Bernardus van Clairvaux

Een terugblik op de heilige Bernard... Wie was Bernardus van Clairvaux? Was hij een verhevene, of een godslasteraar? Of te wel, wat was het beeld dat er van hem bestond en bestaat? Hier naar heb ik onderzoek gedaan en heb in primaire en niet-primaire bronnen verschillende visies op de Heilige Bernardus gevonden. Als eerste geef ik wat algemene achtergrondinformatie over Clairvaux om de daaropvolgende geschetste beelden te verduidelijken. Zo wordt sneller duidelijk om wie het precies gaat en waar de bronnen dus op gebaseerd zijn. In 1090 werd Bernardus van Clairvaux geboren bij Dijon in Frankrijk. Zijn ouders behoorden nog tot een oud Bourgondisch geslacht. In het jaar 1111 trad hij op 22-jarige leeftijd in bij de monniken van Citeaux (gesticht door Robertus van Molesme in 1098) en kreeg hij dertig jonge mannen van zijn stand mee om hem te volgen. Bijna al zijn broers, neven en vrienden volgden hem. Een paar jaar later, in 1115, werd hij al tot abt van het klooster van Clairvaux gekozen, wat hij bijna 40 jaar lang zou blijven. De abt van Citeaux (de Cistercienzers) hadden hem namelijk de opdracht gegeven om samen met twaalf andere monniken in Clairvaux een klooster te stichten. Bernardus werd dus ingewijd als priester en ontving de ambstwijding. Hij kreeg ontzettend veel invloed op de vorsten, de geestelijkheid en het volk. Hij hervormde o.a. de abdij van Cluny, en de Benedictijnen waarvan hij vond dat ze veel te veel gericht waren op uiterlijke schoonheid. Hij werkte hard voor de heiligheid van priesters en bisschoppen en schreef zelfs een handleiding voor zijn leerling Bernardus van Pisa, de latere Paus Eugenius ll. Ook was hij een groot Mariavereerder. Op 20 augustus 1153 stierf Bernardus op 62 jarige leeftijd en werd begraven in de abdij van Clairvaux voor het Maria-altaar. Toen hij stierf waren er inmiddels al 350 abdijen.

Bernard was hervormer en begeleider van de Cistercienzer orde. Deze monniken probeerden een beeld neer te zetten van gelukkige, ijverige lekenbroeders die de hele dag hard werkten op het land, gehoorzaamden en zich afsloten van de buitenwereld, de stad. Zij kregen hier door controle over hen zelf en vermeden daarmee innerlijke chaos, geestelijke verscheuring. Deze leefstijl, hun lofprijzing, zou hen uiteindelijk in hun herwonnen paradijs met God verenigen. Er is een illustratieboek verschenen van Stefanus Harding dat vol staat met afbeeldingen van monniken met afgesleten mouwen die met opgetrokken habijt zeer moeizaam de bijlen hanteerden, maar dit alles met een uitstraling vol vreugde, humor en geestdrift. De Cisterciënzer richtte zich op gewetensrust in tegendeel tot uiterlijke schoonheid, en geloofde hier heilig in. Sinds de 12e eeuw vonden er enkele opstanden plaats onder de lekenbroeders, maar over het algemeen bleken de Cisterciënzers onder leiding van Clairvaux genoeg bevrediging te vinden in de door hem voorgeschreven leefwijze.

Een abt van het klooster van Clairvaux, Godfried van Auxerre zei in een preek dat hij de mensheid aanspoorde tot eerlijkheid, opoffering, tot het vervullen van de menselijke plichten, zoals het delen van etenswaar met je naasten. Hij bracht de ultieme overgave aan \'de Heer\'. Deze leefwijze werd door veel buitenstaanders, bijvoorbeeld de stadslui, bekritiseerd omdat ze het allemaal zeer onrealistisch vonden ogen. Zij konden zich soms niet goed voor stellen dat deze monniken zoveel voldoening vonden in die \'armoedige\' manier van leven en vroegen zich af wat zij werkelijk bereikten. Reineart de Vos zag Bernard als een idiote lappendrager die alleen maar nutteloze dingen uitvoerde en een potje onzin stond uit te kramen waar feitelijk gezien niemand iets aan had. Hij vond het maar een onrustverwekker. Volgens hem sloeg hij loze woorden uit en bereikte hij nooit echt iets. Dit is echter maar een mening, maar deze zullen dus waarschijnlijk wel meerdere buitenstaanders met hem gedeeld hebben. Bernardus had een vrij overheersende persoonlijkheid. Hij hanteerde een in die tijd nieuwe manier van \'geloven\' en dit werd hem niet altijd in dank afgenomen

