De ruimte van Sokolov door Leon de Winter

Auteur: Leon de Winter
Titel: De ruimte van Sokolov
Ondertitel: -- Aantal bladzijdes: 411
Eerste druk: 1992
Uitgever: De bezige bij
Leestijd: 9 uur
Uitgelezen op: 20 augustus 2001

Waarom ik dit boek heb gelezen? Ik heb dit boek gekozen omdat ik een stukje erover gelezen had en het leek me een heel spannend boek, een thriller, ik had nog geen thriller gelezen dus probeerde ik deze. Mijn broer had dit boek ook gelezen en hij vond dit een heel leuk en spannend boek.

Verwachting vooraf Omdat mij verteld was en ik ook zelf heb gelezen dat dit een heel spannend boek was, verwachtte ik dus dat dit boek ook heel spannend zou gaan worden.

Eerste reactie achteraf Toen ik net een tijdje met het boek bezig was, was ik wel teleurgesteld, want ik vond het best wel saai, vooral de lange gesprekken en de flashbacks, maar toen ik verder doorlas werd het wel heel leuk en spannend. Toen had ik het boek al snel helemaal uit, ondanks de 411 bladzijdes.

Door dit werk ben ik gaan nadenken over verschillende dingen die in dit boek voorkwamen, zoals vriendschap, verraad en hoe snel iemand van het hebben van een goede baan ineens in de goot kan belanden. Ik had hier nog nooit zo over nagedacht dat sommige dingen plotseling zo erg kunnen veranderen, Lev en Sasja Sokolv waren de beste vrienden, maar later liet Lev Sasja altijd de vuile karwijtjes opknappen voor hem en op het einde van het verhaal wilde hij hem zelfs vermoorden. Maar op zijn beurt verraadde Sasja hem weer en vermoorde hem. Door dit boek heb ik nou ook vanalles van een hel andere kant gezien, die ik zelf nog nooit heb meegemaakt.

Motto+Voorwoord Opdracht: Voor Jessica

Motto: \'Niets zult ge zien in de eeuwig lege verte, De stap niet horen die ge doet, Geen steunpunt vinden voor uw voet\' Goethe, Faust

Dit motto is als volgt te verklaren. Na het ontploffen van de Oktjabr is Sokolov helemaal van de kaart. Hij weet dat hij gefaald heeft. In zijn vriendschap met Lev, die hij volgens eigen zeggen verraden heeft, maar ook in zijn werk. De Oktjabr had nooit mogen ontploffen. Hierdoor gaat hij aan de drank. Hij zoekt een uitweg. Maar die biedt deze drank niet. Het is de eeuwige verte. De drank versterkt het gevoel dat hij een loser is. Hij heeft geen vrienden meer, geen steunpunten op wie hij kan rusten in moeilijke tijden.

\"Geloof je niet dat God alles ziet?\" \"God is een luxe die ik me niet kan veroorloven\" Woody Allen, Crime and Misdemeanors

Het lijkt een dialoog tussen Sokolov en Lev. Sokolov die in vastigheid gelooft, in god bijvoorbeeld. Lev zou blufferig de tweede zin zeggen. Altijd uitdagen.

