De huidige opvatting over het vrouwelijk schoonheidsideaal in de westerse cultuur

Inhoudsopgave
Titelblad
Inhoudsopgave
Inleiding
Deelvragen
I. Wat is het huidige beeld van lichamelijke schoonheid van de vrouw in de westerse cultuur?
II. Zijn er bepaalde beelden die universeel zijn?
III. Waarom is het lichaam en de schoonheid daarvan zo belangrijk in de westerse cultuur?
IV. Hoe wordt lichamelijke schoonheid door vrouwen ervaren?
Hoofdvraag
Wat betekent de lichamelijke schoonheid van de vrouw in de westerse cultuur?
Conclusie
Bronnen


Inleiding
De vraag “wat is schoonheid” kan verdeeld worden over verschillende aspecten. Je kunt deze vraag bijvoorbeeld toepassen op de schoonheid van de kunst. Hier hebben al veel filosofen in het verleden over gediscussierd. Er wordt binnen de kunstfilosofie minder gedacht over de schoonheid van het lichaam.

De opvatting over schoonheid van het lichaam is per cultuur en per tijd verschillend. Maar vooral het westerse schoonheidsideaal is veel in opspraak. Dit schoonheidsideaal verandert erg snel en staat nooit stil. Het begint zich dan ook uit te breiden naar andere culturen. In onder andere Azië worden de westerse principes overgenomen.

De nadruk van het schoonheidsideaal ligt vooral op de vrouw. Het belang van vrouwelijke schoonheid wordt steeds groter in de moderne cultuur. Dit wordt duidelijk aan de hand van de beelden die de media ons geeft. Het uiterlijk van de vrouw blijkt belangrijker te zijn dan dat van de man. Maar wat is dit ideaal precies, en wat zijn de gevolgen van dit schoonheidsbeeld?


Wat is het huidige beeld van lichamelijke schoonheid van de vrouw in de westerse cultuur?
De schoonheid van de vrouw speelt door de hele geschiedenis een belangrijke rol en is altijd een veel besproken onderwerp geweest.

De schoonheid van de vrouw speelt al vanaf het bestaan van de mens een grote rol. Maar het ideaalbeeld van de vrouwelijke schoonheid staat niet stil. Het is continu aan verandering onderhevig.

In bijvoorbeeld renaissance werden twee opvattingen met elkaar vermengd. Aan de ene kant was schoonheid dat wat de natuur zo exact mogelijk weergaf. Aan de andere kant moest het een afspiegeling van goddelijke schoonheid zijn. De vrouw in de Renaissance werd vaak afgebeeld met veel rondingen met lang en krullend haar. Dit blijkt in de huidige maatschappij juist erg heel anders te zijn.

De nadruk van het schoonheidsideaal van de westerse wereld ligt op een slank lichaam. Dieetcampagnes zijn niet meer weg te denken uit het huidige tijdsbeeld. Het slankheidsideaal is kenmerkend voor het westen. De invoering van het slanksheidideaal begon in de jaren ’70. Personen zoals Twiggy, Audrey Hepburn en Jane Fonda waren voorbeeldfiguren in de jaren ’70. Ze waren allemaal extreem slank en hadden een jonge uitstraling. Omdat deze personen een voorbeeldfunctie hadden werd hun lichaamsbeeld overgenomen door de massa. Dit laat zien dat een schoonheidsbeeld cultuurbepaald is. Deze personen waren in de westerse cultuur belangrijk en dus werden zij geimmiteerd. De opvattingen over schoonheid konden zich in deze tijd ook makkelijk verspreiden door de komst van de televisie.

Niet in iedere cultuur wordt een slank lichaam als mooi ervaren. In veel Afrikaanse landen, zoals Congo, worden vrouwen met rondere vormen juist als mooi gezien. Dik zijn wordt gezien als een teken van welvaart.

Afbeelding 1: Twiggy

De westerse maatschappij wekt de indruk dat (onder andere door de grote macht van de media ) dat schoonheid een maakbaar iets is. Het gegeven lichaam bepaalt nog maar een deel van je uiterlijk. Cosmetica wordt al eeuwen gebruikt. In het oude Egypte werd de stof Malachiet gebruikt om een lijn onder de ogen te trekken. Het gebruik van make-up is in het westen niet meer weg te denken. Make-up wordt gebruikt om de aspecten die als aantrekkelijk gezien wordt meer nadruk te geven. De huid kan zo egaler lijken, de ogen groter, etc. Maar op deze manier kunnen ‘schoonheidsfoutjes’ ook gemakkelijk weggewerkt worden.

