H2 Klassiek Toneel

H2 Klassiek Toneel

1 Griekse Tragedie

1.1 Inleiding: opvoering in Epidaurus
Epidaurus jaarlijks zomerfestival met toneeluitvoering in antiek theater(op Peloponnesos). Op heuvel heiligdom God geneeskunst Asclepius, veel te koop, na zonsondergang begint opvoering.
Toeschouwers in buitenlucht in toeschouwergedeelte (theatron) op brede traptreden in iets meer dan ½ cirkel om ronde dansplaats (orchestra) hiermiddenin altaar. Stenen resten v eens toneelgebouw (skene) was vormen decor. Spelers-> maskers+gewaden, groepje acteurs (koor) danst in orchestra & spreekt ritmisch samen zelfde tekst uit. Toeschouwers hebben programmaboekje doorgelezen (begrijpen waar het over gaat) is in Nieuwgrieks. 24 eeuwen terug, vooraf aan voorstelling -> offer & begon men in ochtendschemering, ipv schijnwerpers zonnestralen.

1.2 Oorsprong tragedie
Theater Epidaurus naast resten tempel Asclepius, bijna alle Griekse theaters deel tempelcomplex/ in buurt tempel. Ontstaan tragedie niet zeker, wordt aangenomen: ontstaan uit dithyrambe (verhalend lied door koor jongens/mannen ter ere Dionysus God wijn &vruchtbaarheid). Inhoud ontleend aan heldensagen.
Rond 600 v Chr. Al zang/danswedstrijden ter ere Dionysus waarbij koor (begeleid door dubbele hobo) liederen zong + danste, hoofdprijs bokje (tragos) daar misschien naam tragedie (bokkenzang) vandaan, niet zeker. Op gegeven moment gaf iemand koor antwoord op+uitleg aan lied koor, deze solospeler vertolkte rol, nam personage aan, loop tijd 2 acteurs bij -> tragedie geboren.
Bloeitijd tragedie 5e eeuw v Chr., rollen stuk over 3 acteurs verdeeld (altijd mannen, ook koor) iedereen maskers: opening mond+ogen, maskers met vaste uitdrukkingen + maskers bij leeftijd + maskers sociale status toonden & aan gewaden te zien wat voor iemand.

1.3 Toneel voor goden
Toneelvoorstellingen festivals ter ere goden, belangrijkste festivals waren Grote Dionysia, eind maart in Athene duurde 5 dagen. Festival in lente -> veel vreemdelingen aanwezig Athene als ambassadeurs/ gezanten om belasting betalen machtige Athene. Athene wilde laten zien zij cultureel&politiek centrum -> festival goede gelegenheid.

Voor festival begon: beeld Dionysus naar tempel in buurt gebracht, vervolgens in feestelijke processie weer stad in gedragen, dan presentatie aan publiek van wat het te zien kon krijgen, 2e dag aan goden geofferd + gezongen. Laatste 3 dagen per dag v 1 schrijver 3 tragedies (treurspelen) opgevoerd. Soms tragedies inhoudelijk verband -> trilogie. Enige bewaard gebleven trilogie Oresteia v Aeschylus. Deel 1: moord Agamemnon door vrouw+minnaar, 2e deel: zoon Orestes wreekt dood vader vermoord moeder+minnaar, 3e deel: straf Orestes.
3 tragedies afgesloten saterspel & vervolgens nog komedie. Stayrs vaste gevolg Dionysus. Acteurs motsen publiek weer wakker schudden met grappen&grollen. Met bokken- / paardenoren, staart en vaak enorme penis geen moeite. Festival karakter wedstrijd, laatste dag bekend welke schrijver gewonnen. Zijn naam + naam rijke burger die als sponsor productie betaald had werden op monument gegrift.

1.4 Griekse theater
Tragedies ter ere goden: oorspronkelijk religieus karakter, veel plaatsen Griekenland theaters in buurt tempelcomplexen, Griekse openluchttheater. In/buiten stad zocht men bij heiligdom (meestal v Apollo, Dionysus/ Asclepius) geschikte heuvelrug waarop toeschouwersruimte aangelegd. Woord theater v theatron sloeg oorspronkelijk alleen op toeschouwersruimte.

