Zwartboek door Laurens Abbink Spaink

Gebruikte editie Eerste druk: september 2006
Gebruikte druk: eerste
Aantal bladzijden: 206
Uitgever: Podium, Amsterdam

Gegevens voorkant Op de voorkant staat een afbeelding uit de film, waarbij Rachel Stein verleidelijk naar de Duitse officier Müntze kijkt.

Genre “Zwartboek”is een verboeking of novelisering van een film. In Nederland is dit een ongebruikelijke procédé. Het werd ooit bij de thriller “De Lift”van Dick Maas in 1982 toegepast, maar in de Verenigde Staten komt het vaak voor dat een film leidt tot een boek. Natuurlijk is het een roman over de Tweede Wereldoorlog, maar de schrijver van de verboeking, Laurens Abbink Spaink, noemt het ook een literaire thriller. Wie meer over de film wil weten, kiest voor de website www.zwartboekdefilm.nl .

Over de totstandkoming van de roman In een interview op 15 september in het NRC.next vertelt de schrijvers over de totstandkoming van zijn roman aan Laura van Baars het volgende:

Vanachter zijn bureau vertelt Abbink Spaink (32) over hoe hij het scenario van Zwartboek bewerkte tot een roman. Boekverfilmingen komen in Nederland vaak voor, maar het omgekeerde, namelijk de ‘verboeking’, of ‘novelisatie’, van een scenario, is vrijwel uniek. In 1983 gebeurde dit met de film De Lift van Dick Maas. Meer recent werden kinderfilms als Lepel (2005) en Knetter (2005) verboekt. Terwijl in Nederland uitgevers terughoudend zijn met het uitgeven van verboekingen, zijn ‘novelisations’ in de Verenigde Staten juist ontzettend populair. 80 procent van de films wordt daar verboekt, met name met het oog op de commerciële exploitatie van de film. Een verboeking is voornamelijk een reclame-instrument, dat in hoog tempo door broodschrijvers wordt geproduceerd. De uitgever bepaalt wat er wordt beschreven. Meestal wijkt het boek zo min mogelijk van het scenario af. Een verboeking bestaat daardoor grotendeels uit dialogen en heeft een hoog leesritme. De literaire waarde is nihil. Het gaat erom dat de boekomslagen met de filmposter in de winkels liggen om nog meer bezoekers naar de bioscoop te trekken. „Zo’n Amerikaanse verboeking heb ik misschien één keer vluchtig ingekeken”, zegt Abbink Spaink. Zwartboek schreef hij, samen met redacteur Erik Brus, in twee en een halve maand tijd. Abbink Spaink: „Zwartboek was een goede oefening in het vertellen van een verhaal, maar ik heb er geen lessen uit getrokken voor mijn eigen romans.” Geschikt voor … Natuurlijk voor scholieren die de film in de bioscoop hebben gezien en dit handig willen gebruiken voor het lezen van een nummer voor hun literatuurlijst. Ik zou dat best willen toejuichen voor de vmbo- en havo-afdeling, maar voor een vwo-eindexamen heeft het boek te weinig gewicht. Aan de andere kant levert “Zwartboek” in combinatie met “De donkere kamer van Damocles” natuurlijk wel weer een aantal leuke vragen bij een mondeling op. Het is natuurlijk wel aardig om in een literatuurproject of profielwerkstuk de relatie tussen verfilming en boek op te nemen. Juist omdat er in Nederland zo weinig gebruik wordt gemaakt van dit procédé, zouden leerlingen met C & M in hun profiel een aardig item in hun opdracht kunnen verwerking, nl. een apart hoofdstuk wijden aan film en verboeking. Als nummer op de literatuurlijst zou ik het boek willen waarderen met 1 punt.