Ook wordt er gebruik gemaakt van haarkleuringen, zonnebanken, het bleken van tanden. De gezondheid wordt vaak weggecijferd voor het hebben van een ‘mooi uiterlijk’. Dit laat het belang van schoonheid in deze cultuur zien. Dit is echter vaak nog een van de mildste aanpassingen van het lichaam. Door plastische chirurgie zijn er steeds meer mogelijkheden om het lichaam aan te passen naar de eigen wensen.

Een onderzoek van Hatfield & Sprecher toonde aan dat de meeste mannen een voorkeur gaven en vrouwen met grotere borsten, gemiddelde of kleine billen en middellange benen. Dit deden zij door mannen verschillende silhouetten voor te leggen van vrouwen. In deze silhouetten waren verschillende aspecten zoals borsten, heupen, benen variabel in grootte. De mannen moesten aangeven welk silhouet zij het aantrekkelijkst vonden. 1


Zijn er bepaalde beelden die universeel zijn?
Over de vraag of schoonheid universele kenmerken heeft wordt nog steeds volop gediscusieerd. Zijn er bepaalde kenmerken voor schoonheid die voor elke cultuur en elke tijdsperiode gelden?

Door de tijd heen hebben zich hier ook verschillende filosofen mee bezig gehouden.

Volgens Plato zoekt ieder mens zijn leven lang naar oervormen.

De Griekse filosoof en wiskundige formuleerde als eerste een universele formule voor schoonheid. Deze verhouding wordt in de negentiende eeuw ‘de gulden snede’ genoemd. Aristoteles zag deze verhouding op allerlei onverwachte plaatsen opduiken. De gulden snede kan gevonden worden in de architectuur, maar ook in de levende natuur. De formule van de gulden snede luidt: 2

Een wiskundige verdeling van een lijn in twee stukken, op zo\'n manier dat het kortste stuk (u) zich verhoudt tot het langste (v) als het langste tot de twee stukken tezamen, oftewel: u : v = v : (u+v). Wanneer we de lengte van de hele lijn de waarde 1 geven, dan ligt de gulden verdeling

Afbeelding 2: verhoudingen van de mens door Adolf Zeising

ongeveer bij 0,618. De precieze waarde ervan is niet in decimale cijfers uit te drukken. Het is een irrationaal getal dat als symbool de Griekse letter \'phi\', F,heeft meegekregen, zoals de verhouding tussen diameter en omtrek van een cirkel door het irrationele getal \'pi’, p, wordt uitgedrukt.3

De Duitse filosoof Adolf Zeising publiceerde in 1854 het werk publiceerde in 1854 Neue Lehre von den Proportionen des menschlichen Körpers. In dit boek werkte hij de gulden snede uit als universele maatstaaf voor schoonheid.

De plastic chirug Stephen Marquardt ontwikkelde aan de hand van de gulden snede een masker dat een maatstaaf zou kunnen zijn voor het perfecte gezicht.

Afbeelding 3 en 4
Maskers van Stephen Marquardt

Naast de verhoudingen van de gulden snede blijkt ook de symmetrie een belangrijke rol te spelen. Een gezicht is verticaal symmetrisch opgedeeld. Als het gezicht in twee delen is opgedeeld zien we de symmetrie. Aan iedere kant een oog, oor, wenkbrauw. Over het algemeen kun je de vorm van de neus en lippen aan elkaar spiegelen. Een symmetrisch gezicht duidt op een een goede gezondheid. Een symmetrisch gezicht wordt gezien als aantrekkelijk omdat het dus zou wijzen op een goede gezondheid. Vrouwen krijgen 24 voor hun ovulatie een symmetrischer gezicht. Vrouwen worden hiermee aantrekkelijker voor een potentiele partner. De Engelse bioloog en filosoof Charles Darwin legde dit uit in de zijn theorie van ‘seksuele selectie’. Deze theorie beschrijft niet de strijd van het overleven maar de strijd van de voortplanting. Wanneer een organisme zich seksueel voortplant is het van belang om een partner aan te trekken. Door gunstige kenmerken in het genotype zichtbaar te maken in het uiterlijk maakt een individu meer kans op voortplanting dan een ander. Hiermee is de kans groter dat de volgende generatie gunstige eigenschappen erft.

