(overgangs-)rituelen

1. BEGRIPSOMSCHRIJVING Rituelen zijn symbolische handelingen die steeds, generatie op generatie, op dezelfde wijze herhaald worden. Voor sommige mensen helpen ze het leven te ordenen en er zin aan te geven, ze bieden houvast; voor anderen zijn ze een blok aan het been. vb. vasten, studentendoop
Rituelen komen in alle religies voor(//doopsel, communie) maar hoeven eigenlijk niet religieus te zijn, zo kunnen we een verjaardagsfeest ook als een ritueel beschouwen. Overgangsrituelen zijn rituelen die stilstaan bij de overgang van de ene levensfase naar de andere, vb. bij geboorte, “volwassen worden”, de dood,.. Deze overgangen zijn drempels, vol onzekerheid. Zo zijn vele rituelen bij de dood bedoeld om de overledene te helpen in zijn overgang van het leven op aarde naar het leven na de dood, waar niemand weet wat te verwachten. Over het algemeen zijn het emotionele momenten. Deze gebruiken helpen ons die emoties te banen en ze een plaats te geven. Zo staan we stil bij die gebeurtenis en geven we vorm aan dat wat op dat moment belangrijk is in het leven en waar we een diepere zin willen aan geven.

2.OVERGANGSRITUELEN

- bij andere culturen
Het is onmogelijk om alle overgangsrituelen die in gebruik zijn over de hele wereld te bespreken. Ik heb er slechts enkele voorbeelden uitgepikt; vaak zullen ze vreemd en zelfs ongevoelig overkomen, maar denk eraan dat ze niet goed of slecht zijn, maar gewoon anders.

a) geboorterituelen Hierover is men het over de hele wereld eens; bij een kersverse baby hoort een feest, vreugde. Men wil de pasgeborene ook vaak welkom heten en hem beschermen tegen allerlei ziektes en gevaren. - De Kaiapo-Indianen (Centraal-Brazilië) doorboren bij een jongen de onderlip, enkele dagen na de geboorte. Er wordt een dunne pen met hangertjes in aangebracht maar deze versiering wordt pas vergroot bij de puberteit wanneer de jongens de pen vervangen door een kleine versie van de houten lipschijf die de volwassen man typeert. De schijf wordt geleidelijk vervangen zodat het gewenste formaat (circa 15 cm.) bereikt is wanneer de man volwassen is. De lipschijven worden geassocieerd met de orale zelfverzekerdheid van de man(spraakvaardigheid), het symboliseert als het ware “een tweede mond”. - Nog verder gaan de Mangbetoe in het noordoosten van Congo, die bij pasgeborenen de schedel omsnoeren, wanneer die nog niet verhard is, met een touw van raffiavezels of mensenhaar. Na 8 tot 9 maanden wordt de schedelvervorming beëindigt, de huid is sterk naar achter getrokken en de oogleden verkrijgen een schuin naar boven gerichte stand, wat als bijzonder aantrekkelijk wordt ervaren. - Dichter bij huis, Burgos in Noord-Spanje hebben ze een wel heel eigenaardige maner om een baby in te wijden; een man, die de gevaren gedurende het leven symboliseert, springt over de baby; wanneer hij veilig landt is het gevaar voorbij en is de baby symbolisch voorbereid op een onbezorgde kindertijd. - Orthodoxe Joden vieren ook de overgang van baby naar jongen; ze laten het haar groeien tot 3-jarige leeftijd; op deze verjaardag wordt iedereen uitgenodigd om samen lokken weg te knippen, enkel de “peyot”, zijlokken blijven onaangeroerd.

