Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2017
• 200 pagina's
• Uitgeverij: Van Oorschot

Flaptekst

Eerste zin

De kleine stad aan de Adriatische kust had ooit deel uit gemaakt van het Ottomaanse en toen van het Habsburgse rijk en behoorde nu tot Joegoslavië. Er was nooit veel veranderd en als de postbode Andrej zijn ronde honderd jaar eerder had gemaakt zou het door vrijwel dezelfde stad zijn geweest als nu.

Samenvatting

Personages

Josip

Josip is treinconducteur/machinist op de kabelspoortrein van het Joegoslavische kuststadje. Hij is oorlogsveteraan, heeft in de Tweede Wereldoorlog gevochten: er is een flashback van februari 1945. Als hij toen ongeveer 20 jaar was geweest, is hij in 1990 65 jaar en in deel 5 ongeveer 80 jaar. Het zit Josip niet mee in het leven. Na de oorlog wilde hij eigenlijk met de zus van zijn vrouw trouwen, maar die werd ingepikt door zijn legervriend die zijn zwager werd. Ljubica als echtgenote was een verschrikking. Bovendien stierf zijn eerste kind Mirko na een half jaar en werd zijn tweede kind Katarina gehandicapt (o.a. hazelip) geboren. Zijn vrouw begon hem steeds meer te beschimpen. Bovendien was ze erg jaloers. Niet gek dat zo'n man een andere vrouw probeert te krijgen. Via een contactadvertentie komt hij aan Jana. Maar dan wordt hij weer betrapt en afgeperst door Andrej. Zo is zijn leven een aaneenschakeling van tegenvallers. Zijn baan is ook al niet te sprankelend. Steeds weer op en neer naar boven met de kabelspoortrein. Toch heeft hij zijn goede kanten: hij helpt bij het ongeluk van Andrej maar komt daar op het idee om de frauderende postbode zelf ook te chanteren. Bij het uitbreken van de Balkanoorlog verliest hij zijn baan aan Andrej. Toch helpt hij hem op een moeilijk punt weer bij het vervoeren van vluchtelingen. Andrej sterft. Ook Ljubica sterft en dat maakt de weg vrij voor Jana met wie hij later nog vijftien jaar plezier heeft. Hij gaat in deel 5 met haar op vakantie en bezoekt het casino in Wiesbaden. Hij lijkt een groot bedrag te winnen maar verliest het leven. Het einde van een 'mensch van goede wil', van een loser met zijn goede en zijn slechte kanten.

Andrej

Andrej is veel jonger dan Josip: hij heeft de Tweede Wereldoorlog niet meegemaakt. Maar hij vertoont wel overeenkomsten met Josip. Ook hij is een loser, maar dan een heel grote onhandige man die niet aantrekkelijk is voor vrouwen. Alleen de oudere Ljubica zou wat met hem willen beginnen (meer uit jaloezie overigens). Hij moet zijn genot halen uit de bladen met foto's van aantrekkelijke vrouwen. Ook hij heeft zijn goede en zijn slechte kanten: hij steelt van de 'rijken' door enveloppen open te maken, hij chanteert Josip, maar hij doet ook goed werk voor vluchtelingen bij het uitbreken van de Balkanoorlog. Dat kost hem overigens wel het leven. Beiden zijn het mensen van goede wil met hun zwartere kanten.

Quotes

"Andrej was erg groot, wat hem nochtans als keeper niet veel voordeel had verschaft, omdat hij onhandig en in wezen niet sportief was. Hijzelf had zijn meer dan gemiddelde lengte altijd als iets bijzonders beschouwd tot hem duidelijk werd dat die net als zijn zeer grote neus en zijn enorme schoenen eerder belachelijk werd gevonden. Dat had hij de mensheid nooit vergeven." Bladzijde 12

"Josips vrouw was een verschrikking. De tekenen van zwakzinnigheid die ze al vroeg vertoonde, hadden hem moeten waarschuwen, maar bij een heel jong meisje met een pronte boezen en een vriendelijk, rond gezichtje wekt een zeker gebrek aan intelligentie niet per se wantrouwen, zeker niet bij een man die na de verschrikkingen van een oorlog niets dan een ongecompliceerd, veilig bestaan wenst." Bladzijde 18

"De Kodak was zowel zijn wapen als zijn alibi. Het was niet nodig. Tudjman en zijn dame, die een gebloemde jurk en een witte hoed droeg, zaten geheel in elkaar verdiept in een compromitterende omhelzing op de onderste trede. Naast hen stonden twee glazen e een fles spumante. Andrej begon te fotograferen." Bladzijde 21