De duitse filosoof Immanuel Kant vond juist dat schoonheid zich aan alle regels onttrok. De mens onderscheidt zich van de dieren doordat het een met rede begiftigd is. Deze rede uit zich onder andere door het kunnen beoordelen van schoonheid. Ieder mens heeft een natuurlijk gevoel voor ordening. Kunst hoeft niet per se een natuurgetrouwe weergave te zijn van een beeld, maar moet natuurlijk overkomen. De vorm moet op een logische, natuurlijke manier gerangschikt zijn. Dieren hebben deze gaven niet en kunnen dus ook niet weten wat schoonheid is. Het voorwerp dat beoordeeld wordt mag volgens Kant geen onderwerp van begeerte zijn. Als er een verlangen naar het voorwerp zou zijn valt de interesse voor het werkelijke bestaan van het begrip weg. Wat ons ook onderscheidt van dieren is het gegeven gevoel voor smaak. Dit wordt door Kant gezien als het vermogen tot beoordelen van schoonheid. Hiervoor zijn geen objectieve basis of algemene regels. Ieder mens heeft zijn eigen gevoel voor smaak, wat hij mooi vindt. Er is dus geen universeel beeld van schoonheid omdat ieder mens wel een ander beeld van schoonheid heeft. Hiermee zou Kant de stelling van de gulden snede van Adolf Zeising af wijzen.


Waarom is het lichaam en de schoonheid daarvan zo belangrijk in de westerse cultuur?
Het belang van het uiterlijk is groot in de westerse maatschappij. Het beoordelen van het uiterlijk begint al in de baby-fase. Uit onderzoek blijkt dat er positiever gereageerd wordt door ouders op baby’s met grote ogen en dikkere wangen. Kinderen die dikker zijn worden vaak als dommer gezien, maar worden krijgen vaak ook minder aandacht van hun onderwijzers.

Het blijkt dat kinderen hun eigen lichaamsbeeld bepalen aan de hand van drie soorten ervaringen.

Als eerste is het reageren van de ouders op het kind van groot belang. Van groot belang zijn subtiele dingen zoals de blikken die het kind krijgt toegeworpen en de toon en kleur van de stem waarmee het kind wordt toegesproken. Over het algemeen wordt er het meest op het reageren van de moeder gelet door het kind. Een kind wordt zich bewust van het lichaam door lichamelijke aanrakingen en emotionele reacties van anderen. Hierdoor wordt het kind zich bewust van het eigen ‘ik’, maar ook wat ‘de ander’ is. Wanneer de reacties van anderen positief zijn zal een kind natuurlijk sneller een positief lichaamsbeeld hebben.

Als tweede dragen ervaringen dat het kind mee maakt en het eigen gedrag in relatie tot anderen, de effecten hiervan, de reacties van anderen leiden tot het ontstaan van een lichaamsbeeld.

Als laatste de ervaringen met het lichaam dat aan het veranderen is. Wanneer kinderen groter worden worden zijn anders beoordeeld. Aan de hand van verschillende fases worden zij ook op een andere manier benaderd. Dit geeft het kind ook een bewustwording van het eigen bestaan.

Het lichaamsbeeld is van groot belang bij het beoordelen van de eigen persoon. Het lichaam bepaald onder andere wat anderen van ons vinden. Het word ons van af kinds af aan al geleerd dat de goede fee mooi is en de slechte heks lelijk. Het is dus niet vreemd dat we ons zoveel zorgen maken over het uiterlijk.

De eerste indruk is dan ook vaak belangrijker en bepalender dan gedacht wordt. Het uiterlijk is als het ware ‘het visitekaartje’ van het innerlijk. De eerste vier secondes blijken doorslaggevend te zijn voor het beeld dat je over iemand zult hebben. Het beeld kan na deze vier seconden nog maar moeilijk aangepast worden. Schoonheid wordt vaak onbewust gelijkgesteld aan het bezitten van positieve vaardigheden. Vooral in de zakenwereld is het uiterlijk tijdens een sollicitatiegesprek van groot belang. Wie ver wil komen in het bedrijfsleven heeft een groot voordeel wanneer hij aantrekkelijk gevonden wordt.

Over het algemeen geldt ook dat knappe vrouwen meer geld verdienen dan minder knappe vrouwen. Dit geldt echter niet voor vrouwen die solliciteren naar een baan die als mannelijk gezien wordt. Wanneer een vrouw zal solliciteren naar een baan als commisaris zal zij vaak minder voordeel hebben van een knap uiterlijk. Een vrouwelijk uiterlijk wordt gelijkgesteld aan het missen van kenmerken zoals logisch denken en het uitstralen van autoriteit.

