(Concentratie) Kamp Amersfoort

Inleiding: De officiële naam van het kamp is: Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort. Er zijn in kamp Amersfoort ongeveer 35.000 mensen gevangen gehouden. Ze werden verwaarloosd en mishandeld. Er zijn ook honderden geëxecuteerd of aan mishandeling overleden. De historie van het kamp is te onderscheiden in twee periodes, de eerste van augustus 1941, toen de eerste groep gevangenen arriveerde, tot maart 1943, toen het kamp, op acht gevangenen na ontruimd werd. De tweede periode duurde van april-mei 1943 tot april 1945, toen het kamp werd overgenomen door het Rode Kruis. 1939-1941 Vanwege de mobilisatie dreiging kwamen er barakkenkampen in Amersfoort. In de Bokkeduinnen kwamen houten barakken die fungeerden als hulpkazerne. Aan de Doornseweg (weg van Amersfoort naar Maarn) werd Kamp Waterloo gebouwd. Aan de Zonnebloemstraat werd een barakkenkamp geopend voor militairen die verbleven in het Soesterkwartier. Aan Laan 1914 werd begonnen met de bouw van een militair kamp. Zo’n negen hectare werden minstens zes houten barakken gebouwd. Deze barakken waren bedoeld voor militairen die op de Leusderheide gingen oefenen. Dit militaire kamp heette: de Boskamp. Het kamp bestond uit vier slaapgelegenheden, een eetgelegenheid en een barak voor de administratie. Tijdens de mobilisatie in 1939 was het 16e regiment infanterie er gelegerd. Na de inval van het Duitse leger op de ochtend van 10 mei 1940 werd het al snel duidelijk dat het Nederlandse leger geen stand kon houden tegen de Duitse overmacht. Op 14 mei 1940 werd de stad Rotterdam gebombardeerd. ‘s Avonds maakte Generaal Winkelman de capitulatie van het Nederlandse leger bekend. Een jaar daarna, in het voorjaar van 1941 begon de SS het barakkencomplex aan Laan 1914 in te richten als concentratiekamp.

1941-1943 Voordat kamp Amersfoort in gebruik werd genomen werd er door een paar Duitsers prikkeldraad om heen gezet en een paar wachttorens. Na een tijdje waren er zo’n honderd Rijksduitsers die aan het kamp werkten. Er werden ongeveer 20 militairen gekozen die nu echt dienst deden in het kamp. Kamp Amersfoort was maar een klein kamp. In de slaapbarakken was plaats voor ongeveer zeshonderd personen. Er was geen apart dagverblijf. Bij vier barakken hoorden waslokalen en wc- ruimte. De eerste tweehonderd gevangenen kwamen op 18 augustus 1941. Gemiddeld waren er tot juni 1942 ongeveer zevenhonderd gevangenen tegelijk in Amersfoort opgesloten, dat aantal steeg tot ongeveer 2.400 gevangenen in december en het werden er daarna nog iets meer aangezien in de eerste maanden van 1943 zo’n 2.850 gevangenen naar Kamp Vught werden verplaatst. In totaal zijn in Amersfoort tussen 18 augustus 1941 en 8 maart 1943 ruim 8.500 gevangenen ingeschreven. Van die 8.500 zijn er ruim 1.800 ontslagen, zeven met succes gevlucht, 2.850 naar Vught overgebracht, bijna achthonderd Joden naar Mauthausen gedeporteerd, ongeveer 1.400 niet-joden naar andere concentratiekampen in Duitsland, vele honderden Joden naar Westerbork gevoerd. Er waren ook nog een onbekend aantal illegale werkers, die voor executie naar kamp Amersfoort zijn gebracht. Er zijn ook nog 96 OD-ers (Nederlanders die zich verzetten tegen de Duitsers) naar Sachsenhausen gebracht, anderen werden op de Leusderheide gefusilleerd. Er zijn in totaal tussen augustus 1941 en juni 1942 ongeveer 142 mensen in het kamp bezweken. De 101 Sovjetrussische krijgsgevangenen die in het kamp zaten zijn niet meegerekend. Van deze 101 zijn er 24 in het kamp overleden door de omstandigheden daar en 77 zijn geëxecuteerd op de plaats waar later het monument Koedriest stond. De russen stonden niet in de kampadministratie. In het kamp kreeg iedereen weinig te eten. Ze kregen per dag een klein stukje brood en twee of drie keer per week een klein blokje margarine, een heel klein stukje kaas, soms wat jam en een heel enkele keer een stukje worst. Het middageten was meestal een soort koolsoep, niet al te slecht van kwaliteit en in elk geval warm, maar er was maar weinig soep, niet veel meer dan een halve liter, soms nog minder. In de loop van 1942 werd het kamp uitgebreid, er kwamen tien grote stenen slaapbarakken bij en ook een aantal andere nieuwe barakken en loodsen waarin wekplaatsen kwamen. Van erg goede kwaliteit waren de stenen barakken niet, de fundering was zo laag dat de vloeren beneden de begane grond lagen. Het gevolg was dat als het hard en veel regende zwarte modder naar binnen stroomde. Na uitbreiding van het kamp waren er zo’n vierduizend slaapplaatsen. De gevangenen, hebben hard moeten werken voor deze uitbreiding. 1943-1945

