De Keukenmeid - Johannes Vermeer

De Keukenmeid
Johannes Vermeer
Olie op doek – 45.5 x 41 cm
Rijksmuseum, Amsterdam, Nederland
1658 - 1660

2. Bibliografie

Boeken

- Copplestone-Meyers, De geschiedenis van de kunst, p. 696, 697, 698 & 705
- Prof. Sir E.H. Gombrich, Eeuwige schoonheid, p. 322
- Andersen Liselotte, Kunst in Beeld: Barok en Rococo, p. 118-121
- Waldemar Januszczak, Hoogtepunten uit de schilderkunst, p. 16

Internet

- www.about-vermeer-art.com
- http://www.stroom.nl/archief/kaexpokruyseninfoblad.html
- http://www.mystudios.com/vermeer/9/vermeer-milkmaid.html
- www.rijksmuseum.nl

3. Inleiding

Toen ik in het begin voor deze opdracht stond, ben ik eerst alle werken gaan opzoeken. De Keukenmeid sprak mij onmiddellijk aan. Het heeft iets dat ik niet in de andere werken terugvond. Ik denk dat het de eenvoud en de kleuren waren die het deden. Eigenlijk heb ik totaal niet getwijfeld over mijn keuze en ik heb het nog geen moment beklaagd.

Half oktober ben ik d.m.v. opzoekingen Vermeer leren kennen. Over het algemeen stond er meer in de boeken van de bibliotheek dan dat ik had verwacht. Toch heeft die informatie niet echt veel kunnen bijdragen tot dit werkstuk. De meeste bruikbare inlichtingen heb ik gevonden op een site.

Over een weekje of twee, moet dit werk ingediend zijn en ik zie het goed zitten. Het lijkt me een aangenaam schilderwerk en de persoon van Vermeer lijkt heel interessant.

4. Corpus

A. Biografie van Johannes Vermeer

Johannes Reyniersz Vermeer werd rond 31 oktober 1632 geboren in Delft. We kennen zijn precieze geboortedatum niet, maar het is bekend dat hij op de dag voor Allerheiligen gedoopt werd. Zijn vader, Reynier Vos, later Van der Meer, had een schilderijenhandel en is vast degene die Vermeer heeft geïntroduceerd aan het schilderen. In 1652, na de dood van zijn vader, nam Vermeer de handel over.

Ondanks het feit dat hij calvinistisch was opgevoed, trouwde hij met een katholiek meisje, Catherina “Trijntje” Bolnes in April 1653. Samen met haar kreeg hij veertien kinderen waarvan hij er drie moest begraven.

Op 29 december 1653 trad hij in de Sint-Luks-schildergilde van Delft, nadat 6 jaar als leerjongen had gewerkt. Men is echter niet zeker waar hij heeft gestudeerd en of zijn leermeester nu Karel Fabritius (1622 - 1654) of Leonaert Bramer (1696 – 1774) was. In 1662 werd hij verkozen als hoofdman en hij werd nog drie keer herkozen.

Door de Oorlog met Frankrijk (1672 – 1674) ging het op economisch vlak achteruit in Nederland en zo verging het ook voor de Vermeer familie. Ze waren genoodzaakt om het ‘Mechelen’, het huis van Vermeers vader, te verlaten. Hun nieuwe woonplaats was het huis van Catherina’s moeder, Maria Thins.

Toen Vermeer stierf in 1675, liet hij Catherina en zijn kinderen achter met een grote schuldenberg. Catherina had geen keus en moest de stadsraad vragen om de erfenis over te nemen, en daarin zaten niet alleen de schilderijen, maar ook de schulden. De beroemde microscopist, Antonie van Leeuwenhoek, die ook in Delft leefde en daar werkte voor de stadsraad, werd aangeduid als curator voor de inboedel in 1676. In hetzelfde jaar werden ook 19 schilderijen nagelaten aan Catherina en Maria. Catherina verkocht enkele werken om haar schulden te kunnen afbetalen.