Toeschouwersruimte
Tot laat 15e eeuw toeschouwers op plankieren/grond. Daarna brede traptreden v steen in iets meer dan ½ cirkel om ronde ruimte aangelegd, liepen naar boven op&vrij diep, niet alleen ruimte zitplaatsen ook beenruimte rij daarboven. Zitplaatsen doorkruist door loopruimte+trappen, mensen op die manier snel in & uit. Vreemdelingen & laatkomers echter aan zijkanten, alleen belangrijke personen zitplaats 1e rij, niet zeker of vrouwen&slaven voorstellingen mochten bezoeken.
Iedereen alles goed horen, goede akoestiek belangrijk geen geluidsversterkers. Theater Epidaurus bekend om voortreffelijke akoestiek, bovendien oplopende zitplaatsen: iedereen goed zicht op toneel en in orchestra.

Orchestra
Oorspronkelijk dansplaats (diende hiervoor al voor sprake theater) aangestampte aarde, in theater orchestra plaats waar koor zong+danste. Middenin altaar, verwijzing religieuze karakter tragedie, zijkant klein podium waar musici zaten. Orchestra achterkant afgesloten door toneelgebouw of skene.

Skene
Lett. ‘tent’ aanvankelijk niet meer dan verkleedhut, ontwikkelde tot multifunctioneel gebouw v steen met 3 deuren. Stenen skene diende als kleedkamer &opslagruimte + naar toeschouwers gekeerde gedeelte tevens decor voor handeling & stelde bv paleis/tempel voor. Door deur midden kon plankier op wielen (ekkuklema) naar buiten geduwd. Daarop kon toeschouwers in tableau vivant getoond worden wat binnen gebeurd was. Werd ongepast beschouwd wanneer gruwelijkheden op toneel getoond daarom gebeurde dit binnen, men hoorde buiten alleen kreten, op ekkuklema ‘lijken’ getoond. Eigenlijke handeling stuk speelde zich af op proskene toneel voor skene.
Weerskanten skene zijgebouwtjes paraskenia, soms op dak daarvan verscheen god die ontknoping stuk bracht , ‘god’ werd dan door soort hijskraan uit lucht neergelaten; was een deus ex machina (god uit de hijskraan/machine). Koor kwam op langs zijgebouwtjes via parodoi (toegangen), ook entree acteurs. Afspraak: v links opkomen: van buiten stad v rechts opkomen ‘uit de stad’.

1.5 Vorm + inhoud tragedie
toeschouwers in oudheid andere positie toeschouwers nu, wij kunnen ons voorbereiden, kunnen tekst lezen, interviews, voorbeschouwingen, recensies, programmaboekje.

Stof tragedie
Onderwerp tragedie bijna altijd mythe/sage, verhaal verre verleden waarin helden als Heracles, Agamemnon & Oedipus centraal. Toeschouwers kenden verhalen hoewel schrijvers tot zeker hoogte vrij met gegevens omgaan, grote lijnen toch bekend. Wel kon dichters keizen welke momenten uit oude verhaal opnemen en karakters personages anders schilderen & andere motieven voor handelen aanvoeren. Daardoor als ware geheel nieuwe eigen creatie.

Vaste vorm-onderdelen
Stuk begint altijd met proloog(voorwoord) hierin toeschouwers duidelijk gemaakt waarover tragedie gaat & op welk moment in verhaal vallen, proloog soort programmaboekje. Dan koor in processie op ,lied koor zingt bij opkomst parodos is 2e onderdeel, daarna episoden(bedrijven) telkens v elkaar gescheiden door stasimon (koorlied). Stuk eindigt exodus laatste bedrijf vanaf laatste koorlied.
Veel tragedies bodeverhaal, lange vaak emotionele monoloog bode verteld wat elders gebeurd. Vaak is dat iets te gruwelijk te vertonen (pijnlijke dood/nederlaag leger). Koor tragedie bestaat altijd mensen betrokken bij handeling, Medea bv vormen vrouwen Medea’s geboorteplaats Corinthe koor, in Antigone oude aanzienlijke mannen Thebe. Koor dubbele functie: deelnemen handeling, geeft in dialoog bv hoofdrolspeler advies&leeft mee + zingt liederen stasima waarin reageert op handeling of gedachten erover laat gaan.

Drie eenheden
3 eenheden waaraan goede tragedie moest voldoen. Griekse filosoof Aristoteles benadrukt dat goede tragedie ‘eenheid v handeling’ heeft, scènes niet los v elkaar -> elkaar logisch opvolgen. Goede tragedie ‘eenheid v tijd’: verhaal ontwikkeld bij voorkeur binnen 1 dag v zonsopgang tot zonsondergang. Scène die bv 10 jr later afspeelt dan vorige onmogelijk. Welk tussen 2 scènes meerdere uren door koorlied overbrugd worden. Dit voorschrift later door anderen als dwingend ervaren.
Eenheid tij vloeide echter logisch voort uit eenheid handeling. Over eenheid plaats laat Aristoteles zich niet uit. Wisseling plaats zelfde dag bijna niet tegen Griekse tragedie, kennelijke theatrale conventie die verbood koor zich verplaatste. Elders iets gebeurde vertelde bode daarover.