In mei 1943 werd het kamp weer in gebruik genomen. In deze “tweede periode” waren er meer gevangen in het kamp maar het leven in het kamp werd wel minder barbaars en er werd minder honger geleden, dat kwam vooral omdat de gevangenen voedselpaketten mochten ontvangen. Er werd veel aandacht geschonken aan Kerst 1943, er kwamen zelfs kerstbomen in het kamp. In de eerste periode zijn er in zeventien maanden in totaal ongeveer 8.500 mensen opgesloten en waarvan er ongeveer 22.000 naar Duitsland getransporteerd werden. In de tweede periode van ongeveer 23 maanden werden er bijna 26.5000 mensen gevangen gehouden en ongeveer 18.000 mensen naar het oosten weggevoerd. Toen het kamp voor het eerst weer open ging, kwam er als eerste een groep van zeventig joden die uit kamp vught kwamen en een kleine zeshonderd die uit westerbork kwamen. Maar ze werden na een week of vier weer weggebracht. Ze kwamen in het kamp omdat ze geprobeerd hadden om een Engels, Amerikaans of Hongaars nationaliteit te krijgen. De controle van hun papieren werd blijkbaar in Amersfoort gedaan. De eerste gevangenen van de Arbeidsinzet werden op 10 Juni Amersfoort binnengevoerd, het waren contractbrekers en weigeraars. In augustus waren er ongeveer 400 gevangenen in het kamp. Aan het einde van 1943 waren het er al 4.000. Daarna werden het er weer minder maar in de hongerwinter waren er nog meer dan 3.000. In de loop van 1943 kwamen er weer tientallen joden naar het kamp, ook kwamen er NSB-ers die overtredingen hadden begaan. Er werden twee Nederlandse SS-ers uitgekozen om de wacht te houden. Ze moesten ook na werktijd de joden mishandelen. De joden die het tot november 1943 hadden overleefd werden naar kamp Westerbork overgebracht. In oktober 1943 werden er weer gevangenen getransporteerd, tot begin september 1944 werden er ongeveer 12.000 gevangenen getransporteerd. Elke gevangenen zat in een Commando (een werkgroep van gevangenen). Er waren commando’s buiten en binnen het kamp, die buiten het kamp waren voor de speelgoedfabriek in Amersfoort en voor Het vliegveld van Soesterberg (samen ongeveer 450 gevangenen). Het commando binnen het kamp was een afdeling van de Nederlandse seintoestellenfabriek in Hilversum. Daar werden o.a. radiotoestellen gemaakt (ongeveer 200 gevangenen). De gevangenen die niet in een van die drie commando’s waren ingedeeld kwamen in het “marcheercommando” Ze deden niks anders dan over de appèlplaats marcheren (ongeveer 1.500 gevangenen). In de tweede periode werd nog steeds honger geleden, maar niet meer zo erg als in de eerste periode. De gevangenen kregen meer brood en warm eten. Het was, behalve voor de joodse gevangenen, toegestaan om voedselpaketten te ontvangen. In de zomer van 1943 kwam er meer hulpverlening, er kwamen rode kruis paketten. Ze kwamen met grote tussenpozen, maar vanaf oktober 1943 kwam er regelmaat in. In de lente 1944 kwam der ene week een pakket en de andere week twee paketten. Elk pakket woog ongeveer 1,5 kilo en de gevangenen kregen twaalf tot zestien dikbelegde boterhammen die buiten het kamp gemaakt waren. Het rode kruis zorgde ook voor extra voedsel, geneesmiddelen en instrumenten voor de ziekenbarak (of het Revier). Kampcommandant K.P. Berg stelde de regel in dat de joden niet meer mishandeld mochten worden en wie dat wel deed kreeg straf. Ook vond hij het goed dat op Sinterklaasavond 1943 de sint en zijn pieten in het kamp mochten komen. Ook maakte hij het de predikanten en priesters in het kamp minder lastig. In bijna elke barak was wel een predikant of priester aanwezig als kamerwacht. Eind 1943 werd Johannes Theodorus Wilkens (Lange Jan), die toen 22 jaar was, Lagerälteste. In februari 1944 werd een gevangene doodgeschoten door een SS-er. Lange Jan vroeg daarvoor een minuut stilte. Maar dat vond de Duitse kampleiding niet goed. Lange Jan kreeg daarvoor 25 stokslagen en hij werd ontslagen. Zijn opvolger was Franciscus Henricus Maria van de Laar (Frans van de Laar). Op Dolle dinsdag 5 september 1944 werd Frans in vrijheid gesteld. Zijn opvolger was Joep Schols, hij bleef Lagerälteste totdat het kamp bevrijd werd. Op 5 mei 1945 om 8:00 uur vond het laatste appèl plaats, waarbij onder het hijsen van de vlag het Wilhelmus werd gezongen. De gevangenen die nog aanwezig waren kregen een Rode Kruis-paspoort en konden naar huis. De vier overige Duitse wachters werden afgelost door Binnenlandse Strijdkrachten. Op 19 april 1945 werd het kamp overgedragen aan het Rode Kruis. Op 16 oktober werd Bannink jr. samen met 15 andere gevangenen geëxecuteerd in Woudenberg als vergelding voor een sabotageactie in de buurt van Deventer. Nu: Er staat een monument bij het kamp waar op 4 en 5 mei herdenkingen worden gehouden. Ook worden er herdenkingen gehouden op 19 april, omdat toen het kamp werd overgedragen aan het Rode Kruis. Er worden nu ook nog rondleidingen gegeven. Dagschema: 06:30 Reveille, de Stubenaltesten wekken de gevangenen in hun Stube. Vervolgens wassen, aankleden en thee halen.