Er werd een onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van vrouwen die als aantrekkelijk beoordeeld werden en vrouwen die als minder aantrekkelijk beoordeeld werden. Allereerst werden foto’s van vrouwen in hun adolesentie beoordeeld aan de hand van hoe aantrekkelijk zij waren. Na een periode van vijftien jaar bleek dat de vrouwen die het aantrekkelijkst gevonden werden vaker getrouwd bleken te zijn met mannen met een hoger inkomen dan vrouwen die als minder aantrekkelijk beoordeeld werden.

De macht van de media speelt ook een belangrijke rol voor het zelfbeeld van vrouwen. Wat steeds meer in opspraak komt zijn de vaak seksueel getinte videoclips in de popmuziek. Deze In deze videoclips worden vrouwen vaak als lustobject neergezet. De vrouw is een heeft een innerlijke leegte die alleen opgevuld kan worden door een man. De meestal jonge en halfnaakte vrouwen dansen in een groep om een man heen. Dit wekt het beeld op dat een vrouw zich ondergeschikt moet gedragen aan de man. Wanneer zij niet zou voldoen aan het schoonheidsideaal zal zij geen aandacht krijgen van mannen.

De groeiende welvaart zorgt er natuurlijk ook voor dat steeds meer producten die de schoonheid kunnen verfraaien beschikbaar worden voor steeds meer mensen. Dit houdt in dat steeds meer mensen zich steeds meer en steeds extremer bezig kunnen houden met hun uiterlijk.


Hoe wordt lichamelijke schoonheid door vrouwen ervaren?
Al vanaf de geboorte, of eigenlijk al voor de geboorte, is het lichaam niet neutraal. Er is sprake van een jongens- of een meisjeslichaam. Dit zal in de westerse cultuur een groot deel bepalen van wat er van je verwacht wordt.

Vanaf de menstruatie begint het lichaam van een meisje zich te ontwikkelen naar het lichaam van een vrouw. De eerste menstruatie wordt vaak ook in de volksmond ‘vrouw worden’ genoemd. In tegenstelling tot een jongen die zijn eerste zaadlozing krijgt, hierbij wordt niet de assocatie met het man worden opgeroepen.

Dit heeft voor vele meisjes grote psychische gevolgen. Meisjes moeten leren omgaan met de veranderingen van hun lichaam en de bijbehorende reacties die de omgeving teweeg brengen. De puberteit is meestal de eerste periode waarin een meisje voor het eerst te maken krijgt met het (seksueel) bekeken worden door anderen.

In de onderstaande grafiek zijn gegevens verwerkt die uit Amerikaans onderzoek over ontevredenheid over het eigen lichaam naar voren zijn gekomen. De cijfers zijn in percentages.

1972
vrouwen/mannen
1985
vrouwen/mannen
1997
vrouwen/mannen
Totale uiterlijk
25/15
38/34
56/43
Gewicht
48/35
55/41
66/52
Lengte
13/13
17/20
16/16
Gespierdheid
30/25
45/32
57/45
Borsten
26/18
32/28
34/38
Buik
50/36
57/50
71/63
Heupen, dijen
49/12
50/21
61/29
4

Uit deze tabel blijkt dat de ontevredenheid over het uiterlijk over het algemeen toeneemt bij zowel mannen als vrouwen. Bij vrouwen is deze onzekerheid over het algemeen groter. Vooral het gewicht schijnt een probleem te zijn. Dit is dan ook het meest kenmerkende aan de westerse cultuur. Vrouwen worden constant met hun gewicht geconfronteerd door de media en door het vergelijken met anderen.

Erg actueel is dan ook het probleem van de eetstoornissen. Volgens velen zou het steeds meer voorkomen van anorexia nervosa en boulima nervosa te verwijten zijn aan de media. Recente onderzoeken laten zien dat het aantal mensen met een eetstoornis redelijk stabiel is. Het schoonheidsideaal vormt hierbij wel een factor, maar is niet de oorzaak.

Rosen(1990) beschrijft vier factoren die van invloed zijn op de ontwikkeling van een verstoord lichaamsbeeld.

De eerste factor is de culturele invloed die een individu krijgt, hiermee wordt onder andere de massamedia bedoeld.