Mededeling van de uitgever Zwartboek, de roman, werd in nauw overleg met Paul Verhoeven en zijn scenarioschrijver Gerard Soeteman afgeleid van het filmscenario. Deze voor Nederland unieke ‘novelization’ werd in opdracht van Podium gerealiseerd door Laurens Abbink Spaink i.s.m. Erik Brus. Aan het scenario werd door Soeteman en Verhoeven jarenlang gewerkt. Naast te zijn geselecteerd voor het filmfestival van Venetië en Toronto is ‘Zwartboek’ ook gekozen als Nederlandse inzending voor de Oscar voor beste niet-Engelstalige film. De flaptekst : Zwartboek, de roman Wanneer haar onderduikadres wordt gebombardeerd, probeert de jonge joodse jazz-zangeres Rachel Stein te vluchten naar reeds bevrijd gebied. Haar poging de Biesbosch over te steken mislukt jammerlijk. De boot stuit op een Duitse patrouille en alle vluchtelingen aan boord worden op brute wijze afgeslacht. Als door een wonder weet Rachel aan de dood te ontsnappen. Ze raakt, onder de schuilnaam Ellis de Vries, betrokken bij het Nederlandse verzet. Als ze de opdracht krijgt een Duitse officier te verleiden, ontdekt ze dat \'goed\' en \'fout\' angstaanjagend dicht bij elkaar liggen.

Motto en opdracht Er is geen motto en geen opdracht.

Structuur en verhaalopbouw Er is een proloog en een epiloog, waarin wordt verteld wat de voorgeschiedenis van Rachel Stein is en wat er na de oorlog met haar gebeurd is. Dan zijn er vijf getitelde en Romein genummerde hoofdstukken (een klassieke opbouw dus) die alle weer worden onderverdeeld in een aantal kleinere eenheden (subhoofdstukken, aangegeven met een nummer) De hoofdstukken worden in chronologische volgorde verteld: nl. van het einde van de oorlog tot net na de bevrijding. Er zijn geen flashbacks. Wel kun je heel goed merken dat er een film aan de basis heeft gestaan. Er gebeuren ontzettend veel dingen: er is relatief weinig gelegenheid voor reflectie op de gebeurtenissen door de vertelster. Ook eindigt elke subhoofdstuk met een soort cliffhanger: een gebeurtenis die op zijn hoogtepunt wordt afgebroken en direct daarop in het volgende hoofdstuk weer wordt opgepakt. Die methode is natuurlijk wel beïnvloed door de film.

Helemaal aan het einde van het boek geven Paul Verhoeven en Gerard Soeteman een verantwoording voor de historische feiten en personages die model hebben gestaan voor de filmfiguren. Foto’s : midden in het boek worden enkele kleurenfoto’s van filmpassages opgenomen.

Perspectief Het verhaal wordt verteld vanuit het personale perspectief (zij-vertelster) van 26-jarige Rachel Stein. We leren haar gevoelens en gedachten kennen. Maar proloog en epiloog hebben een alwetende vertelinstantie.

Titelverklaring Een zwartboek wordt meestal opgesteld naar aanleiding van zaken die verkeerd zijn gegaan, bijvoorbeeld bij de Schipholbrand of de vuurwerkramp in Enschede. In dit boek over het verzet en verraad in de Tweede Wereldoorlog gaat het over de dingen die in de oorlog verkeerd zijn gegaan. In de verantwoording achteraf geeft Paul Verhoeven ook een directe verklaring voor de filmtitel. De Haagse advocaat in film en boek mr. Smaal is een model van de historische figuur mr. De Boer. Hij had een bestand in zwarte, gebonden boekjes waarin veel informatie over het verzet en het verraad was opgetekend. Verhoeven geeft aan dat zijn filmtitel afkomstig is van dit zwarte aantekenboekje van mr. Smaal.