Dramatische ironie
Niet alleen zogenaamde ´3 eenheden´ v Griekse tragedie grote invloed gehad toneel. Ander invloedrijk literair procédé: dramatische ironie, hiervan gesproken wanneer toeschouwers meer kennis dan hoofdrolspelers waardoor spanning ontstaat. In Oedipus tyrannus v Sophocles weet iedereen gegeven moment Oedipus vader vermoord heeft + met mam getrouwd en daardoor pestepidemie in Thebe.

1.6 Grote drie: Aeschylus. Sophocles & Euripides
Grote theaterfestival Athene stukken 3 schrijvers opgevoerd, v duizenden tragedies geschreven moeten zijn ruim 30 compleet, v 3 grote tragedieschrijvers leefden ong zelfde tijd in Athene en waarschijnlijk elkaars stukken gekend. Aeschylus soldaat Perzenoorlog, in De Perzen beschrijft hij reactie Perzische hof na bericht nederlaag Perzen Salamis, alle 3 bloeitijd Athene meegemaakt. Sophocles + Euripides getuige neergang Athene & strijd Sparta (Peloponnesische oorlog), echter hoge uitzondering stof tragedie ontleend historische/actuele gebeurtenis. De Kikkers komedie Aristophanes waarin Dionysus naar onderwereld om Euripides terughalen omdat geen enkele goede tragediedichter meer over. Aeschylus & Euripides wedstrijd beste dichter, winnaar troon naast god onderwereld + gratis voedsel, uiteindelijk delen Sophocles & Euripides troon en neemt Dionysus Aeschylus mee.
Invloed deze tragedies enorm, schoollectuur, nagevolgd, inspiratiewerken nieuwe werken & nog steeds opgevoerd in allerlei landen.

Aeschylus
Meest religieus, stukken traditionele goden belangrijke rol & erkent kracht noodlot +goddelijke gerechtigheid. Belangrijke rol conflict tussen macht goden&mensen waaraan mens ten gronde. Aeschylus schetst somber mensbeeld misdaad & hybris (overmoed)die mens parten speelt moeten generaties lang uitgeboet, enige zinvolle: mens kan leren. (zie p 38 voor voorbeeld)

Sophocles
Intrige stukken Sophocles ingewikkelder, bovendien gewoonlijk dramatisch hoogtepunt peripetie (omslag): plotselinge ommekeer hoopvolle verwachting naar totale ondergang, personages heldhaftig, koninklijk&onverzettelijk. In verblinding & besef zij tragische misstap (hamartia) begaan staan machteloos tegenover macht der goden. Mening sommigen: Sophocles zelf macht goden aanvaardde, volgens andere goden voor hem onbelangrijk& stonden mens & diens emoties centraal. (zie p39)

Euripides
Mens centraal, schildert personages vlees&bloed, stemmingen &hartstochten bijzonder goed weergeven. Euripides sterk inleven positie vrouwen vooral wanneer zij bedreigd werden in bestaan. Mens bij Eur ‘gewoon’ zwakke kanten door hem niet verdoezeld niet zoals Sop ‘heroïsch’.
Sommige tijdgenoten Eur kritiek goden, voorliefde uitbeelden passies & neiging tot redeneren maar matig waarderen. Ook kritiek eigentijdse filosofie, religie & politiek(die men dacht af te lezen) niet in dank afgenomen, maar na dood zeer populair. Uitspraak Sophocles: Euripides schildert mensen af zoals zijn & hij zoals zouden moeten zijn. (zie pag 41)

1.7 Wat maakt Griekse tragedie zo bijzonder?
Mening Aristoteles
Volgens Aristoteles functie tragedie om ‘opwekken medelijden & angst tot zuivering (katharsis) v dergelijke gevoelens te komen’. Tragedie dus bevrijdende uitwerking toeschouwer. Om dat effect bereiken tragedie voldoen aan eisen.

