De Oosters-orthodoxe kerk

De oosters-orthodoxe kerken

Mijn artikel gaat over de oosters-orthodoxe kerken. Dit is zeer interessant om een aantal redenen. Ten eerste is de oosters-orthodoxe kerk altijd onderbelicht geweest. Omdat wij zelf in West-Europa leven, weten we natuurlijk meer van de westerse kerktraditie. Om een goed beeld te krijgen van hoe de kerk in de middeleeuwen in elkaar zat is het ook een interessant onderwerp om te bestuderen. De oosters-orthodoxe kerk van nu is namelijk vele malen ouderwetser dan de rooms-katholieke kerk en lijkt daarom meer op de kerk van de periode die we hebben bestudeerd. Ook met het oog op de Griekenlandreis is het interessant en zelfs vereist wat te weten van de oosters-orthodoxe kerktraditie. Er zijn namelijk negen miljoen mensen bij de oosters-orthodoxe kerk in Griekenland aangesloten en het is daarmee in dit land het grootste geloof. Tot slot sluit het goed aan bij het onderwerp `Europa en de buitenwereld´, aangezien de oosterse traditie is gevoed door culturen van buiten Europa.

In 1054 vond het grote schisma plaats. Dit schisma kwam natuurlijk niet zo maar uit de lucht vallen. Aan de scheuring in de kerk gingen vele gebeurtenissen vooraf, zoals is verteld in het hoofdstuk van Malinche. Gebeurtenissen, ontstaan door de grote cultuurverschillen tussen oost en west. Het oosten heeft een rijke geschiedenis van denken. In het oude Griekenland en de westkust van het huidige Turkije ligt de bakermat voor de westerse filosofie. Onder andere beïnvloed door nog oudere en oostelijkere culturen zoals bijvoorbeeld de Egyptische, maar ook de Etruskische, had het oosten een lange traditie van denken. Ook had het oostelijke deel van de kerk veel minder last van politieke schommelingen. Waar het westelijke deel door ondergang van het West-Romeinse Rijk en de volksverhuizing ernstig werd ontwricht, had het oostelijke deel de touwtjes strak in handen. De keizer en de patriarch (leider van de Griekstalige Kerk) gaven strakke leiding vanuit hoofdstad Constantinopel (ook wel bekend als Byzantium, het huidige Istanbul). Verder was in het westelijke deel Latijn de taal en in het oostelijke deel Grieks. Je zou aan de hand van deze gegevens kunnen stellen dat het oostelijke deel de zaakjes beter op orde had. Toch had Rome de macht. Dit stak het oostelijke deel van de Kerk en zij vonden dat Byzantium en de patriarch van Byzantium gelijkwaardig waren aan Rome en de paus. Al eerder hadden sommige gemeenschappen uit het oosten zich geërgerd aan de arrogante houding van Rome. Kleine schisma´s naar aanleiding van de concilies van Ephese (431) en Chalcedon (451) zijn daar bewijzen van.

Ook zijn er theologische verschillen tussen het oostelijke en westelijke deel van de kerk. Een belangrijke kwestie staat ook wel bekend als de `filioque´-kwestie. Deze kwestie gaat over de heilige drieëenheid: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Het gaat erom of de Heilige Geest alleen van de Vader uitgaat of ook van de Zoon (filioque). In het westelijke deel werd gedacht van wel, maar patriarch Michaël Caerularius verwierp deze stelling. Voor de oosters-orthodoxe kerk is de leer van de oude Concilies en Kerkvaders erg belangrijk.

Een ander huidig kenmerk in het Oosten is het gebruik van de vele iconen (schildering met afbeelding van Christus, Maria en plaatselijke heiligen in de kerk en op de ikonostase). Deze worden vereerd door ze aan te raken, te kussen en er kaarsjes bij te branden. Deze verering komt voort uit het idee dat het ware zelf in het beeld aanwezig is. Door de opkomst van het neo-platonisme was deze gedachte erg in trek. Het stamt af van de bekende ideeënleer van Plato, die een scheiding maakt tussen twee werelden. Tegen deze verering kwam van twee kanten verzet. Enerzijds van de politiek, die de aanhangers van het nieuwe geloof – de moslims – wilde terugwinnen met een geloof zonder beeltenissen. Anderzijds was de kerk in Rome hier ook niet gek van. In Nederland kijken we er ook raar van op, aanbidding van afbeelden is uit den boze. Dit komt door onze protestante achtergrond, denk hierbij ook aan de beeldenstorm uit de 16e eeuw. Daardoor heeft de term orthodox jammer genoeg een negatieve bijklank in het Westen. Maar tot op de dag van vandaag gebeurt het nog. De hele kerkdienst is ook sterk liturgisch, een preek is kort en van ondergeschikt belang.

Wie een oosters-orthodoxe kerkdienst bijwoont, merkt gelijk het verschil in beleving van geloof ten opzichte van het Westen. Overal in de kerk zijn iconen geschilderd en de diensten zijn plechtig en duren vaak lang. De mensen staan met hun gezicht naar het oosten waar zich het altaar en de ikonostase bevindt. De ikonostase is een muur van houten panelen om het altaar heen, dat als heilige plek wordt beschouwd, waarop de genoemde schilderingen te zien zijn.

Na het schisma is de oosters-orthodoxe kerk weinig veranderd, behalve dan dat ze een beetje rust hadden. Er was in het Oost-Romeinse Rijk sprake van een stabiele samenleving. Jammer genoeg werd deze situatie niet uitgebuit om de Kerk te moderniseren. Waar Rome zich sterk ontwikkelde bleef de oosters-orthodoxe kerk nagenoeg hetzelfde. Mede hierdoor komt deze kerk op ons over als zeer ouderwets.

Het totale huidige aantal aanhangers van de oosters-orthodoxe kerk, of zoals het ook wel wordt genoemd de Byzantijns-orthodoxe kerk wordt geschat op 150 miljoen. Deze mensen komen voornamelijk uit landen van het voormalige Oost-Romeinse Rijk en landen uit de voormalige Sovjet-Unie. Deze 18 landen met hun eigen nationale structuur, waarvan er negen een status van patriarchaat hebben. De oecumenisch patriarch van Constantinopel heeft een eerste plaats als primus inter pares.

Ik hoop hiermee een goed beeld te hebben geschetst hoe de oosters-orthodoxe kerk in elkaar zit en wat haar kenmerken zijn. Ik vond het erg interessant om te bestuderen en ik denk ook dat mede door het schisma de culturele kloof tussen West- en Oost-Europa zo groot is. Als bronnen heb ik gebruikt vier boeken en twee internetsites, welke weergegeven zijn in de voetnoten.