Tijd en decor De roman speelt aan het einde van de Tweede Wereldoorlog; het is september 1944 en Rachel is 26 jaar. Ze zit ondergedoken en vanaf dat moment gaan de gebeurtenissen in een rap tempo. Het laatste deel “De Bevrijding”speelt uiteraard kort na de bevrijding van Nederland (mei 1945) Het eerste deel van de belangenruimte en de geografische ruimte is een onderduikadres in de Biesbosch. Daarna verplaatst het decor zich naar den Haag, waar de verzetsgroep van Kuipers roet in de oorlogsmachine van de Duitsers wil gooien. . Thematiek en symboliek Uiteraard wilde Verhoeven met deze film een idee geven van het verzet in de Tweede Wereldoorlog. In “Soldaat van Oranje”had hij de heldenkant van het verzet benadrukt, maar met deze film wil hij graag aangeven dat de lijn tussen heldendom en verraad, of zo je wilt , tussen goed en kwaad soms flinterdun is. Dat is heel goed te zien in de persoon van Rachel. Ze is nota bene Joodse, maar gaat op verzoek van de verzetgroep een relatie aan met de Duitse SD-officier Müntze. Dat wordt haar natuurlijk na de oorlog verweten, en degene die haar kunnen vrijpleiten, zijn dood. Ik zie daarin toch wel een grote overeenkomst met één van de beste oorlogsromans van W.F. Hermans, waarin Henri Osewoudt na de oorlog ook verdacht wordt van verraad. ( “De Donkere Kamer van Damocles”) Daarom zouden die twee boeken wel een aardige combinatie zijn op een literatuurlijst.

Er zijn meer mensen in de roman aanwezig bij wie de scheidslijn tussen goed en kwaad maar dun is. Verhoeven geeft de Duitsers Müntze en Franken ook goede trekjes mee en de grote verrader blijkt tenslotte Hans (in de film gespeeld door Thom Hoffman ) te zijn. De grote verleiding voor hem was om rijke Joden aan te geven bij de SD. In de film wordt duidelijk gemaakt dat het heus niet allemaal rozengeur en maneschijn was met betrekking tot het verzet in Nederland. Typerend voor het vriend-en vijandmotief is ook dat direct na de oorlog de Nederlanders zich als beesten gedragen ten opzichte van de mensen die ze hebben opgepakt. (a.s. het kaalknippen van de moffenhoeren en de poeptonscéne met Rachel)

Verhoeven zegt in een interview beïnvloed te zijn geweest door de Amerikaanse houding ten aanzien van het vaderland. Na 11-09 is hij ziek van het patriottisme in de V.S. Hij verwachtte dan ook niet dat hij een dergelijk soort film over Amerika zou kunnen maken.

Samenvatting van de inhoud In de “proloog” wordt gesteld dat de familie Stein vanuit Duitsland naar Nederland is gevlucht en dat anno 1942 wordt besloten om in ergens in Nederland onder te duiken. Dochter Rachel Stein wil echter niet bij haar ouders en broer onderduiken.

I De Biesbosch Rachel Stein (26 jaar) zit ondergedoken bij een christelijk gezin in de Biesbosch. Ze wordt door de boer heel kort gehouden. Aan de andere kant werpt hij heimelijke blikken in de richting van de knappe Rachel. Ze mag eigenlijk nooit naar buiten, maar op een septembermiddag doet ze het toch en ze gaat liggen zonnen. Er komt een jonge man in zijn zeilboot voorbij varen en ze gaat met hem mee in de boot. Rob is heel aantrekkelijk. Maar dan komt er plotseling een geallieerde bommenwerper overvliegen die zijn bommen moet laten vallen, omdat hij anders dreigt neer te storten. In de verte ziet ze dat een bom bij toeval op de boerderij valt, waarin ze zat ondergedoken. Maar zij blijft nu natuurlijk leven en ze is door toeval de dans ontsprongen. Ze gaat met Rob mee en blijft een paar dagen bij hen ondergedoken. Ze krijgt een seksuele relatie met Rob. Enkele dagen later komt er een man langs [Van Gein] die zegt dat de Duitsers haar op het spoor zijn, omdat in de afgebrande boerderij een persoonsbewijs is gevonden. Hij wil haar echter wel helpen om naar België te ontsnappen. Dat wil Rachel wel, maar er is wel een flink bedrag voor nodig. Nu beschikte het gezin Stein voor de oorlog over een flinke hoeveelheid pecunia, die in bewaring is gegeven in Den Haag. Ze gaat het geld ophalen bij mr. Smaal. Daarna gaat ze met Rob naar de vluchtboot. Ze ontmoet daar ook haar ouders en broer. Maar al snel heeft Rob (die met haar wil meevluchten) door dat er iets niet in orde is. Hij is zeeman en de boot vaart de verkeerde kant op. Het blijkt een hinderlaag te zijn en alle joden worden doodgeschoten. De enige die weet te ontkomen, door in het water te springen en zich verborgen te houden, is Rachel. Ze krijgt vanuit haar positie een blik op een Duitser die het verraad ten uitvoer brengt. Later blijkt dit ene Franken, een Duitse SD-officier te zijn. Ze houdt zich verder schuil en weet als enige te ontkomen.