"Vijftig pond was een enorm bedrag. Josip onderzocht ook de andere geopende enveloppen en stelde vast dat er nog meer waren die waarschijnlijk geld hadden bevat. Van een tante aan haar jarige nichtje, van een man die excuses maakte dat hij een geleende auto met ene bijna lege tank had teruggebracht. Die waren in het Servisch-Kroatisch en de bedragen zouden wel in dinar zijn geweest en niet heel erg groot." Bladzijde 54

"Andrej voelde zich prima, ondanks de grap die hij gemaakt had voelde hij geen pijn maar alleen een dof gevoel, en hoorde maar af en toe iets, en wat zag was soms anders dan wat het zou moeten zijn, alsof hij heel dronken was. En neerkijkend op de brede bloedstroom die op zijn broek viel dacht hij dat als een mens al leeg moest lopen, het mooi was als dat vanuit de borst gebeurde." Bladzijde 172

Thematiek

Goed en kwaad

Goed en kwaad, de zin van het menselijk leven, het noodlot en de vriendschap tussen twee mannen kunnen allemaal onderdeel zijn van het alles omvattende thema. In ieder mens schuilt iets goeds maar ook iets wat slecht is. Dat kun je zien in de levens van Josip en Andrej. Ze doen allebei goede dingen, maar als ze de kans van het leven krijgen doen ze ook dingen die minder goed zijn (bijv. elkaar afpersen, Andrej neemt het baantje van Josip over, Josip pleegt overspel, Andrej helpt de Servische groenteboer tegen zijn aanhangers). Aan de andere kant met het geld van de chantage doet hij slecht (hij vergokt een deel) en ook goed (hij koopt de zieke hond Laika). Alle andere feiten zijn in de samenvatting terug te vinden. En dan is er ook nog altijd dat onafwendbare noodlot: je kunt als mens veel willen, maar het lot of God beschikt uiteindelijk. Andrej sterft door een explosie als hij tijdens de oorlogshandelingen op de kabelspoortrein vluchtelingen wil helpen. Jaren later staat Josip op het punt in het casino veel geld te winnen. Hij bedenkt daarbij dat hij het geld in een stichting zal storten die gehandicapte kinderen zal verder helpen, maar op dat moment krijgt hij een hartaanval en gaat zijn partner Jana er met een flinke som geld vandoor. Zij gaat een nieuw leven beginnen als een rijke weduwe.

Motieven

Vriendschap

Eigenlijk willen Josip en Andrej wel vrienden met elkaar zijn. Ze hebben allebei iets ontwapenends. Josip helpt Andrej na zijn ongeval, maar maakt ook weer misbruik van de situatie door hem af te persen met de postfraude. Andrej perst Josip af maar springt ook weer bij als de oorlog hun leven binnen dendert. Het zijn vrienden maar ze plegen ook verraad aan de vriendschap. Dat hangt dus nauw samen met het verschijnsel van goed en kwaad dat blijkbaar in elke mens aanwezig is.

Moeizame liefdesrelaties

Beide mannen hebben moeite met een liefdesrelatie. Josip heeft een ellendig mokkel dat hem het leven zuur maakt. Soms overweegt hij haar wel eens te slaan, maar dat doet hij niet. Wel heeft hij na zoveel jaar een buitenechtelijke relatie opgepakt. Via een briefwisseling komt hij aan Jana, een struise vrouw. Uiteindelijk blijkt in deel 5 dat zijn echtgenote gestorven is en dat hij daarna vijftien jaar met Jana optrekt. Maar ja, als hij doodgaat aan het eind verschijnt er kort daarna toch weer een huwelijksadvertentie van Jana die zich aanbiedt als een rijke vrouw en een huwelijk niet uitsluit. Ze lijkt snel over haar rouwgevoelens heen gekomen te zijn. Andrej heeft helemaal geen relatie. Misschien is hij te lang voor een vrouw. Maar in een schuchtere versierpoging op het strand laat hij zien dat hij niet handig is met vrouwen.

Dood

Beide hoofdfiguren zijn aan het einde van de roman dood. Andrej sterft bij de oorlogshandelingen rondom het oorlogsmonument en de trainkabelbaan (hij bloedt uit de borst) en Josip overlijdt net nadat hij een heel grote prijs in het casino heeft gewonnen. Zijn vrouw Ljubica is jaren daarvoor al overleden.

Overspel

Josip heeft buiten zijn huwelijk via een krantenadvertentie een vriendin, Jana, gekregen omdat zijn eigen vrouw verschrikkelijk is. Als hij met Jana seks heeft, neemt Andrej een foto en de postbode besluit Josip daarmee te chanteren.

