Wilde jaren, '60

De wilde jaren

De sixties was een periode met veel gebeurtenissen. Ook in de politiek speelde zich veel af. Ook de Nederlandse denkbeelden onder jongeren werden sterk beïnvloed door de politieke beslissingen en gebeurtenissen die in de VS werden genomen en gebeurden.

Dat de jongeren zich in de jaren zestig zich voor het eerst met de politiek gingen bemoeien was vreemd te noemen. Tot daarvoor had geen enkele jongere ooit omgekeken naar de Nederlandse Staten-Generaal. Laat staan naar de buitenlandse politiek. De jongeren stonden vooraan in de rij met hun ideeën rond de politiek. Iets wat in de jaren zestig zoals bekend voor heel veel opschudding, demonstraties en grote rellen zorgde. Over dat later meer. Eerst even wat over hoe het nou kan komen dat jongeren zich opeens gaan bemoeien met de politiek en wat de achterliggende redenen daarvan kunnen zijn.

De Verandering In Nederland nam de invloed van de zuilen, de verschillende politieke partijen, in snel tempo af. De kerken liepen ook leeg en jeugdbewegingen net als politieke partijen verloren grote populariteit bij de jongeren. In Nederland wist men tot 1966 ook niet waar de jongeren op stemden. Pas in dat jaar publiceerde het blad Revu voor het eerst een verkiezingsonderzoek waar ook jongeren bij betroken waren. Maar het moest nog een jaar duren voordat de jongeren door de Amsterdamse Universiteit de jongeren apart ondervraagden. Daaruit bleek dat stemgedrag weinig verklaring bood voor het jeugdverzet van de zestiger jaren. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat de ideeën van jongeren niet \'links\' waren, maar de manier waarop de jongeren naar de politiek keek kwam voornamelijk neer op wantrouwen tegen de politieke machthebbers en de wereld van de volwassenen. Jongeren hadden dus geen voorkeur voor een politieke partij: eerder overheerste het gevoel dat ze door politici en ouderen gemanipuleerd en onder controle gehouden werden. Politieke partijen werden in de tijd door de jongeren gezien als een pot nat. PSP en D66 kregen wel aandacht omdat deze partijen nieuw waren en daardoor meer onder de aandacht.

In de jaren‘60 mengde zich voor het eerst in de geschiedenis jongeren in de politiek. Politiek was dus niet langer het domein van oude mannetjes in duffe pakken, politiek werd iets van jezelf. De verschillen in bewegingsvrijheid en smaak tussen de verschillende groepen jongeren viel grotendeels weg of werd als minder belangrijk gezien. Nu telde het belang voor de jongeren in het algemeen.

Vietnam De oorlog in Vietnam van de Amerikanen en daarmee de oorlogspolitiek die daar onomstreden aan verbonden zat verliep heel wat minder onopgemerkt. Iedereen kon via de TV zien hoe de Verenigde Staten, het land die ons van de gehate Duitsers had bevrijd, nu tussen 1966 en 1968 meer bommen afwierpen boven Vietnam dan in de gehele Tweede Wereldoorlog. Fragmentatiebommen werden gebruikt om zoveel mogelijk schade aan te richten. Napalm, Agent Orange en ontbladeringsmiddelen, we kennen ze allemaal. De gevolgen zijn nu nog zichtbaar in Vietnam door mismaakte kinderen. Niets bleef de Vietnamese bevolking bespaard. In augustus 1965 keek de hele wereld via de TV naar de opdracht \'Search & Destroy\', wat neerkwam op het plat massaal platbranden van dorpen alleen maar om de eenheden van het bevrijdingsfront uit te schakelen.