08:00 Na aankondiging door de “Mussertklok” oftewel de Kampklok: appèl (in 1943 was het appel om 06:00 uur en `s winters om 07:00 uur).

08:00-12:00 Werken in een Commando (in 1943 begon het middagappel om 12:00 uur). 12:00-13:00 Rust en Middageten

13:00 Appèl

13:00-18:00 Werken in een Commando (in 1942/1943 begon om 18:00 uur het avondappèl).

18:30-19:00 Avondeten

19:00-21:00 Rust

21:00 Appèl

Appèl is dat iedereen op een rij moest gaan staan en dan werden de namen opgeroepen om te zien of iedereen er wel was. Straffen: Am Tor: De meest voorkomende straf was het ‘Am Tor’. Das Tor was een afrastering bij de ingang van het gevangen gedeelte, bij het wachthuis naast de binnenpoort. Later werd die afrastering ook wel rozentuin genoemd. Deze straf hield in dat de gevangenen uren, soms dagenlang moesten blijven staan. Zonder eten of te drinken, zonder te bewegen, in weer en wind. Degene die omviel werd met stokslagen overeind gejaagd.

Appèl: Deze straf werd toegepast bij vermissing van gevangenen. Om vergissingen uit te sluiten werd er geteld. Er was veel onzekerheid in het kamp, maar er was een zekerheid, namelijk het driemaal daags appèl. Je moest je opstellen in rijen van tien en commando’s en bevelen uitvoeren. Als je dat niet goed genoeg deed kreeg je er van langs. Een appèl duurde minstens een uur, als het tegenzat nog langer. En als het niet correct genoeg ging volgde nog een uur van exercitieoefeningen, als dat nog steeds niet goed volgde er het Ringelpiesen. Soms volgde er bedappèl. Er bestond ook strafappèl, de aanleiding kon van alles zijn maar vooral als er een gevangenen miste. Op 2 augustus was er een appèl dat 21 uur duurde, omdat twee gevangenen waren ontsnapt. En na 1 januari 1945 was er een appèl van 7:00 tot 12:00 uur waar het er wel heel erg aan toe ging, na afloop hebben 130 mensen zich bij de ziekenbarak gemeld.