De tweede factor is de familie, de familie heeft een grote invloed op het zelfbeeld. Wat van belang is is bijvoorbeeld hoeveel waarde er in een gezin gehecht wordt aan het uiterlijk en of een persoon te maken krijgt met commentaren van de familie over het uiterlijk. De derde factor is de psychoseksuele indentiteitsontwikkeling. De puberteit wordt vaak als een verwarrende fase ervaren door de snelle ontwikkeling die het lichaam doormaakt en de nieuwe soort reacties die een meisje moet leren verwerken. De laatste factor is de lage zelfwaardering. Onderzoek laat zien dat kinderen die probleemeters waren en dikke kinderen meer geneigd zijn om een eetstoornis te ontwikkelen.

Belangrijke factoren in het leven van vrouwen zijn relaties, liefde en seksuele contacten. In deze situaties wordt er kritisch naar het lichaam gekeken. Het blijkt dan ook dat vrouwen zich bij nieuwe contacten met mannen onzeker voelen over hun uiterlijk. Het klassieke probleem dat vrouwen zich niet compleet lijken te voelen zonder een man blijkt nog steeds een grote rol te spelen.


Wat betekent de lichamelijke schoonheid van de vrouw in de westerse cultuur?
Het huidige beeld van hoe de vrouw er uit moet zien in de westerse cultuur kan niemand ontgaan. Het wordt door de media volop verspreid, waar je ook bent, op straat, thuis voor de televisie. Overal zijn mooie, slanke, jonge vrouwen te zien.

Dit is dan ook het kenmerkende aan het westerse schoonheidsideaal. Dit ideaal begon in de jaren ’70 toen iconen zoals Twiggy de toon zetten. Het ideaalbeeld van vrouwen was jeugdelijk en extreem slank. Dit is nog steeds in onze cultuur aanwezig. Het schoonheidsbeeld is duidelijk cultuurbepaald. In andere culturen gelden onze idealen vaak helemaal niet. In vele landen wordt juist de voorkeur gegeven aan dikkere vrouwen. Schoonheid is in deze cultuur een maakbaar iets. Er worden volop middelen aangeboden om de schoonheid te verfraaien en schoonheidsfoutjes te verbergen. De gezondheid staat vaak pas op de tweede plaats, het uiterlijk wordt belangrijker gevonden.

De algemene wens van mannen over het uiterlijk van vrouwen is bekend. Mannen willen over het algemeen vrouwen met grote borsten, middelgrote billen en middellange benen.

Maar wat mens zich afvraagt is of er geen universele beelden van schoonheid zijn. Is er niet iets wat ieder mens wenst te zien aan het lichaam van een vrouw. Veel wetenschappers wijzen op de ‘gulden snede’ en formule die de verhoudingen tussen lichaamsdelen duidelijk maakt. Hoe dichter bij iemand met lichamelijke verhoudingen in de buurt komt van de ‘gulden snede’ hoe mooier hij vaak gevonden wordt.

Naast verhoudingen is ook de symmetrie van het lichaam en het gezicht belangrijk. Dit wijst op een goede gezondheid, en wordt daarom aantrekkelijk gevonden. Het verband tussen een goed genotype en bepaalde kenmerken in het uiterlijk die aantrekkelijk gevonden worden waardoor er een grotere kans is op voortplanting. Dit wordt door Charles Darwin verwerkt in de theorie van de seksuele selectie.

Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant zou er juist geen universele kenmerken over schoonheid kunnen bestaan. Volgens Kant heeft ieder mens een gevoel voor ordening. Wat als schoonheid gezien wordt voldoet aan een bepaalde natuurlijke ordening. Daarnaast heeft ieder mens een eigen smaak. Met smaak wordt bedoelt dat wij het vermogen hebben tot het beoordelen van schoonheid. Bij ieder mens verschilt deze smaak. En daarom is er ook geen universeel beeld over schoonheid te vormen.

Hoewel veel mensen zeggen dat echte schoonheid van binnen zit telt de uiterlijke schoonheid meer mee dan vaak gedacht wordt. Dit begint al in de eerste fase van het leven. Baby’s worden al naar hun uiterlijk beoordeeld.

De ervaringen die een kind mee krijgt van de ouders, hoe hij door zijn of haar ouders beoordeeld wordt zijn bepalend voor het zelfbeeld dat het kind later heeft. Daarnaast wordt een kind zich steeds meer bewust van zijn eigen zelf en zijn omgeving door aanrakingen en de reacties die hij krijgt. Omdat het lichaam steeds verandert krijgt ieder persoon door verschillende levensfases verschillende reacties. Dit bevestigd wederom het eigen bestaan.