II Silentium Dit hoofdstuk begint met een passage waarin Rachel in een doodskist (met luchtgaten) ligt en een Duitse soldaat de kist controleert. De man van Silentium (begrafenisonderneming) beweert dat ze aan vlektyfus gestorven is en daardoor mag de kist weer snel dicht. Maar Rachel is niet dood: ze is gevonden door leden van verzetsgroep- Kuipers, die was gewaarschuwd door mensen uit de buurt van de overval. Die zijn haar komen ophalen en verven nu haar haren blond. Ze wordt te werk gesteld in een gaarkeuken, maar krijgt niet lang daarna het verzoek om mee te doen aan een opdracht voor het verzet. Vanaf dat moment heeft ze ook Ellis de Vries. Ze stemt daarin graag toe, want ze wil eigenlijk wraak nemen op wat haar overkomen is. Er is sprake van een dropping, maar wanneer ze de wapens en medicijnen willen ophalen, worden ze verrast door Duitse soldaten. Deze worden echter allemaal neergeknald door Hans, de heldhaftigste man in de groep. De spullen moeten daarna nog vervoerd worden. Hans en Rachel gaan met de trein en in hun koffers zitten de gedropte spullen. In de trein komt er controle en Rachel die eerst als partner van Hans moet doorgaan, doet net of ze ruzie krijgen. Ze gaat een coupé binnen waarin een Duitse officier zit. Deze “Müntze “ is heel hoffelijk en helpt haar de koffer in het rek te leggen. Hij vertelt over zijn mooie postzegelverzameling, waarin enkele waardevolle Nederlandse zegels ontbreken. Rachel veinst belangstelling wanneer de controle in de coupé komt, maar de officier heeft veel macht en daardoor wordt de controle niet doorgezet. Gaandeweg de reis raakt Rachel in de ban van de man: hij is heel vriendelijk en voorkomend. Hij wil haar wel thuis afzetten, maar dat weigert ze toch. Later wordt de verzetsgroep met zoon Tim Kuipers toch opgerold: opnieuw lijkt er sprake van verraad en vader Kuipers wil gaan verkassen. Maar een andere mogelijkheid is om Müntze zo ver te krijgen dat ze Tim en de anderen niet zullen executeren. Daarvoor zou Rachel contact moeten zoeken met de Duitser. Hoe ver wil ze gaan om Tim te bevrijden? Wil ze ook naar bed met de Duitser? Om geheel goed voorbereid te zijn blondeert ze ook haar schaamhaar. Hans is daarvan getuige: hij vertelt over de insuline die ook gedropt is en Rachel krijgt de indruk dat hij een arts is.