b) inwijdingsrituelen Vooral de stap naar volwassenheid blijkt overal aandacht te vergen. Iedereen heeft zijn eigen gebruiken, maar als we de rituelen van verschillende volkeren bekijken, merken we toch dat er vele overeenkomsten zijn; inwijdingsrituelen zijn altijd tegelijk een leerschool en een feest. Jongelui worden ook vaak een tijdje uit hun omgeving gehaald en afgezonderd, in een kamp in het woud of in een speciaal hutje. Ze krijgen er onderricht in de geschiedenis, godsdienst, filosofie, waarden en gewoontes van de groep. Altijd spelen oudere mensen, wijze mannen en vrouwen, vaak de grootouders van het kind een belangrijke rol in deze ceremonies. Vele inwijdingsrituelen zijn hard en maken de jongeren behoorlijk aan het schrikken. Dit om de harde waarheid te tonen, om hen wakker te schudden uit de kinderlijke droom; nu begint het echte leven en moet men zijn verantwoordelijkheden opnemen. Vele rituelen laten zien hoe jonge mensen sterven als kind en herboren worden als volwassene. Daarom noemt men zo’n inwijdingsritueel ook wel een tweede geboorte. Het lijkt dan vaak ook een beetje op een begrafenis- en doopritueel. Ook wij kennen een inwijdingsritueel, namelijk het vormsel, ook wel “vernieuwing van de doopbeloften” genoemd. Alles beklemtoont dat de jongere veranderd is en klaar is om zijn plaats in de groep op te nemen. Bij meisjes wordt het vanzelf duidelijk wanneer de kindertijd stopt door de menstruatie, jongens dienen zich te bewijzen. Vaak hebben jongens en meisjes dan ook een apart overgangsritueel, onze cultuur vormt hier een uitzondering op (plechtige communie of lentefeest is voor beiden gelijk). - De lichaamsbeschilderingen zijn vaak voorkomend, vooral in Afrika. Jongemannen van de Woodabe (Niger) maken zich uitgebreid en zorgvuldig op om de vrouwelijke toeschouwers tijdens de ceremonie te behagen. Op die manier willen ze hun viriliteit en seksualiteit –letterlijk- in de verf zetten. Het ideaal van mannelijke schoonheid is een bleke huid, een rechte neus (er wordt een lijn over getrokken< visueel effect), een hoog voorhoofd (daartoe scheren ze het haar vooraan weg), glad haar, grote ogen en witte tanden (worden benadrukt door de lippen zwart te kleuren, feller contrast met het wit). Ze dansen en behagen de vrouwen een week lang en tijdens deze ceremonie geven de vrouwen commentaar en schelden ze onbevallige jongens uit. Aan het eind kiezen de meisjes er een man uit. - Een van de gruwelijkste gebruiken is de vrouwenbesnijdenis, dit gebruik wordt de laatste jaren erg aan de kaak gesteld onder meer door de boeken (Mijn woestijn en Dochter van de nomaden) en het optreden van Waris Dirie, een nomadendochter uit Somalië die besneden werd op 5-jarige leeftijd. Nog steeds sterven er duizenden meisjes per jaar aan deze genitale verminking. De bedoeling is het seksuele plezier van de vrouw te temperen en zo een goede echtgenoot te verkrijgen, die trouw blijft aan haar man. Deze besnijdenis gebeurt zonder verdoving en met primitieve instrumenten en het vrijen wordt voor vrouwen, in tegenstelling tot bij een mannenbesnijdenis, een pijnlijke zaak. Wanneer Waris\' vader haar in ruil voor vijf kamelen wil uithuwelijken aan een zestigjarige man, besluit ze te vluchten. Tegenwoordig is Waris Dirie een internationaal beroemd fotomodel, en voert ze als ambassadeur van de Verenigde Naties actie tegen vrouwenbesnijdenis.

c) afscheidsrituelen De dood doet altijd pijn; maar niet iedereen denkt aan zijn eigen verdriet. Zo huilen wij, liefst ingehouden en beheerst bij de dood van een verwant, in tegenstelling tot de meeste andere culturen waar weeklagen, spontaan of in groep wel aanvaard is. Men jammert, beukt zich op de borst of scheurt zich de kleren van het lijf. - De Australische Aboriginals vb. uiten niet alleen hun verdriet maar ook woede en onmacht. Daartoe verwonden ze zichzelf met een mes of een bijl. - Ook joden tonen openlijk hun verdriet en wanhoop, zo kennen zij de keri’ah, een scheur in de kleren maken voor de begrafenisplechtigheid die hun innerlijke verscheurdheid symboliseert. Die scheur herstellen ze nooit, zodat het litteken van de rouw altijd zichtbaar blijft. - De Surinamiërs daarentegen die dansen en zingen tijdens het afscheidsritueel om de ziel ertoe aan te zetten het dode lichaam te verlaten en het onvermijdelijke te accepteren. Verdriet dat geen uitweg kent, maakt mensen ziek, het klagen en rouwen moet dus een plaats krijgen binnen het dagelijks leven.

- bij ons
Overgangsrituelen hebben in vele culturen een belangrijke functie binnen de samenleving. Bij ons zijn deze gebruiken meer en meer aan het verloren gaan. Wel wordt er tegenwoordig bij ons meer belang gehecht aan de persoonlijke invulling van die belangrijke momenten, vroeger echter werden deze veeleer geleid door priesters, sjamanen, de oudsten van een stam,…

De kerkelijke overgangen, zoals communie en huwelijk, worden nu vaker vervangen door alternatieven zoals een lentefeest. Vroeger waren deze rituelen veel omvangrijker; onze (groot)ouders zullen zich nog wel herinneren hoe belangrijk deze dag voor hen was; hoe de jongens bijvoorbeeld voor het eerst een lange broek kregen. Sommigen denken dat het goed zou zijn om die groeirituelen wat meer te beklemtonen, om ervoor te zorgen dat ze meer zijn dan een etentje met cadeautjes erbij. Misschien kunnen we wat ideeën opdoen bij andere culturen ...

Waar trekt men nu de grens? Symbolische handelingen kunnen mooi zijn en belangrijke fasen in het leven een extra dimensie geven maar zijn vaak ook bijzonder pijnlijk of belastend voor de betrokkenen. In sommige landen is de vrouwenbesnijdenis verboden, de inwoners echter zetten de traditie verder en vinden dat het hoort bij de cultuur. Maar ook bij ons rijst de vraag of de communie niet louter een commerciële bedoening aan het worden is en of het doopsel niet beter op latere leeftijd zou gebeuren, zodat men zelf een beslissing kan nemen in hoeverre men symboliek nodig acht. Eén ding is zeker; alle mensen over de hele wereld willen belangrijke momenten graag in de verf zetten, hiertoe zijn rituelen broodnodig.