De eerste indruk is dan ook vaak belangrijker en bepalender dan gedacht wordt. Het uiterlijk is als het ware ‘het visitekaartje’ van het innerlijk. De eerste indruk kan dan ook moeilijk gecorrigeerd worden.

Schoonheid is ook belangrijk omdat het de kansen op de arbeidsmarkt vaak vergroot. Bij een knappe vrouw wordt vaak onbewust gedacht dat zij positieve eigenschappen bezit. Mooie vrouwen verdienen dan ook vaak meer geld dan minder mooie vrouwen. Mooie vrouwen maken ook meer kans op een echtgenoot met een hoog salaris. Schoonheid is dus belangrijk voor economische zekerheid in het leven. Dit verklaart voor een groot deel de waarde van het een schoon uiterlijk in onze maatschappij.

Vanaf de menstruatie begint het lichaam van een meisje zich te ontwikkelen naar het lichaam van een vrouw. Dit wordt dan in de volksmond vaak “vrouw worden” genoemd. In tegenstelling tot de man wordt er aan de verandering in de puberteit van de vrouw veel meer waarde gehecht. Dit heeft voor vele meisjes grote psychische gevolgen. Meisjes moeten leren omgaan met de veranderingen van hun lichaam en de bijbehorende reacties die de omgeving. Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat meer mannen dan vrouwen problemen hebben met hun uiterlijk. Dit neemt door de tijd heen ook steeds meer toe. Het meeste zitten de vrouwen met hun gewicht.

Dit zorgt voor een opspraak over het probleem van eetstoornissen onder jonge vrouwen. Recente onderzoeken laten zien dat het aantal mensen met een eetstoornis redelijk stabiel is. Het schoonheidsideaal vormt hierbij wel een factor, maar is niet de oorzaak.

Rosen beschrijft vier factoren die van invloed zijn op een verkeerd beeld van het lichaam. Namelijk: de culturele invloed, de familie, de psychoseksuele identiteitsontwikkeling en een lage zelfwaardering. Belangrijke factoren in het leven van vrouwen zijn relaties, liefde en seksuele contacten. Het klassieke probleem dat vrouwen zich niet compleet lijken te voelen zonder een man blijkt nog steeds een grote rol te spelen.

Conclusie


Bronnen

Literatuur
Liesbeth Woertman – Moeders mooiste, de schone schijn van het uiterlijk
Ellen Geerling- Het oog in de storm, hoofdstuk 4

Websites
http://www.trouw.nl/krantenarchief/2005/12/03/2251858/Schoonheid_heeft_een_geschiedenis.html
http://www.nvvw.nl/page.php?id=7453
http://www.phil.uu.nl/~rob/output/GerwenModeCM2008.pdf
http://www.filosofiemagazine.nl/00/fm/nl/121/artikel/print/24933/Een_symmetrisch_gezicht_is_mooi__maar_wel_saai.html
http://www.kunstonline.info/levelone/php/persons/personpage.php?&chapter=about&type=&id=232&textid=11634&detail=y
http://www.medische-ethiek.nl/modules/news/article.php?storyid=448&page=1
http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/beauty/14549-wat-is-schoonheid.html
http://books.google.nl/books?id=-rO5GJtink0C&pg=PA93&lpg=PA93&dq=universele+schoonheid&source=bl&ots=GOGBxKLGDL&sig=8hKDDuLta4WdR_SRsIN9gmpXyIA&hl=nl&ei=IU6mS7TuI4-F-QbBzo3HAQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CBAQ6AEwBA#v=onepage&q=universele%20schoonheid&f=false
http://www.ch-darwin.eu/waarom/h2.htm
http://74.125.77.132/search?q=cache:COlS_x7ifbMJ:2008trendscv201c.files.wordpress.com/2009/01/schoonheidsartikel-groep-cv201c.doc+individualisering+schoonheidsbeeld&cd=3&hl=nl&ct=clnk&gl=nl
http://www.trouw.nl/nieuws/nederland/article1464787.ece
http://74.125.77.132/search?q=cache:COlS_x7ifbMJ:2008trendscv201c.files.wordpress.com/2009/01/schoonheidsartikel-groep-cv201c.doc+individualisering+schoonheidsbeeld&cd=3&hl=nl&ct=clnk&gl=nl