"Hee, je hebt beenhaar." Sinds mijn vijftiende krijg ik weleens onverwachts die opmerking van iemand met wie ik in gesprek ben als ik vergeten ben me te scheren. Dat vond ik vervelend om te horen: het klinkt als kritiek en ik voelde me er telkens naar, onzeker, vies en beschaamd door. Op die momenten kreeg ik het gevoel dat vrouwen geen beenhaar 'mogen' hebben omdat dat bij vrouwen vies, onverzorgd of onaantrekkelijk zou zijn.

Nu ik 21 ben vind ik het eigenlijk gek dat ongeveer de helft van West-Europa diens benen, oksels, schaamstreek, en soms ook gezicht, buik en armen onthaart. Dit terwijl het geld, tijd en moeite kost, en de andere helft het gewoon laat staan. Waarom ontharen veel vrouwen zich? Waar komt het gevoel vandaan dat benen scheren als vrouw 'moet'? En waarom vindt het grootste deel van de maatschappij - inclusief vrouwen zelf - geschoren benen vaak netter of mooier? 

Wat mensen ervan vinden

Waar komt het vandaan dat (veel) lichaamsbeharing vaak gezien wordt als specifiek 'mannelijk'? Sociologen Merran Toerien en Sue Wilkinson onderzochten hoe een volle wenkbrauw van een vrouw overkomt vergeleken met eentje die geëpileerd is. Het bleek dat Amerikaanse studenten een vrouw met volle wenkbrauwen 'agressiever' en 'sterker' vonden overkomen dan dezelfde vrouw met geëpileerde wenkbrauwen. De onderzoekers concluderen dat een volle wenkbrauw zorgt voor een meer intimiderende en intense gezichtsuitdrukking. Harige wenkbrauwen werden ervaren als stereotiep 'mannelijk'. Het is goed mogelijk dat dit ook voor bijvoorbeeld beenhaar en okselhaar geldt. 

Daarnaast werden volgens antropologen Mary Douglas en Joan Ferrante harige vrouwen in West-Europa in de middeleeuwen geassocieerd met hekserij, viezigheid en onwenselijkheid. In die tijd leidden beschuldigingen van hekserij meestal tot het op gruwelijke wijze vermoorden van vrouwen, direct of indirect, want de meeste 'tests' om te zien of een vrouw een 'heks' was, leidden sowieso tot haar dood. Deze heksenjachten worden daarom gezien als systeem om vrouwen te onderdrukken; een man kon een vrouw in principe vermoorden door haar te beschuldigen van magische krachten als ze bijvoorbeeld niet met hem wilde trouwen. In die tijd was het dus niet wenselijk om als vrouw harig te zijn, en dat is het in 2023 op de meeste plekken nog steeds niet. 

Dit wil je ook lezen:

De negatieve bijwerkingen van het ideale lichaam

Volgens Ferrante begon het ontharen van vrouwenlichamen tegelijk met het afnemen van verschillen tussen de maatschappelijke positie van man en vrouw. Grofweg totdat vrouwen stemrecht verkregen was het gebruikelijk dat zij hun lichaam zoveel mogelijk bedekten en zich in het openbaar onzichtbaar gedroegen. Toen vrouwen emancipeerden werd het verwijderen van lichaamshaar ook gangbaar. Dat kwam waarschijnlijk doordat bestaande indicatoren van 'mannelijkheid' en 'vrouwelijkheid', zoals het wel of niet hebben van zeggenschap, wegvielen.

Sindsdien gooien reclames voor ontharingsproducten olie op het vuur; Ferrante noemt in haar onderzoek reclameslogans als "Fade out that unsightly hair on your face" uit 1975 en "With summer weeks away, the last thing you want is legs like your dad’s" uit 2003. Als je dat leest, zou je bijna gaan geloven dat je benen eruit zien als die van je vader wanneer je je niet scheert. Vandaag de dag zou je bovendien snel vergeten dat ook vrouwenlichamen haar hebben, omdat je het haast nooit bij iemand ziet, omdat bijna iedereen het weghaalt. 

Ontharen is in 2023 'normaal' als je vrouw bent

Je kunt je afvragen welk belang vrouwen erbij hebben om zich de hele tijd te ontharen. Is onthaard zijn als vrouw gewoon een trend, zoals het dragen van flarebroeken? Zijn vrouwen die op mannen vallen zich gaan ontharen om aantrekkelijker gevonden te worden door mannen? En hoe zit dat dan bij vrouwen die niet (alleen) op mannen vallen? Is ontharen misschien hygiënischer? Dat laatste lijkt me niet; hygiëne komt vooral aan op douchen, wassen en gebruik van deodorant.

Een antwoord is deels te vinden bij de Franse filosoof Michel Foucault. Volgens hem is disciplinering van de mens door instituties in de moderne samenleving gebaseerd op toezicht. Als voorbeeld beschrijft hij het panopticum. Dit is een ronde gevangenis met in het midden een toren, van waaruit de opzichters alle gevangenen in hun cellen kunnen surveilleren. Alleen is de opzichterstoren geblindeerd, waardoor de gevangenen niet kunnen zien wanneer de opzichters er zijn en wanneer niet. Daardoor internaliseren ze de discipline; ze gaan zich volgens Foucault altijd gedragen alsof ze worden geobserveerd. Doordat de gevangenen zelf toezien op hun gedrag, is er veel minder surveillance, geweld of fysieke dwang nodig is om ze te laten gehoorzamen. Denk hierbij ook aan de opstelling van tentamenzalen; maar weinig studenten spieken wanneer een surveillant door de opstelling van tafeltjes in rijen in één oogopslag kan zien wie spiekt.