III De Sicherheitsdienst Rachel gaat eerst langs bij mr. Smaal: ze vertelt dat ze alleen is overgebleven. Daarna gaat ze naar het kantoor van de SD en vraagt toegang tot Müntze. Ze brengt hem de kostbare zegels waarnaar hij op zoek was en waarop koningin Wilhelmina stond afgebeeld. Hij is blij verrast. Maar hij moet naar een feest. Hij vraagt of Rachel mee gaat en dat wil ze wel. Op het feestje moet ze zingen: Duitse liedjes. Dat had ze vroeger als hobby gedaan in Duitsland: ze kan heel goed zingen, maar ze walgt van zichzelf als ze voor de Duitse officieren moet zingen. Er is ook nog een andere “moffenhoer” Ronnie (in de film Halina Rein) die het met Franken heeft aangelegd. Ronnie is duidelijk een opportuniste, die zo de oorlog wil overleven. De relatie is voornamelijk op geilheid en seks gericht. Ook Rachel (Ellis) gaat met haar officier naar bed. Hij is bij een bombardement zijn vrouw en kind verloren. Toch lijkt er sprake van een echte verliefdheid. Ze gaat ook bij de SD werken net als Ronnie en moet op een dag het verhoor van Tim uittypen. Dat geeft haar ook gelegenheid om afluisterapparatuur die ze heeft meegekregen van de verzetsgroep te installeren achter een portret. Op die manier kunnen gesprekken worden afgeluisterd. Franken wil de terroristen executeren, maar Müntze weigert dat aan het einde van de oorlog. Hij heeft liever een status quo met het verzet. Mr. Smaal lijkt daarin te bemiddelen. Bij het afluisteren merkt Rachel dat een van de stemmen die van Van Gein is: hij was dus een verrader en de verzetsgroep onder aanvoering van Hans wil die Van Gein liquideren. Ze wachten hem op, maar opnieuw loopt het uit de hand. Theo schiet nu ook iemand neer, nl. Van Gein (Theo is christelijk en principieel tegen doden) maar Van Gein stond op het punt om Rachel te vermoorden. Een andere verzetsheld is gewond geraakt en Hans weet de kogel bij deze Kees te verwijderen. Opnieuw wordt Rachel op het idee gebracht dat Hans arts is. De verzetsgroep hoort later dat er veertig gijzelaars voor de wraak op de moord op Van Gein zullen worden opgepakt: vooral Franken zit erachter. Daarom willen ze nu toch een begin maken met de bevrijding van de andere leden van de verzetsgroep. Rachel moet daarin een rol spelen, omdat ze binnen het kantoor van de SD kan komen. In het laatste subhoofstuk vrijen Rachel en Müntze met elkaar. Hij weet dat ze een joodse is. Maar dat maakt hem eigenlijk weinig uit.

IV Het feest Het is 20 april 1945, de verjaardag van Hitler. Het is feest in het gebouw van de SD. Müntze heeft bij zijn superieuren Franken verdacht gemaakt . Hij zou zich verrijken met het doden van welgestelde joden, maar Franken lijkt gewaarschuwd te zijn en heeft een verder lege brandkast. Hem kan niets worden verweten. Dan keert de situatie zich om en wordt juist Müntze gearresteerd, omdat hij zou onderhandelen met de vijand over het niet executeren van terroristen. Dat is hoogverraad en Müntze zal daarom gedood worden. Rachel brengt dat bericht over bij Kuipers en wil dat Hans c.s. ook de SD-officier bevrijden, wanneer ze de andere leden van de verzetsgroep gaan ontzetten. Ze moet het kolenhok in het gebouw openzetten en dat lukt haar. Maar tijdens het feest als ze met Franken danst, gaat alles weer mis. De overval van het verzet mislukt en Rachel wordt door Franken ontmaskerd: hij heeft het al die tijd geweten dat ze apparatuur had gezet. Ze wordt eveneens gevangen gezet en als dubbelspion gezien. De volgende dag zal ze geëxecuteerd worden. Maar de volgende morgen wordt ze bevrijd door Müntze die weer is geholpen door zijn chauffeur. Ze rijden naar De Biesbosch en zeilen in de boot van Rob. Müntze draagt de kleren van Rob. Ze beleven een paar mooie dagen: ze praten over de oorlog: zo vragen ze zich af wie de rotte appel in de verzetsgroep is. Wie is de informant van Franken? Ze spreken ook over de toekomst na de oorlog. Rachel wil wel naar New York om zangeres te worden. Wanneer ze aan het zwemmen zijn, horen ze gewone mensen “Oranje Boven” zingen. Het is 5 mei 1945: Nederland is bevrijd. Maar gek genoeg is Rachel bang voor de bevrijding. Wat zal men haar allemaal aanrekenen?