Ringelpiesen: Robben, looppas, vallen, opstaan, vallen, wentelen etc. Er kwam een knuppel aan te pas als het niet goed ging. Robben is dat de bewaker over de ruggen van de gevangenen liep terwijl hij er op los sloeg. Er werden ook wel eens honden op de gevangenen los gelaten.

Stokslagen: 25 stokslagen plus een voor de winterhulp. Nummer 10372 kreeg deze tegoedbon voor 25 stokslagen en diende zich te melden bij de lageroudste Frans van de laar. Nadat nummer 10372 de stokslagen had gekregen werd de Gutschein afgetekend met een paraaf.

Voedselvoorziening: ’s Ochtends ontving de gevangenen koffie. De koffie werd door de gevangenen geschreven als ‘wat bruine drab’. ’s Middags de warme maaltijd die bestond uit waterige stampot of koolsoep. ’s Avonds twee sneetjes brood, wat boter of jam, worst of kaas. 30% van de gevangenen had eind januari 1942 hongeroedeem. In de tweede periode werd de honger anders ervaren dan in de eerste periode. Behalve dat de gevangene wat meer te eten kregen was het ook toegestaan om voedselpakketten te ontvangen. Voor Joden was dit verboden. In verschillende periodes was er een kantine geopend. Daar kon je met kantinegeld (Nederlands geld was er niet toegestaan) ammoniakkoeken, visjes in zuur, mosselen in een potje en heel soms vijftig gram vochtige ‘eigenteelt’ tabak en fruit kopen.

Hygiëne: Voor iedere gevangene was het verplicht om 1 keer per week onder de douche te gaan. Degene die verzuimde bij het douchen, werd gestraft met een ijskoude douche. Zo’n 30 à 40 gevangenen gingen gezamenlijk onder de douche. Iedere gevangene was verplicht om zijn klompen buiten te laten staan om te voorkomen dat een gevangene ervandoor gaat met de klompen van iemand anders. Af en toe was er ’s avonds voeteninspectie op de bedden. Het was de bedoeling dat iedere gevangene zijn voeten ontbloten en deze zichtbaar uit het bed te steken.

Medische verzorging: Gevangenen mochten na appèl de dokter bezoeken, pas als het echt niet anders kon. Want gevangenen liepen altijd het gevaar om als simulant de dokterskamer uitgeslagen te worden. Er waren niet voldoende medicamenten aanwezig en van hygiëne was geen sprake. 1. De dokterskamer met dokter Boerma. 2. Ziekenbarak, vanuit de naastgelegen wachttoren gefotografeerd. 3. Barak/Block IV, de barak voor gevangenen met besmettelijke ziektes.

Rondleiding: Als u binnenkomt dan ziet u hier een wachttoren. Hier stonden een aantal wachters die ervoor zorgde dat er geen gevangene ontsnapte. Er waren rond het concentratiekamp acht wachttorens opgesteld, in elke toren was een schijnwerper, telefoon en een mitrailleur. Een toren is als monument bewaard gebleven. Er stond bij de eigenlijke ingang ook nog een blokhut voor de wacht. Om het kamp werd eer prikkeldraad geplaatst, ook in het midden van het kamp. De eerste acht barakken werden door de Duitsers gebouwd. Ze werden gebruikt als legeringgebouwen. Maar de eerste barak is in de oorlog afgebroken. In de zevende barak werd hout, dat nodig was voor de verwarming opgeslagen. En in de achtste barak werkten de schilder, timmerman, smid en schoenmaker. Er waren twee barakken als waslokalen en toiletten in gebruik. Er was ook een barak waar de aardappelen geschild werden, de sokken gestopt en er was daar ook een magazijn gedeelte. Na de oorlog werd deze barak omgebouwd als bureauruimte. Een barak werd gebruikt als o.a. afzonderingsruimte. In een barak werden alle gevangenen met een besmettelijke ziekte “verpleegd”. Deze barak is na de oorlog afgebroken. Er was een keuken in het kamp. Er was ook nog een barak waar dingen in opgeslagen werden. De “derde afdeling” werd door de Duitsers als administratie gebruikt. In de uitbouw aan de voorkant stond het bureau van de kampcommandant. En aan de achterkant, in de uitbouw waren cellen waring terdood veroordeelden werden opgesloten. Er waren zeven barakken waar het militair personeel woonden. Er was ook een barak waar een badgelegenheid en keuken in zaten. Verder was er nog een barak met bureauruimte, twee een legeringgebouwen en een barak voor de wacht.

Bronnen: De site www.kampamersfoort.nl