Verzet tegen de oorlog in Vietnam kwam in Nederland het eerst van de actiegroep Ban de Bom, die naam had gemaakt met protesten tegen de Nato-Taptoe in 1963. Gesteund door een klein aantal professoren en uitgevoerd door studenten werd de kreet \'Johnson Moordenaar\' nog als belediging gezien van een bevriend staatshoofd, hier stond een gevangenis straf op van maximaal 6 jaar en 600 gulden boette. Maar er kwam verandering, de politiek die de Verenigde Staten voerde had invloed in de Nederlandse samenleving. Want toen op 21 oktober 1967 de Groningse rechter Delfgaauw besloot dat, gemeten naar de maatstaven van Neurenberg en Tokio, Johnson, zijn naaste medewerkers en generaals oorlogsmisdadigers waren. Er volgde een onderzoek, en het resultaat was dat voortaan iedereen het Amerikaanse staatshoofd straffeloos oorlogsmisdadiger kon noemen. De Amsterdamse studentenverenigingen drukten meteen posters met de uitspraak van rechter Delfgaauw erop, de tekst werd vrij klein gedrukt maar de twee woorden Johnson en Oorlogsmisdadiger werden gedrukt met een letterhoogte van 20 centimeter. Hoewel eerst nog studenten werden gearresteerd die dat affiche verspreidden of ophingen werd na 1969 van vervolging afgezien. Studenten voelen zich dus jonge volwassenen en wilden hun stem laten horen. Zij kregen goed onderwijs en waren meer geïnteresseerd in de politiek dan hun ouders toen zij dezelfde leeftijd hadden. Zij voelden zich als jonge volwassenen die de wereld konden veranderen en vonden dat er naar hen geluisterd moest worden. Als je dus alleen maar kijkt naar de Vietnam-oorlog was de invloed op de Nederlandse samenleving heel erg groot. Maar er was meer aan de hand in de wereldpolitiek wat zijn invloed had op de Nederlandse jongeren.

USA contra USSR Wij waren als Nederland niet direct betrokken met de koude oorlog maar hadden wel te lijden van de eventuele gevolgen als de slapende Koude Oorlog opeens zou ontwaken door een conflict. Dat het nooit tot een echte oorlog is gekomen is eigenlijk een wonder, er waren genoeg aanleidingen die voor een van de twee partijen teveel had kunnen zijn.

Tijdens de blokkade van Cuba stonden de wapens tijdens dat conflict op scherp en dat brengt mij meteen bij de \'kern\' van de Koude Oorlog, datgene waar het in Nederland allemaal om draaiden. De grote wapenwedloop en de run op kernwapens van beide landen waren een doorn in het oog van de Nederlanders, en dan vooral van de jongeren die duidelijk hun mening uitten. Grote demonstraties tegen de raketten en kernwapens waren een vaak gezien beeld op in de Nederlandse media. Aan het einde van de jaren zestig veranderde het beeld wel enigszins toen in 1968 het non-proliferatieverdrag gesloten werd dat moest verhinderen dat andere staten toegang zouden krijgen tot de technologie die nodig is om kernwapens te maken. Het was praktisch helemaal afgelopen toen Nixon en Brezjnev het SALT-verdrag sloten.

De invloed die de politiek had op de Nederlandse denkbeelden van die tijd is dus groot te noemen. Iedereen kent de grote demonstraties en rellen uit de jaren zestig tegen de politieke plannen. Bijna op elk besluit dat genomen werd kwamen wel reacties. Dat verschilde ook per groep, over die verschillende groepen straks meer!

Nozems In de vijftiger en zestiger jaren maakte Nederland kennis met een nieuw fenomeen. Er deden zich voor het eerst rellen voor met jongeren. Deze ontevredenheden kondigden een omslag aan in het bestaan van de naoorlogse jeugd. Een omslag waarvan de nozem het symbool werd. Voor het eerst nam de jeugd bezit van de openbare ruimte en daagde zij openlijk het gezag uit. Jongeren scheurden met brommers, leren jassen, een sigaret in de mondhoek en een transistorradio waaruit rock \'n\' roll klonk, op straathoeken en stadspleinen. Ze hadden genoeg van de toen heersende sfeer en het iedereen-kent-iedereen-gevoel. Ze wilden zich helemaal niet meer binden aan een jeugdbeweging, politieke partij of kerk. Ze waren op zoek naar vrijheid en de nieuwe mogelijkheden die de opkomende consumptiemaatschappij hun bood.Dat dit niet zonder slag of stoot zou gaan, namen ze voor lief en was eigenlijk niet te vermijden. Er verschenen dan ook geregeld overspannen berichten in kranten en tijdschriften. Braaf Nederland stond aan de vooravond van grote veranderingen. De sporen daarvan zijn nu nog steeds zichtbaar.