Na zijn dood, werden Vermeer en zijn werk vergeten. Een klein aantal van zijn schilderijen heeft de tijd tot nu overleefd. Hij was in Delft een gerenommeerde schilder, maar het lijkt alsof er nooit een van z’n werken gekocht is. De weinige 36 schilderijen die we nu kennen, kunnen te wijten zijn aan het feit dat een heel precieze schilder was. Zijn composities zijn opmerkelijk en ook zijn representatie van de ruimte springen in het oog. Vermeers relatief kort leven als artiest kan ook een reden zijn voor de kleine Vermeer erfenis. Er wordt ook aangenomen dat veel van zijn werken verloren zijn gegaan. Maar ondanks het kleine aantal werken, wordt Vermeer als een van de grootste Nederlandse schilder beschouwd.

B. Situering en kunststroming

De tijd waarin Vermeer leefde, was de tijd van de vele oorlogen. Zo werden er twee oorlogen tegelijk gevoerd tegen zowel Engeland (de Derde Engelse Oorlog) als Frankrijk (Oorlog met Frankrijk). De Franse Koning Lodewijk XIV had een geheim verdrag gesloten met de Engelse koning Karel II en ze werden bovendien gesteund door de bisschoppen van Keulen en Munster. De legers veroverden een groot deel van het Nederlandse grondgebied ten oosten van de Hollandse Waterlinie. Het land was reddeloos verloren, de landsbestuurders waren radeloos en het volk was hopeloos. De Franse aanval werd afgeslagen, maar de prijs ervan was erg hoog.

Hoewel het schilderij gemaakt is in volle baroktijd, tussen 1658 in 1660, is daar weinig van te merken. Kenmerken van de barok zijn de draaiende, kolkende bewegingen, de dramatische licht- en donkercontrasten en de theatrale effecten. Barokkunstenaars probeerden met hun werk heftige emoties weer te geven en op te roepen. Vermeer past hier helemaal niet in het plaatje. We kunnen hem beter in het vakje van de realisme duwen omdat zijn schilderij zo fotografisch zijn gemaakt.

C. Waarom werd het werk gemaakt?

Vermeer kon zichzelf en zijn gezin niet onderhouden met z’n schilderijen, eigenlijk heeft hij nooit een eigen werk verkocht hebben. Om brood op de plank te brengen, was hij kunsthandelaar. Hij schilderde dus puur als hobby en bezigheid. Dat blijkt ook uit de nauwgezette precisie en het kleine aantal werken dat hij gemaakt heeft. Hij was ook niet afhankelijk van opdrachtgevers en kon dus z’n eigen zin schilderen.

D. Wat stelt het werk inhoudelijk voor?

We zien hoe de keukenmeid of het melkmeisje, zoals ze ook genoemd wordt, melk vanuit een kan in een kom giet. De meid is volledig geconcentreerd op haar werk en lijkt niet te beseffen dat ze geschilderd wordt. Vermeer schilderde vaak deze dagelijkse scènes op die manier. Een uitzondering daarop is Het meisje met het wijnglas. Daar kijkt het meisje rechtstreeks naar de schilder.

Het melkmeisje draagt kleurrijke kleuren tegen een eerder neutrale achtergrond. Zo benadrukt Vermeer haar. Het geel, blauw en rood in haar kledij vormen een mooi en een heldere eenheid. Het witte kapje maakt haar outfit compleet.

Op het eerste zicht, zie je niets dan de concentratie in het gezicht van het melkmeisje. Maar als je wat dieper kijkt, zie je zorgen en verdriet. Dit geeft samen met de lichtinval een speciale dimensie aan het schilderij. Enkele alinea’s verder zal ik bespreken wat dit toedraagt aan de uiteindelijk betekenis voor het schilderij.

Toch straalt het schilderij een serene en vredige situatie uit, hoewel het niet de bedoeling was om dit schilderij zo’n atmosfeer te geven. Onderzoek heeft bewijzen dat Vermeer nog verschillende details heeft verwijderd om een meer serener atmosfeer te creëren. Er was bijvoorbeeld eerste een voorwerp op de muur, misschien een kaart of een schilderij. Er was ook een gevulde wasmand op de plaats waar we nu de kleine voetkachel zien staan. Vermeer verplaatste dit detail.