Verhaal nobele handeling bevatten(mag niet over uitsluitend misdaden) & handelingsverloop natuurlijk + dwingend zijn; ontknoping drama (peripetie of omslag geluk naar ongeluk)moet dan ook logisch uit handeling voortvloeien. Peripetie moment waarop medelijden+angst sterkst opgewekt toeschouwer. Effect grootst: in peripetie onvermijdelijke+onverwachte samenvallen, toeval &onwaarschijnlijkheden in verhaal & peripetie bederven.
Geschikte hoofdpersoon iemand niet uitzonderlijk goed & rechtvaardig + ook niet slecht/gemeen, maar iemand v aanzien die goed gaat & door vorm falen in ongeluk stort. Personages bovenlaag maatschappij maar zodanig dat toeschouwers met hen identificeren. Aristoteles beschrijving functie tragedie houdt in: toeschouwer meebeleeft wat personages toneel ondergaan om dan met gevoel bevrijding toneel verlaten. Tragedie soort uitlaatklep emoties.

Twintigste-eeuwse opvatting
Engelse classicus Oliver Taplin beschrijft in Greek Fire visie. Taplin moderne mens leeft tijd verschrikkingen. Sommige daarvan eeuwenoud (natuurrampen, plotseling geweld, politieke onenigheid, ruzie binnen familie), daar 20ste eeuwse verschrikkingen gekomen (dreiging atoombom, wapenwedloop, AIDS, kanker, milieuvervuiling, armoede 3e wereld). Alleen wij zien via kranten+tv ellende hele wereld, wij wenden gelaat af (ons afschermen/verharden anders gek worden), enige manier overleven hart v steen.
Mbv tragedie kunnen wij verschrikking v verbijstering & wanhoop onze tijd onder ogen zien, zonder steen veranderen. Griekse tragedie verwoord namelijk ergste+geeft volledige uitdrukking aan menselijk reactie hierop. Heerst verdeeldheid&strijd, alles loopt verkeerd, geen lichtpuntje meer. Ergste verschrikkingen aan orde, vooral binnen gezin (verraad, incest, moord). Door ons confronteren met oude meer herkenbare oerverschrikkingen toont tragedie hoe met verschrikkingen kunnen omgaan en mogelijk overleven.
In theater kijken niet alleen zonder ogen afwenden ook zonder oren bedekken, willen degenen die lijden doorgaan uiting geven verdriet & willen deel uitmaken zielenstrijd/morele dilemma’s. toneelstuk afgelopen wij niet veranderd steen, gaan door dagelijks leven, keren terug werkelijkheid & ervaring deel ons geworden. Tragedie stelt ons zo in staat door te leven, ook als onmogelijk lijkt.

2 Griekse komedie

2.1 Oorsprong & inhoud
komedie religieuze achtergrond, in oude Athene gewoonte men verkleed meest rare uitdossingen dansend &zingend in komos(processie) door straten trokken om goden vruchtbaarheid & vooral Dionysus eren. Droegen vaak grote fallussen symbool vruchtbaarheid & grappen veel aanwezig, soort carnavalsoptocht. Uit komos ontwikkelde komedie met zang+dans vol woordspelingen, grappen& grollen waarin ook actuele +politieke gebeurtenissen op hak genomen & prominente tijdgenoten (soms zelfs goden) belachelijk gemaakt. Komedies oorspronkelijk vast onderdeel grote toneelfestivals, later opgevoerd aparte festivals.
Komedie ook koor, acteurs behalve maskers+bij rol passende kleding vaak ook verdikkingen op buik &billen of fallus leer waarmee geintjes uithalen, fantasie speelde grote rol.

2.2 Oude komedie
Belangrijkste vertegenwoordiger zogenaamde ‘Oude Komedie’ Aristophanes, spaarde in z’n satirische stukken politiek &cultuur eigen tijd niet: politici, filosofen, dichters zelfs goden belachelijk gemaakt. Meester bedenken absurde situaties. In De Wolken Socrates (alsof sofist is) bespot & De Vogels stad in wolken gesticht waar leven beter dan in Athene & goden gedwongen betalen voor offergeuren die hen via stad bereikten.

2.3 Nieuwe komedie
Eind 4e eeuw verliest komedie politiek & absurdistisch karakter wordt meer blijspel, waarin dagelijks leven & verwikkelingen in rationele sfeer centraal. Stukken nieuwe komedie bevolkt vaste types (vrek, opschepper, strenge vader, lichtzinnige zoon, slaaf, hoertje), daarbij vaak om vergissingen: verwisselen baby’s& gevolgen, optreden tweeling, iemand poets bakken/ ouders bedotten. Belangrijkste schrijver Menander. Invloed Nieuwe Komedie via Latijnse schrijver Plautus op latere toneelschrijvers enorm groot.