Nederlands-Onderdaan-Zonder-Enig-Moraal. Een naam die vaak met enige afschuw werd uitgesproken, zeker door de oudere en vaak dus ook machthebbende generatie. De nozems waren jongeren In \'55 verschenen in Vrij Nederland 3 bekende artikelen van Jan Vrijman over de nozems van de Nieuwendijk in Amsterdam.

Dit was de bekendste verzamelplek en \'s avonds een druk uitgaanskwartier. Het woord nozem kreeg door zijn reportages een grote bekendheid. Het \'nozemdom\' in Amsterdam bleef echter niet tot de Nieuwendijk beperkt. Overal in de stad vormden cafetaria\'s en cafe\'s hun bases. Met de regelmaat van het politierapport verschenen in de kranten berichten over deze \'weerspannige opgeschoten jongeren\', die door de politie met de gummiknuppel verwijderd moeten worden.

Pleiners en Dijkers Rond 1960 vormde zich op het Leidseplein de \'culturele variant\' van deze nozems, de \'pleiners\' geheten. Ze kozen cafe Reijnders als haar voornaamste trefpunt. Reclame, fotografie, mode, kunst en ook bijvoorbeeld journalistiek boden deze jongeren goede mogelijkheden om zich zelf te ontplooien. Nog jongere mensen (waar je misschien nog beter van kinderen kan spreken), die praktisch allemaal nog op de middelbare school zaten verzamelde zich in de poffertjeskraam op de hoek van de Weteringschans en de Vijzelgracht. Amsterdam werd wederom opgeschrikt toen de politie bekendmaakte dat de Leidsepleinjeugd, maar vooral de \'poffertjeskraamgroep\' een enorm aantal winkeldiefstallen had gepleegd. Het was het begin van de welvaartsmaatschappij. De jongeren wilden meer dan dat ze geld hadden, en de ouders konden steeds maar het zakgeld verhogen.

Die verhoging liep sterk achter op de behoeftes van de jongeren wat zoals verwacht natuurlijk nogal eens tot conflicten leidde. Verder was er de behoefte aan een \'kick\', vaak werd het geld dan ook besteed aan geestverruimende middelen, die erg ‘in’ waren op dat moment: marihuana en natuurlijk LSD oftewel “Acid” Inderdaad, dat spulletje waar ook die vier jongens uit Liverpool mee experimenteerden. En er ook nummers over schreven. “Lucy in the Sky with Diamonds” In die tijd werd er veel met drugs geëxperimenteerd. Grote hoeveelheden LSD kwamen onder de mens. Omdat het middel nog niet bestond en dus nog niet verboden was werd het voor een korte tijd intensief gebruikt door veel mensen die toe waren aan een andere blik op de wereld.

De jongeren die de Nieuwendijk als voornaamste trefpunt hadden, werden nu de \'dijkers\' genoemd. De overkoepelende naam zoals de gewone burger en de kranten deze beide groepen noemden, bleef \'nozem\'. Zwart-wit gezien, waren dit de verschillen tussen deze groepen: de pleiners waren artistiek (of probeerden dat te zijn), hielden van filosoferen en over kunst praten. Ze waren redelijk goed opgeleid, stelden zichzelf graag buiten de maatschappij en waren anti-autoriteit. Ze droegen vaak \'bordeelsluipers\' (dat zijn suede schoenen), luisterden naar jazz, later ook beatmuziek. Ze reden bij voorkeur op een Puch (of Tomos), deze brommer wordt den nu vaak nog steeds gezien als hét symbool van de vrijgevochten jaren \'60 jeugd. De dijkers hielden van rock \'n\' roll muziek, hadden vetkuiven, droegen puntschoenen, witte t-shirts en al dan niet een colbert of leren jasje. Ze waren wat lager geschoold dan de pleiners. Ze reden vooral op opgevoerde \'buikschuivers\' van allerlei verschillende fabrikanten, zoals DKW, Royal Nord, Eysink, Kreidler, en Zundapp. Een overeenkomst met de pleiners was hun hekel aan (geüniformeerd) gezag. Het was vooral deze groep, die rond 1960 de problemen op de Dam veroorzaakte. Al met al baarde deze \'nozems\' de samenleving zorgen. Waar moest het naar toe met het \'keurige\' en gezagsgetrouwe Nederland? Er vonden diverse studies plaats.

