren niet meer actief op stap gaat. Hij bevredigt zijn lusten bij een prostituee. Nadat zij ermee opgehouden is omdat hij teveel haar privé-domein binnendrong, gaat David weer op de vrijersvoeten. De vrijpartij met de studente Melanie Isaacs zal uitopen op zijn ondergang. Het boek laat een langzame ondergang van Lurie zien.Van een, wel uitgebluste, maar gerespecteerde docent, wordt hij de outcast van de gemeenschap waartoe hij behoort. Hij gaat een opera over Byron schrijven op de boerderij van zijn dochter. Zijn uitstapje lijkt wel op een sabbatical year. De hele roman volgt Lurie in zijn persoonlijke aanvaarding van de nieuwe situatie waarin hij is terechtgekomen. Pas aan het einde van het boek lijkt hij werkelijk tot besef te komen dat de machten zijn omgedraaid in zijn wereld.

Lucy: De lesbische dochter Lucy woont alleen op de boerderij, nadat haar vriendin haar verlaten heeft. Ze krijgt hulp van haar buurman Petrus, die het oog op haar landgoed heeft laten vallen. Naast het werk op de boerderij zorgt Lucy voor honden. De komst van haar vader lijkt weinig vreugdevol te zijn voor haar. Ze is het alleen zijn blijkbaar gewend. Als ze bij een overal van het huis verkracht wordt, weigert ze daarvan aangifte te doen. De verhouding tot haar vader wordt steeds slechter. Als ze zwanger blijkt te zijn weigert ze een abortus. Op het eind van de roman schikt Lucy zich in een toekomstbeeld waarin zij bescherming krijgt van Petrus, nadat zij met hem getrouwd is en het land bij het zijne voegt.

Petrus: de man die zich opwerkt van knecht tot landeigenaar. Heeft twee vrouwen en wil daar wel een derde vrouw, Lucy, bijnemen. Door David wordt hij beschuldigd van medeplichtigheid bij de roofoverval die plaatsvindt als Petrus net weg is. Bovendien verschijnt een van de overvallers op een feest bij petrus thuis. Hij geeft David vaak gelijk, maar gaat onverstoorbaar verder met zijn werk en de pogingen tot landuitbreiding.

Bev: een kleine, gezette, niet mooie vrouw, die werkt als dierenbeschermster. Zij kan zo goed met dieren omgaan dat ze haar vertrouwen en hun lot in haar handen lijken te leggen. David lijkt van haar die wil tot overgave te leren. Behalve dat hij met haar naar bed gaat, legt hij zich toch bij zijn nieuwe situatie neer.

Symboliek Het valt niet te ontkeen dat In ongenade een politiek boek is. De schrijver is geen politicus, al behoort de politiek wel tot zijn materiaal.Er staan geen partijpolitieke leuzen in, maar in de persoonlijke geschiedenis van David Lurie is wel degelijk weerklank te vinden van de algemene geschiedenis van Zuid-Afrika na de apartheid. Daarin representeert Lurie de moeizame overgang van het blankebevolkingdeel naar een toestamd waarin hij de macht de macht kwijt zal zijn. Lucy daarentegen lijkt eerder het tegendeel te zijn. Ook op ander niveau wordt verwezen naar de actualiteit. Toch stijgt de roman boven de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid. Het boek geeft abstracter weer wat er gebeurt bij machtsverschuiving en hoe de deelnemende groepen telkens tot keuzes
worden gedwongen.

Ruimte

Er zijn twee ruimten in het boek. Allereerst Kaapstad: de universiteit.Daartegenover staat het primitievere leven in de Oostkaap , waar de mensen veel meer ‘down to earth’ zijn. Door het hele boek zie je dat de plaatsen waar David zich bevindt fysiek bedreigend worden:geen enkele plek is meer veilig voor hem.Hij wordt gemolesteerd in het huis van Lucy, zijn eigen huis is leeggehaald, zijn auto is kapot gemaakt en gestolen, hij wordt uit de toneelzaal gehaald en zijn plek op de universiteit is ingenomen door een ander. Op het eind heeft hij bijna niks meer. Zijn geliefde is dan een afgesloten plaats tussen de honden die op de lijst staan gedood te worden. Bij Petrus zie je een omgekeerde beweging. Dat is iemand die zijn land letterlijk afperkt en een nieuw huis bouwt. De ruimte is door beide ontwikkelingen even symbolisch: het geeft aan wie de macht krijgt in de nieuwe staat Zuid-Afrika.

Perspectief

Het verhaal wordt in de tegenwoordige tijd verteld, zodat de lezer directer betrokken raakt bij de handeling. Vooral de introductie van nieuwe personen is opvallend in een boek dat voor een groot deel ook over de veranderingen in raciale verhoudingen gaat. Toch wordt nooit bij de personages gezegd of ze blank of zwart zijn.