Zo voelt het ook een beetje als iemand me vertelt dat ik beenhaar heb. Ik neem aan dat diegene wel begrijpt dat ik me ervan bewust ben. Diegene wil me waarschijnlijk laten weten dat 'ie het ook gezien heeft, dat het hem niet ontgaan is, dat diegene wel degelijk oplet of ik, vrouw, geschoren benen heb of niet. En als ik dat niet heb, is dat blijkbaar zo belangrijk dat het benoemd moet worden.

Dit wil je ook lezen:

Feminist Milou Deelen (23) over seksisme en slutshaming: 'mannen zijn stoer, vrouwen een hoer'

Lichamen zien als ofwel ‘normaal’ ofwel ‘abnormaal’

Een andere ontwikkeling die waarschijnlijk heeft bijgedragen aan het ontstaan van de haarloze norm voor vrouwen in West-Europa is het ontstaan van het denken over lichamen in termen van 'normaal' en 'abnormaal'. Antropoloog Margaret Lock beschrijft dat het in de geneeskunde tot ongeveer eind 19e eeuw helemaal niet gebruikelijk was om ziekte of lichamen te zien als ofwel 'normaal' ofwel 'abnormaal'. In de loop van de twintigste eeuw kwam dit pas op. 'Normaal' werd vanaf toen gezien als het centrum van een spectrum. Hoe verder van 'normaal' af, hoe meer afwijkend de gezondheid van een persoon, of het lichaam van een persoon. 

Door het indelen van mensen in deze categorieën wordt geïmpliceerd dat zij ofwel 'goed', ofwel 'niet goed' zijn. Zodoende werd 'normaal' een staat waar mensen naar wilden en gingen streven, aldus Foucault en Lock. Dat verklaart waarom het voor de meeste mensen helemaal niet zo goed voelt om 'anders' te zijn. Normaal zijn, conformeren, is 'goed'. Veel studenten dragen bijvoorbeeld verschillende kleuren en modellen schoenen, maar vaak van New Balance, Asics of Dr. Martens. Ze hebben verschillende kleuren en maten tasjes, maar vaak hetzelfde model en verschillende soorten oorbellen maar vaak gouden ringen. Het voelt voor veel mensen goed om onderling te verschillen, maar de meesten willen niet in hun eentje echt heel erg anders zijn. 

Wat zijn de gevolgen van de haarloze norm?

Kleding, schoenen, tasjes en sieraden zijn gewoon te koop, maar haarloze wangen of een bovenlip zonder donkere haartjes kost voor sommige vrouwen veel laserbehandelingen. Niet iedereen wil of kan die betalen. Niet iedereen wordt geboren met nauwelijks zichtbare blonde donshaartjes. Bij sommige vrouwen zie je het erg goed als ze hun benen zijn vergeten te scheren of ervoor kiezen om dat niet te doen. 

Met name in een patriarchale samenleving - een samenleving waarin mannen een dominante rol hebben in de machtsstructuur van de samenleving - is het soms praktischer om je als vrouw te conformeren aan de norm. Harig zijn als vrouw kan soms een extra aangrijpingspunt vormen voor seksisme. Als een vrouw bijvoorbeeld bij een sollicitatiegesprek een kledingstuk draagt dat haar enkels of een deel van haar onderbenen ontbloot, waarbij beenhaar te zien is, kan dit door gesprekspartners gezien worden als 'onprofessioneel' of 'onverzorgd'. Ondanks het feit dat de sollicitant in dit geval even geschikt is, kan het dan gebeuren dat een ander de functie krijgt. Zolang onthaard zijn als vrouw de norm is binnen de maatschappij en dus ook op de meeste werkvloeren, zijn vrouwen in het nadeel wanneer ze ervoor kiezen om hun benen niet te ontharen.

Dit wil je ook lezen:

Floortje koos ervoor om al haar haren af te scheren

Conformeren aan de norm

Veel vrouwen willen zich dus waarschijnlijk ook conformeren aan de norm om geen nadeel te ondervinden. Mensen kunnen het gevoel hebben dat ze erbuiten vallen als ze de enige zijn met bijvoorbeeld lichaamshaar, net zoals wanneer ze als enige over- of underdressed zijn. Het is niet leuk om bij een sollicitatie het gevoel te hebben dat je een statement maakt, terwijl je gewoon doet wat voor jezelf goed voelt, en wat niemand schaadt. En dat is al helemaal niet leuk als je er daadwerkelijk door benadeeld kunt worden. Mensen kunnen zich, wanneer ze als enige over- of underdressed of ongeschoren zijn, bekeken voelen, en je moet stevig in je schoenen staan om je daar niets van aan te trekken. 

Je ergens 'gewoon niets van aantrekken' kan lastig zijn als je je geregeld moet verantwoorden voor het niet weghalen van je lichaamshaar in een maatschappij waarin de meeste mensen lichaamshaar bij vrouwen bijvoorbeeld 'vies' of 'mannelijk' vinden. En het zijn niet alleen andere mensen die soms een mening hebben over wat een vrouw met haar lichaamshaar doet; de schoonheidsproductenindustrie heeft er groot belang bij dat vrouwen onzeker zijn over hun lichaam zoals het is. 

Ik hoop dat het wel of niet weghalen van lichaamsbeharing voor meer mensen gaat voelen als een keuze, en dat degenen die dat willen, de moed vinden om te experimenteren met minder ontharen. November staat voor de deur, en dat is misschien een geschikte maand om uit te proberen of je je daadwerkelijk ‘minder vrouwelijk’ voelt als je je niet onthaart. Ik hoop dat lichaamshaar op een dag iets neutraals is, dat elk lichaam gewoon heeft. Dan wordt wel of niet ontharen, ongeacht gender, een keuze wordt waar niemand zich meer voor hoeft te verantwoorden.