Halverwege de jaren \'60 vervaagde langzaam de tegenstrijdigheid. Pleiners en dijkers vonden elkaar in een algemene vorm van opstandigheid. Er was geen behoefte meer om op elkaar te meppen of zelfs te schelden. Gezamelijk werden beat concerten bezocht. Een bekende uitgaansgelegenheid was de dancing \'Las Vegas\' op de Korte Nieuwendijk. Hier speelden de Outsiders en Short 66 geregeld.

Wally Tax (zanger van de Outsiders) zegt over deze periode in de Panorama van 18 februari 1967 het volgende: \"Wij wilden nergens bijhoren, we dachten allemaal hetzelfde, over alle mogelijke dingen. Wij waren allemaal wat men noemde: pleinjeugd. Goed bekent met het Leidseplein en omstreken. En langharig. Ook toen al. Waarom? Gewoon omdat we dat fijn vonden. Je moet toch de aandacht trekken? Je had toen de pleiners en de dijkers, de lui van de Nieuwendijk. Dat was water en vuur. Nou is dat allemaal afgestapt, door elkaar gelopen. Nou kan je praten over pleikers en dijners, en het stelt niks meer voor\". Het was duidelijk, de strijd was beslecht en onbeslist geëindigd. Een nieuwe jongerenbeweging zou zich doen gelden: de Provo\'s. Deze kwam deels voort uit de pleiners en zou nog jaren, o.a. met \'happenings\', tegen de heilige huisjes in Nederland schoppen, alvorens dood te bloeden. Het duurde tot de kraak -en punktijd, tot er weer een opleving van tegendraads jongerenprotest kwam.

Provo\'s Het ontstaan van Provo is te danken aan een ontmoeting tussen Robert Jasper Grootveld en de Roel van Duijn. Grootveld was een glazenwasser toen hij zich bezig ging houden met antireclame en de opbouw van een tegencultuur tegen de consumptiemaatschappij. Vanaf 1961 sierde hij de sigarettenadvertentie met een grote ‘K’ voor kanker. De verslaving aan een sigaret gebruikte Grootveld als symbool van de verslaving van de moderne consument. Hij werd in december 1961 ook gearresteerd vanwege het bekladden van de advertenties en belandde in de gevangenis. Na zijn vrijlating kreeg hij een pand tot zijn beschikking en wijdde dit tot ‘anti-rooktempel’. Er werden in de tempel bijeenkomsten gehouden onder belangstelling van personen als Harry Mulisch en Ramses Shaffy. Het bestaan van de tempel was niet van lange duur, de tempel brandde een paar weken later af en Grootveld kreeg een voorwaardelijke gevangenisstraf wegens brandstichting. Vanaf 1964 vonden zijn bijeenkomst plaats bij het standbeeld ‘Het Lieverdje’, het beeld was geplaatst door sigarettenfabrikant Hunter. Roel van Duijn was betrokken bij Ban-de-Bom acties in november 1961 in Den Haag. Van Duijn was iemand die wilde provoceren en mensen daartoe opriep. Van Duijn was schrijver, maar na ruzie op zijn werk besloot hij een eigen krant op te richten. Als naam koos hij voor Provo, afkomstig van provoceren en provocatie.

In 1965 werd via pamfletten de meningen van provo verspreid. In die tijd maakte (toen nog prinses) Koningin Beatrix bekend zich te verloven met de Duitse Claus von Amsberg. Hierdoor ontstond protest bij de Provo’s. Zij strooiden pamfletten uit met teksten die duidelijk maakten dat zij het absoluut niet eens waren met de aanstaande bruidegom. Koningin Beatrix maakte bekend dat ze in Amsterdam zou gaan trouwen, dit was nog nooit eerder door een Oranje gedaan. Het eerste nummer van het tijdschrift Provo verscheen op 12 juli 1965. Een week later werd het in beslag genomen door de politie en de redacteuren, waaronder Van Duijn, werden in hechtenis genomen. Van Duijn en zijn vrienden noemden zich vanaf die tijd Provo’s. Vanaf 31 juli 1965 veranderden de happenings in een toeloop van mensen en een gratis optreden van de politie. Het geweld van de politie nam toe. Er volgden veel arrestaties. De Provo’s vroegen aan de gemeente of de politie wilde stoppen met optreden, maar hieraan werd geen gehoor gegeven. De Provo’s hinderden het verkeer en verstoorden de orde volgens de politie.