De voetkachel is wel opmerkbaar. Waarom staat dit object op een relatieve centrale positie? Vermeer kon de plaats naast het melkmeisje opengelaten hebben, zodat we niet de indruk zouden hebben dat de voetkachel iets essentieels is voor het schilderij. Vermeer plaatste het daar voor de symbolische mening van dit schilderij. De iconografie geeft er een duidelijk beeld over.

De wasmand, die verwijderd werd uit het eerste laag van het schilderij, verklaart duidelijk de functie van een keukenmeid. Een keukenmeid zorgde niet alleen voor eten en drinken, maar ook hadden ze een groot aandeel in de huishoudelijk karweitjes. De wasmand was een symbool voor deze opdrachten. Toch koos Vermeer om de wasmand te verplaatsen door een voetkachel. Maar waarom koos hij juist een voetkachel? We kunnen het antwoord vinden in het ‘Embleemboek’ van de zeventiende eeuw. Vermeer gebruikte wel meer symbolische voorwerpen in z’n schilderijen om er een diepere betekenis aan te geven.

De voetkachel diende om de voeten van vrouwen te verwarmen in de winter. De kachel zou daarom gezien moeten worden als het symbool voor warmte, liefde en loyaliteit. Deze symbolische betekenis wordt nog duidelijk als we naar de tegeltjes op de achtergrond kijken waar we kleine Cupidootjes kunnen zien. Deze kleine engeltjes verwijzen ook naar de liefde en warmte. De lichtinval, die typisch is voor Vermeer, valt vooral op de meid en op de muur achter haar. Misschien kan het licht gezien worden als een licht van God en daardoor ook als een symbool voor liefde.

Welke gevolgen heeft dit alles dan op de betekenis van het schilderij? Daarover kunnen we speculeren. Misschien had de meid nood aan persoonlijke warmte en liefde omdat ze zichzelf opofferde om haar werkgevers te bedienen en zo haar gezin te kunnen onderhouden. Of gaat dit schilderij over de liefde die ze kreeg van haar werkgevers? Wie weet had ze speciale warme gevoelens voor een man of zelfs voor haar baas.
Het schilderij drukt in dit geval slechts een algemeen concept uit: liefde en warmte geven en krijgen. Mijn persoonlijke visie op de betekenis van het schilderij is dat het melkmeisje misschien overspoeld is met liefde en warmte, maar omdat het verborgen zit in de details die ze niet kan zien door een mogelijke verbittering. Zo zou je een andere betekenis uit het schilderij kunnen halen. “Felix umbra” Het geluk is in de schaduwen of het geluk zit in de kleine dingen.

E. Bespreking van de vorm van het schilderij

Het schilderij werd gemaakt op een linnen doek met verfolie. Het is een klein schilderij met een afmeting van 45.5 cm op 41 cm.

Het schilderij is tweedimensionaal. Vermeer heeft een compositorische trucje gebruikt om het accent op het schenken van de melk te leggen. Hij heeft de keukenmeid met twee diagonale lijnen opgebouwd. De ene is gevormd door de scheiding van haar bovenrok met het bovenste deel van haar jurk, de andere door haar rechterarm. De twee lijnen komen samen in de rechterpols van het melkmeisje, daardoor wordt het schenken benadrukt.

Je kunt in het schilderij ook spreken vaan een driehoekscompositie. Je trekt een lijn vanaf het hoofd van de vrouw recht naar beneden, een lijn langs de hand waarmee ze de melk inschenkt en een lijn langs de andere arm. Zo bekom je ook de nadruk op het schenken van de melk.

Het schilderij is niet symmetrisch.

5. Besluit

Het is verbazend hoe dit werk mijn visie op schilderijen en kunst in het algemeen heeft veranderd. Ik keek ernaar als saai, iets dat uitsluitend mensen zou kunnen aanspreken die naar canvas kijken. Maar vooral de iconografie heeft het gedaan. Ik had nooit gedacht dat je uit zo’n kleine details zo’n betekenissen kan verbinden. Het ook zelf mogen ontdekken en erover te kunnen speculeren.

Het was enorm interessant en ik zal zeker in de toekomst anders kijken als ik een schilderij tegenkom.