Oorlog: algemeen

In het laatste gedeelte van het verhaal komt de Balkanoorlog het boek binnen en dat is de burgeroorlog in Joegoslavië tussen Serviërs en Bosniërs in de negentiger jaren van de vorige eeuw. Dan komt ook het verschijnsel van de haat tussen diverse etnische groeperingen binnen Joegoslavië duidelijk naar voren. Ook de Tweede Wereldoorlog speelt nog een rol. Josip heeft slechts dankzij zijn legervrienden de oorlog overleefd. Hij leed aan difterie en zijn vrienden lieten hem niet in de steek. Hij is oorlogsveteraan en brengt elke dag de (weinige) toeristen naar het heldenmonument bovenop de berg.

Fraude

De postbode Andrej pleegt fraude door de brieven die hij moet rondbrengen open te stomen en er het eventueel ingesloten geld uit te halen. Meestal doet hij dat bij brieven die aan toeristen zijn geschreven. Centraal in het verhaal staat een gestolen biljet van 50 Engelse Ponden. Dat wordt door Josip ontdekt na het ongeluk dat de postbode overkomt.

Antisemitisme

Bij het personage Schmidt komen herhaaldelijk harde en anti-joodse opmerkingen naar boven. Het is zelfs zo erg dat zijn vriendenkring die vaak met hem een borrel drinkt niet meer aan zijn tafel wil zitten.

Motto

"Wie sterft , doet dat zoals hij is geweest."

(Antoine de Saint-Exupéry)
Een mooie oneliner die zeker geldt voor de twee hoofdpersonen Andrej en Josip.

Opdracht

Geen opdracht

Trivia

Martin Michael Driessen brak pas door bij het grote publiek toen hij in 2016 de ECI Literatuurprijs won met zijn bundel Rivieren: drie verhalen waarin het water een grote rol speelt.

Titelverklaring

De pelikanen spelen een rol in het verhaal. In het kustplaatsje verschijnen ze elk voorjaar weer en vertrekken elke winter weer naar Afrika. Het zijn dieren die alles nauwlettend in de gaten houden. 
Maar pelikanen staan symbool voor hogere zaken. In de christelijke symboliek staat de pelikaan voor het dier dat met zijn eigen bloed zijn kinderen te eten geeft. Dat is natuurlijk een misvatting: hij laat zijn kinderen vissen uit zijn keelkrop eten. Niettemin is de pelikaan door dit literaire beeld ook het logo geworden van bloeddonors. De pelikaan staat immers voor zelfopoffering, toewijding en wederopstanding.

Structuur & perspectief

De structuur van de roman ('een komedie' genoemd) houdt in dat het verhaal is opgebouwd uit vijf delen die geen titel hebben. De delen zijn niet onderverdeeld in hoofdstukken, maar sommige passages worden wel van elkaar gescheiden door witregels. Alle delen sluiten wel een bepaalde passage in het leven van Josip en/of Andrej af. De vijf delen zijn chronologisch van elkaar gerangschikt. Alleen in het laatste deel komt een grote flashback voor uit de Tweede Wereldoorlog. Deel 5 heeft min of meer de vertelfunctie van een epiloog.

Het perspectief berust bij een auctoriale verteller. Hij beziet de geschiedenis van een afstandje en hij vertelt vooral vanuit de twee belangrijkste personages Andrej en Josip. Hij doet dat steeds in de o.v.t. 

Decor

Het decor is een (in de werkelijkheid niet bestaand) Joegoslavisch stadje aan de Adriatische kust. De tijd heeft er heel lang stil gestaan. Er komen wel toeristen maar dat zijn er niet zo heel veel. Het is het terrein waarop later de Balkanoorlog wordt uitgevochten, waarin Servië en Kroatië weer hun eigen regio terugkrijgen. In deel 5 verblijven Jana en Josip in Wiesbaden waar ze de kabelspoorbaan en het casino bezoeken.

Wat de tijd betreft speelt het eerste deel van de roman zich af na de dood van dictator Tito (1980) en dat is meer dan waarschijnlijk in de laatste jaren van '80. Het ongeluk met Andrej in deel 2 speelt zich af in het voorjaar van 1988. In deel 4 geeft Josip aan dat hij een paar jaar is afgeperst. Dan zitten we dus waarschijnlijk al in de jaren negentig. De Joegoslavische Balkanoorlog is dan al begonnen (1992?). Andrej sterft tijdens de eerste oorlogshandelingen. 
In deel 5 vormt Josip met Jana al 15 jaar een stel. We zitten dan ook al in de tijd van de euro. Waarschijnlijk dus vanaf 2007.