In 1967 werd de Amsterdamse burgemeester op het matje geroepen bij de minister-president en die vond dat het klaar moest zijn met de ordeverstoring in de hoofdstad. Hierop volgde een commissie die een vernietigend rapport schreef en hierop werd burgemeester van Hall, van Amsterdam, ontslagen. Een paar dagen later verdween ook Provo. De Provo’s vonden het instituut Provo onbruikbaar en probeerden vanaf nu een andere manier te vinden voor het verkondigen van hun ideeën. Er volgden nog wel demonstraties tegen de oorlog in Vietnam en voor de Witteplannen.

Hippies Aan het eind van de jaren ’60 draaide het veel om liefde. Liefde ten opzichte van elkaar, liefde binnen communes, liefde in alle mogelijke betekenissen. De hippies waren mensen waarbij het vooral om liefde draaide. Hippies waren het oneens met een leefstijl met veel materiele waarde. Zij wilden zich afzetten tegen een streng georganiseerde, gemanipuleerde welvaartsmaatschappij. De oorsprong voor deze subcultuur ligt aan de westkant van de VS. De jonge volwassenen bevonden zich op universiteiten en veel van deze universiteiten waren gevestigd aan de westkant van de VS. Zo ook de Berkeley University, aan de baai van San Francisco. Op Berkeley University werd regelmatig geprotesteerd tegen de maatschappij. In 1964 kwam er een verbod op het protesteren. Dit leidde alleen maar tot meer ontevredenheid. Veel studenten begonnen zich af te zetten tegen de consumptiemaatschappij. Hieruit is de hippiebeweging ontstaan. Enkele kenmerken van de hippiebeweging zijn samenleven in communeverband, het gebruik van drugs, ‘andere’ kleding, niet gericht op consumptiemaatschappij, lange haardracht

Communes waren een leefgemeenschap. Al het geld wat binnenkomt, is voor iedereen. Men heeft in een commune geen eigen bezit. Vaak leefden de communeleden van eigen geteelde groente en zelfgemaakte kleding en meubelen. Het leven in een commune was redelijk vrij. Iedereen hield van elkaar en het gebeurde vaak genoeg dat communeleden seks met elkaar hadden en voor de rest alleen vrienden waren. Een vrije relatie op het gebied van seksualiteit. Naar mijn mening is een commune niet geheel zo vrij als het lijkt. De mensen horen bij een leefgemeenschap en het lijkt mij moeilijk om met deze leefgemeenschap te breken. De mensen waren dus niet zo vrij. Hippies worden in verband gebracht met wiet. De hippies geloofden in een betere wereld en waren vaak ook geïnteresseerd in het bovennatuurlijk en in godsdiensten als boeddhisme en hindoeïsme. Het spirituele in de mens moet naar boven komen en door middel van drugs o.a. LSD werd dit vaak genoeg geprobeerd.

Ook in Amerika had je natuurlijk de jeugd die zich begon te vormen. Iedereen kent wel de bekende strijd tussen de Sharks en de Jets in de West Side Story. Maar of die groepen in Amerika net zo\'n invloed hadden als in Nederland is toch voor mij een beetje onduidelijk gebleven. Want moet je deze film nu wel of niet met een korreltje zout nemen. Ik heb namelijk in de door ons gebruikte bronnen weinig informatie gevonden over de eventuele \'extreme\' jongerengroepen. Wel had je in Amerika veel Hippies. Maar deze zorgden niet echt voor zoveel opschudding in het publieke leven zoals de Nozems dat in Nederland deden. De jeugd van Amerika was wel rebels, denk met name aan Woodstock waar ze met ze tienduizenden tegelijk zonder te betalen door de hekken heen braken en voor flink wat opschudding zorgden in de Amerikaanse samenleving. Maar de onrust zoals die hier in de Lage Landen op straat heerste was daar niet van toepassing.