Motieven

COMMUNICATIE

Alhoewel Lurie als docent onder ‘Communicatieleer’ valt, lijkt vooral het gebrek aan communicatie tussen hem en de anderen centraal te staan. Op diverse plaatsen in het boek praten mensen langs elkaar heen. In de commissie die bij Lurie op excuses aandringt staan de commissieleden en Lurie op gespannen voet met elkaar. Maar ook de gesprekken met zijn dochter Lucy, met Bev en met Petrus verlopen allemaal moeizaam. Bijna continu zegt David iets anders dan hij denkt. Met alles wat hij wel zegt, veroorzaakt hij meer ellende dan goeds.

SCHULD

Op meer dan een plek handelt het boek over schuld. In het begin van het boek speelt Melanie in een toneelstuk mee. Ze werkt in het in een kapperszaak en zorgt voor kortsluiting.’Het is niet mijn schuld,’ krijst Melanie.(blz.23) Dat hilarische stuk krijgt een wat wrangere ondertoon als Lurie voor de onderzoekscommissie zijn schuld bekent. Zijn razendsnelle ‘Ik beken schuld op beide aanklachten. Vel het vonnis en laten we ons leven weer oppakken.’(blz.43) is echter aan dovemansoren gericht. Later zegt hij daarover tegen zijn dochter: ‘Ze wilden een spektakel: mea culpa-klopperij, wroeging, tranen als het even kon. Een tv-show, eigenlijk. Die lol gunde ik ze niet.’(blz. 59) Maar David krijgt met gelijke munt terugbetaald als hij van Petrus een erkenning eist van schuld.(blz. 103) Zijn beschuldiging aan het adres van Pollux, een van de overvallers, heeft geen enkel vervolg. Als david uiteindelijk ten opzichte van de ouders van Melanie zijn excuses aanbiedt, merk je weinig van hevige zieleroerselen: het is iets dat gedaan moeten worden om verder te kunnen.

MACHT

In eerste instantie lijkt het woord ‘macht’ niet zo bij David Lurie te horen. Toch merk je al snel in zijn relatie met Melanie dat hij gewend is de lakens uit te delen. Lurie merkt ook al snel wie de macht heeft binnen de relatie met Melanie op de universiteit. Overigens zijn de overige relaties van David ook al mislukt. Ook op het land heeft David problemen om zich bij de nieuwe orde neer te leggen. Dat blijkt onder meer uit zijn woede tegenover petrus. De macht binnen het land is verschoven maar op het eind lijkt David ook niet meer de vanzelfsprekende macht binnen relaties te hebben, zoals blijkt uit het optreden van Bev.

Stijl & structuur

De stijl van Coetzee wordt vaak sober en afstandelijk genoemd. De soberheid is goed te constateren bij de scène van de overval op blz.81 onderaan. Daar blijft Coetzee in vrij korte hamerende zinnen, vaak begint met hij, alleen weergeven wat er gebeurt. Juist in dat soort scènes zie je dat Coetzee niet op het goedkope sentiment speelt.

Primaire bibliografie
1974 Dusklands
1977 In the hart of the country
1980 Waiting for the Barbarians
1983 Wachten op de barbaren
1983 Life & Times of Michael K. 1984 Wereld & wandel van Michael K. 1985 In het hart van het land
1986 Foe
1987 Foe
1990 Age of Iron
1992 Ijzertijd
1994 Master of Petersburg
1997 Boyhood
1997 Jongensjaren
1998 De meester van Petersburg
1999 Disgrace
1999 In ongenade

Welke typisch culturele verschillen komen tot uiting?

Het verhaal speelt zich af in Zuid-Afrika dat zich bevindt in een overgangsperiode, van niet meer de oude geschiedenis (de apartheid) maar ook nog niet de nieuwe geschiedenis. De overgang geeft mogelijkheden & gevaren. Mensen lossen hun problemen zelf op bijvoorbeeld de studente die verkracht wordt, in plaats van dat ze de politie waarschuwen. Lossen ze het op met wraak door de dochter van professor Lurie te verkrachten.

Wat vind je van de tekst? Wat heb je ‘geleerd’ over een andere cultuur? Zou je meer van degelijke verhalen willen lezen & waarom?

Het lezen over een andere cultuur is interessant, je krijgt op deze manier een beter beeld over hoe de situatie was of is. Het onderwerp wordt door er over te lezen interessant. Door het lezen van dit boek krijg je een idee over de problematiek tijdens en na deze periode. Ik zou wel meer van dit soort verhalen willen lezen om de “ wereld” beter te kunnen begrijpen.

Vind je het een typisch cultuurgebonden boek of heeft het een cultuur overstijgende waarde? Met andere woorden in hoeverre is het wereldliteratuur? Wat is dan de waarde voor jou?

Het universitaire schandaal had ook in Nederland kunnen plaatsvinden. Maar de manier waarop de drie verkrachters in het boek voorkomen, en wat er daarna gebeurt met het historische geweld in Zuid-Afrika te maken. Coetzee heeft een koele sobere stijl. De onsentimentele directheid waarmee hij schrijft maakt het boek goed te begrijpen. Coetzee is hoogleraar in algemene literatuurwetenschappen en is vertrouwd met deze manier van schrijven. Deze schrijfstijl spreekt mij wel aan.