Stijl

O.a. door de keuze van zijn auctoriale vertellersfiguur is M.M. Driessen in staat om een wat afstandelijke, ironische verteltrant aan de lezer te presenteren. Het boek heeft ook als genre-aanduiding 'een komedie' meegekregen. Misschien is 'tragikomedie' beter op zijn plaats, maar ook daarbij past de ironie uitstekend. Het is namelijk ook al ironisch als iemand op het punt staat een grote prijs in het casino binnen te slepen en dan plotseling om het leven komt door een hartaanval. Maar ook het elkaar afpersen van twee mannen zonder dat ze het van elkaar weten is hilarisch.

Een mooi voorbeeld van zijn milde ironie is:
(blz. 18) Josips vrouw was een verschrikking. De tekenen van zwakzinnigheid die ze al vroeg vertoonde, hadden hem moeten waarschuwen, maar bij een heel jong meisje met een pronte boezem en een vriendelijk, rond gezichtje wekt een zeker gebrek aan intelligentie niet per se wantrouwen, zeker niet bij een man die na de verschrikkingen van een oorlog niets dan een ongecompliceerd, veilig bestaan wenst.

Slotzin

Meisjesachtige dame, mondaine, zeer solvente dame, cultureel geïnteresseerd, begin 60, zoekt een nette, aantrekkelijke, viriele, liefst wat jongere man om samen van de mooie dingen des levens te genieten. Huwelijk niet uitgesloten. Nr .55694.

Bijzonderheden

1. De kabelspoortrein
Josip Tudjman is bestuurder/conducteur van de oude kabelspoortrein in het Joegoslavische kuststadje. Deze waterballastbaan, van eenzelfde soort als de Nerobahn in Wiesbaden, werkt zonder stroom. De wagon wordt bovenop de berg met waterballast gevuld om met behulp van de zwaartekracht de dalwagon met personen omhoog te trekken. Zo schuiven de twee wagons op de spoorbaan langs elkaar: de ene omhoog gaat wanneer de ander naar beneden gaat. 
De kabelspoortrein heeft in het verhaal ook een symbolische betekenis. Op een zeker moment nemen de beide personages plaats in de trein om het geld dat ze moeten betalen voor de chantage op de plaats af te leveren. De treindelen naderen elkaar maar wijken daarna ook weer uit elkaar. Dat is wel een symbool voor de toenadering maar ook de verwijdering tussen de beide mannen. In deel V bezoekt Josip met Jana de kabel;spoortrein van Wiesbaden.

2. De pelikaan
De pelikaan is een terugkerend motief in deze roman. Allereerst komen de trekvogels elk jaar in het voorjaar terug in het kustplaatsje. Andrej vindt het eigenaardige beesten die eigenlijk niet in stadje thuishoorden (zie de symboliek met de inwoners in het dorpje die diverse nationaliteiten hebben en die later ook niet gewenst zijn als de oorlog uitbreekt. -blz. 23). Ze observeren de bewoners met een soort arrogantie.
De pelikanen doen Andrej ook terugdenken aan de tijd dat hij tegen betaling bloeddonor was en de pelikaan het symbool was van de donororganisatie. Dat verwijst naar de christelijke symboliek die de pelikaan heeft: het voeden van de eigen kinderen met eigen bloed (de vergelijking met Jezus die zijn eigen bloed geeft voor de mensheid).
De pelikanen zijn steeds in de handeling aanwezig: bijvoorbeeld tijdens het nachtelijke vistochtje van Josip en Andrej. Ook daar ziet Andrej de vogels als een bedreiging. Als de oorlogshandelingen beginnen, sterven er aan de kust ook pelikanen, omdat ze na bombardementen ook met olie overdekt worden. Vlak voordat Josip sterft weet hij dat hij een grote prijs in het casino gaat winnen: hij zal een stichting voor gehandicapte kinderen oprichten met een logo dat een pelikaan zal krijgen.

Beoordeling

Een prachtige roman die terecht door het panel in DWDD als boek van de maand november 2017 werd aangeprezen. Een bizar en hilarisch verhaal gevat in een eigenlijk klassieke en eenvoudige structuur maar met veel gevoel voor humor en ironie geschreven.
Een aanrader; zeker voor eindexamenkandidaten van havo en vwo is 'De pelikaan' vanwege de toegankelijkheid van de stijl en de hilarische lotgevallen een aantrekkelijk boek.