V De bevrijding Het is chaos na de bevrijding: veel moffenhoeren worden opgepakt en de Binnenlandse Strijdkrachten pakken ook verraders op. Rachel houdt zich gedeisd, maar Ronnie zit pontificaal en opportunistisch op een Canadese tank. Rachel en Müntze bezoeken mr. Smaal: ze verdenken hem van de verrijking, maar als ze in zijn huis zijn, wordt er aangebeld en Smaal wordt neergeschoten. Müntze probeert de dader te achtervolgen, maar hij wordt gepakt door Cas, een lid van de verzetsgroep. De dader van de moordaanslag op Smaal ontsnapt op die manier. Rachel heeft wel het zwarte boekje van Smaal kunnen meenemen. Ze wordt gevangen gezet en verdacht van verraad. Ze zit tussen Duitsers en NSB’ers en de mensen die haar moeten bewaken, zijn beesten. Zo krijgt ze o.a. een poepton vol met stront over haar heen gegoten. Vlak daarop komt een Canadese officier samen met Hans Akkermans, adjudant van de Prins haar redden. Hans vertelt haar over de mislukte overval en de dood van Tim. De groep-Kuipers verdacht haar van verraad en wilde haar dood hebben. Hij zelf heeft de overval maar nauwelijks overleefd. Inderdaad blijkt hij dokter te zijn. Ze gaat met hem mee en hoort van hem dat Müntze door de Duitsers zelf is geëxecuteerd. Dat was toegestaan door een Canadese offcier in het kader van het oorlogsrecht. Dan geeft Hans haar een injectie: het blijkt een overdosis insuline te zijn. Ze weet echter dat chocolade dat effect weer teniet kan doen en eet daarom enkele repen Canadese chocola. Daarna springt ze uit het raam en wordt door de feestende menigte opgevangen. Ook Hans die haar narent, komt in het feestgewoel terecht, waardoor Rachel kan ontsnappen.

Later is Rachel aanwezig bij het opgraven van het lijk van Tim Kuipers. Zijn vader is erg ontdaan als hij dat voor zich ziet. Ze raakt met hem in gesprek en vertelt dat Hans degene is die het verraad heeft gepleegd. Hij was al eens een keer eerder opgepakt door de Duitsers en ze hadden hem voor de keus gesteld: of meewerken of meteen de kogel. Hans had meegewerkt. Vader Kuipers is geheel ontdaan. Hij had het niet van Hans verwacht. Wanneer ze terug zijn in Silentium om de lijken op te baren, merken ze dat Hans er met een lijkwagen vandoor is gegaan. Hij zal willen vluchten via België. Kuipers en Rachel gaan er achteraan. Ze rijden de lijkwagen klem en nemen de lijkkist waarin Hans ligt (niet dood) want er is een truc met de doodskist bedacht waardoor hij adem kan halen (net als met Rachel in het begin) Rachel kruipt op de kist en draait de moeren stevig aan, maar Hans biedt haar vanuit de lijkkist geld aan dat hij heeft meegenomen. Maar Rachel geeft echter niet toe en draait ook het kruis met de laatste mogelijkheid om lucht te krijgen dicht. Ze laten Hans een langzame dood sterven. Toch praten Kuipers en Rachel in een laatste dialoog erover. Kuipers wil beter zijn dan een verrader, maar Rachel houdt vol dat Hans dood moet. In de kist ligt het geld van de joodse slachtoffers. Na de oorlog wil ze naar New York: om te zingen.

Epiloog Rachel is niet naar Amerika gegaan, maar naar Palestina. Ze trouwde en met het geld van de joodse slachtoffers stichtte ze een kibboets, waar ze nog jarenlang als onderwijzeres heeft gewerkt.

De auteur Laurens werd geboren in 1973. In 2004 publiceerde Laurens Abbink Spaink zijn debuutroman “Broer”