Spiritualiteit stond aan de basis van Clairvaux geloof. Hij was hard in het najagen van wat hij als heilzaam zag voor de kerk en wijdde veel aandacht aan de bespiegeling over de deemoed van Christus en de mystiek van de ziel als bruid van Christus in zijn 86 preken over het Hooglied. Bernard is van grote betekenis geweest in spirituele geschiedenis. Zo diende hij bijvoorbeeld honderden jaren later nog als HET voorbeeld voor DE Martin Luther King. Hij bewonderde de manier waarop Bernard de mensheid tot eerlijkheid en soberheid aanmoedigde. Het immateriële. King stond zelf voor rechtvaardigheid, vrijheid, geweldloosheid etc. en is zelf ooit als baptistisch predikant begonnen. Er is zelfs een soort boek uitgegeven: \"Divus Bernardus: Saint Bernard as Spiritual and Theological Mentor of the Reformer Martin Luther,\" Voor hem was hij een man van wonderen, van bovennatuurlijke krachten. Zijn woorden en daden gingen boven het menselijk waarnemingsvermogen. Hij zag hem als een verhevene, een soort God. En hij was blijkbaar niet de enige, want niet voor niets werd Bernardus in 1174 heilig verklaard.

Clairvaux spoorde zijn volgelingen ook sterk aan om kruistochten te ondernemen. In een stuk van de Duitse schrijver Schiller vond ik echter dat hij deze zelf niet heeft ondernomen. Dit kan worden gezien als een zwak punt van hem. Hieruit blijkt dat Bernard zijn eigen geloof dus eigenlijk niet compleet na kwam. Dit gegeven is redelijk objectief omdat het is geschreven door iemand die zich bezig hield met politiek-maatschappelijke vraagstukken en die er geen persoonlijk belang bij zouden hebben Bernard af te kraken dan wel te eren.

Ook in de beeldhouwkunst kwam duidelijk naar voren dat de heilige Bernard een belangrijke plaats vervulde. Meestal werd hij afgebeeld als abt in Cisterciënzer habijt met staf en regelboek. Die attributen stellen de lijdenswerktuigen des Heren voor. Ook zie je hem vaak met een doorstralen omgeven schijf met de naam Maria en aan zijn voeten een wit hondje. Tijdens de barok werd hij ook vaak afgebeeld met een bijenkorf. De lijdenswerktuigen en Maria die in een of andere vorm iedere keer weer bij hem werden afgebeeld geven zijn devotie tot de passie en Maria weer. Ook het witte hondje had een diepere betekenis. Volgens de legende droomde Bernardus moeder vlak voor zijn geboorte dat er een wit hondje in haar schoot zat. Zelf kwam ik het vaakst de afbeelding tegen waarop Bernardus knielt voor Christus die zijn armen van het kruis losmaakt en naar hem uitstrekt. Hij heet hem a.h.w. welkom, omarmt hem. Dit moest aan geven dat Bernard op één lijn stond met God. Dit was eigenlijk pure reclame voor Bernard. Propaganda uit de middeleeuwen. Ik heb geen negatieve afbeeldingen van Bernardus kunnen vinden. Op Internet zijn o.a. meerdere sites te vinden over de nog steeds actieve Cisterciënzerorders en andere volgelingen. Ook bijvoorbeeld In België worden op verschillende plaatsen ter ere van hem nog steeds water en zout gewijd aan varkens en paarden om besmettelijke ziekten, zoals verstopping en roos, te voorkomen.

Tijdens mijn onderzoek ben ik me gaan afvragen hoe het kon dat Bernardus van Clairvaux zo ontzettend veel invloed kon hebben uitgeoefend. Elke keer weer stuitte ik op het feit dat dit te danken was aan zijn sterke persoonlijkheid, zijn innemende preken, zijn strijdige karakter. Dat zou echter nooit het enige kunnen zijn. De positie die hij had had veel te maken met de tijd waarin hij leefde. Kerk en staat waren zeer sterk met elkaar verbonden en ookal leek het alsof er sterke besturen handhaafden in Europa bleken zij toch veel zwakke punten te hebben, waar Bernardus zich in verdiepte en zo zijn macht kon verwerven. Hij voerde felle strijden tegen alles wat hem niet beviel. Soms kwam hij dan ook haatdragend over. Hij stond voor soberheid, begeerde naar het ingetogen leven, was erg pastoraal en spiritueel aangelegd en boven dat alles stond zijn sterke trouw aan God. Zeker is dat de sporen van Clairvaux nog niet zijn weggevaagd en dat zal waarschijnlijk ook nooit gebeuren. De heilige Bernard heeft absoluut een belangrijke plaats in de geschiedenis (van de kerk) vervuld.