Recensies

"Nationalistische gevoelens worden (soms hardhandig) wakker geschud. Het lijkt nog maar een kwestie van tijd voordat de heilstaat uiteenvalt en de Balkan traditiegetrouw het toneel wordt van een verwoestende broederstrijd. Driessen schetst een doorleefd beeld van een cultuur die het verborgene vereist. De mens met meerdere maskers. Voor een westerling absurdistisch, kolderiek zelfs, maar voor de bewoners van landen achter het IJzeren Gordijn indertijd de dagelijkse harde werkelijkheid. Een cultuur die een zekere gewiekste argeloosheid vergt, in de traditie van de brave soldaat Švejk. Driessen weet deze fijnzinnige weltschmerz natuurgetrouw neer te zetten." https://www.tzum.info/201...-pelikaan/

"De pelikaan', genoemd naar de wonderlijke pelikanen die het gedoe in het stadje stoïcijns aankijken maar ook op tijd weer naar het zuiden vliegen, is een roman met een onmiskenbaar politiek-maatschappelijke strekking, hij doet daarmee wat on-Nederlands aan, en dat niet alleen omdat hij zich op de Balkan afspeelt. Mij deed hij denken aan werk van de Albanese schrijver Ismail Kadare. Het is anders gezegd, net als de pelikaan uit de titel, een wat vreemde eend in de bijt maar wel eentje die je aan het denken zet met regels als "het was alleen maar menselijk, dacht hij, nu en dan toe te geven. Misschien hadden zelfs corruptie en nepotisme hun goede kanten, in zoverre als ze de onrechtvaardigheid van het bestaan tenminste een wat menselijker gezicht gaven." In de strakke regie van Driessen komt zo het hele menselijke drama van onrecht en misverstand sprekend tot leven." https://www.trouw.nl/cult...~a7b49832/

"De mens is eerst speelbal van zijn verlangens, dan slachtoffer van zijn beperkingen en ten slotte onderworpene van zijn omstandigheden – die lijn kun je in De pelikaan wel trekken, waarmee de structuur overigens verrassend dicht de route van Rivieren blijkt te volgen. Daar ging het van de overmoedige arrivé uit het eerste verhaal naar de zich concentrerende en weer verwijderende broederschap uit het tweede verhaal, tot aan de alles overtreffende ondergeschiktheid aan de loop van de geschiedenis uit het slotverhaal. [....] Uiteindelijk is De pelikaan méér dan een tragikomisch verhaal over menselijke overmoed of het onontkoombare lot. Het gaat juist over de vervlechting van die twee. Over hoe de mens wijs moet worden uit die wirwar, die nog eens gecompliceerd worden door toeval en misverstand. Zo bouwt Driessen voort op de klassieken en Rivieren, maar zet hij ook een stap verder: hij zet de klassieke thema’s met een nieuw, eigen verhaal geweldig naar zijn hand." https://www.nrc.nl/nieuws...1-a1581472

"De vertelling is, gespeend van de excentrieke zijpaden en carnavaleske kolder van vooral zijn eerste twee boeken, opnieuw gestroomlijnd en tijdloos als een parabel; Driessens stijl trefzeker en van een betrekkelijk sobere sierlijkheid. En draaide het middendeel van Rivieren, ‘De reis naar de maan’, om een complexe mannenvriendschap tussen twee negentiende-eeuwse houtvlotters, terwijl de bittere familievete in slotnovelle ‘Pierre en Adèle’ een tragikomische studie was in de manier waarop mensen elkaar in een wurggreep kunnen houden, in De pelikaan komen die beide thema’s in wezen samen." https://www.vpro.nl/boeke...orden.html

"Het boek is grappig maar de humor laat je niet schateren. Driessen laat je genieten van absurde situaties en vreemde keuzes die de personages maken, maar heeft ook een tragische noot verwerkt. Je vraagt je geregeld af of lachen wel de gepaste reactie is, of dat medelijden misschien niet beter op zijn plaats is. Ook de dreiging van de dichterbij komende Balkanoorlog is steeds meer voelbaar naarmate het boek vordert. De inwoners van het stadje zijn vrienden van elkaar, maar die vriendschappen zijn broos en dreigen te gaan breken als gevolg van tegengestelde meningen, de oorlog, en natuurlijk de chantages. De mensen in het stadje zijn niet slecht van inborst en doen geregeld goede dingen voor elkaar, maar doen elkaar ook wel de duvel aan. In die zin zijn ze allen wat tragisch. Daarbovenop spat de ouderwetsheid van het communistische regime van het boek af en geeft het een nostalgische toets. ‘Nostalgisch, tragisch en toch ook komisch’ vat heel goed samen waar dit boek voor staat en wat je ervan kan verwachten." https://www.hebban.nl/rec...e-pelikaan