Titel De \'ruimte\' van Sokolov is op verschillende manieren als titel uit te leggen. Op de eerste plaats heeft de titel te maken met de morele ruimte die Sokolov zichzelf geeft om te handelen: deze is sterk beperkt door principes en regels. Sokolov is een moralist. Op de tweede plaats heeft de titel te maken met de bespiegelingen van de ruimtevaartdeskundige Sokolov over het ontstaan van de ruimte na de big bang en zijn plaats daarin, over zijn identiteit en over de zin van het bestaan. De ruimte van Sokolov is dan te verstaan als: het universum zoals Sokolov dat ziet. Als metallurg doet Sokolov mee aan de Russische poging met raketten de ruimte te veroveren. Hij gelooft in de big bangtheorie dat de ruimte ontstaan is uit één explosie van energie die alle deeltjes produceerde waaruit materie is ontstaan. De ruimte is uit het niets ontstaan en zal weer in het niets eindigen. Geloof in dat idee maakt het leven voor Sokolov zinloos. Hij aanvaardt geen God die alles heeft gemaakt en zich met de mensen bemoeit. Hij deelt de visie van wetenschappers dat het inzicht in het universum totaal afhankelijk is van de individuele waarnemer, dat ieder zijn eigen universum creëert. De ruimte van Sokolov verdwijnt dus met zijn dood. En in deze onbegrijpelijke chaos van dit universum moet hij zijn leven leven en hij kan dit niet zonder het houvast van in de cultuur overgeleverde morele waarden. Op de derde plaats kan je de titel zien als een verwijzing naar het innerlijk universum van Sokolov. Het boek is een reis door het universum van de ziel van Sokolov. Hij vraagt zich, eenzaam, ontheemd en volkomen in de goot geraakt in Tel Aviv af wie en wat hij nu eigenlijk is. In zijn dronkenschap worden alle herinneringen aan het verleden weer opgeroepen en hij maakt een reis door zijn eigen verleden. Alle flashbacks over het leven in Rusland zijn etappes in die reis. \"Sokolov zweefde te midden van alles wat hij ooit eerder had gezien, en hij keek naar wie hij was geweest als baby, als schooljongen als echtgenoot, en ook kon hij naar zijn ouders kijken en naar zijn schoolboeken en zijn handschoenen en de vrouwen die hij had liefgehad.\" Wie is de echte Sokolov? Vooral als de wodka de muur van regels en principes aantast en zijn geest bevrijdt is dat de vraag waarmee Sokolov zich eigenlijk het hele verhaal bezighoudt: een reis door het innerlijk universum op zoek naar de eigen identiteit: Jood? Nepjood? Rus? Roemeen? Wetenschapper? Oplichter? Op de vierde plaats kan je het woord ruimte verhaaltechnisch letterlijk nemen: de ruimte waarin Sokolov zich beweegt. De ruimte in het verhaal is een belangrijk motief. Sokolov behoort in de USSR tot de nomenklatoera, de rijke bovenlaag voor wie het communisme een dragelijk systeem is. Er is niets in Kaliningrad wat hem ontbreekt: interessant werk, goed huwelijk, geld, status. Vanuit het perspectief van de gevierde wetenschapper is de Sovjet Unie een prima systeem. Na de ramp met de raket de Oktjobr verandert de ruimte van Sokolov: het decor wordt het verbanningsoord Tomsk in Siberië. Nu beziet hij vanuit het perspectief van de arme Rus het Sovjetsysteem. Dat zet alle principes die hij had op zijn kop. Als hij tenslotte als straatveger de straten van Tel Aviv schoonveegt, is zijn perspectief wederom veranderd. Hij maakt zich nu druk om de vervuiling van het milieu! In de USSR bestond die morele waarde niet; daar was de natuur iets wat geëxploiteerd diende te worden en niemand -ook Sokolov niet- die zich druk maakt over het milieu. In het begin woonde hij in Tel Aviv in een miljonairsflat en keek hij neer op de Jemenitische joden in de armenwijken, als gold het een mindere diersoort. Toen zijn ruimte veranderde en hij in een armoedig kamertje woonde in diezelfde Jemenitische wijk, veranderde zijn kijk op die mensen. Hij bewonderde hen dat ze in staat waren om hun straatjes en huisjes schoon te houden en hun kinderen op te voeden. Dat kon hij zelf niet! Zijn gevoel van eigenwaard is tot nul gedaald. Hij gooit zich letterlijk aan de voeten van de straatvegersbaas als deze hem wil ontslaan. Maar als hij tenslotte weer op een miljonairsflat woont, is zijn gedrag weer totaal anders: ambitieus, arrogant, zelfverzekerd. Kortom, afhankelijk van de materiële en ruimtelijke omstandigheden zijn er vele Sokolov\'s. Wie is de echte?

Genre Nederlands Literaire Roman. Mengelvorm van psychologisch en een thriller. Dit omdat we merken hoe het karakter van Sokolov echt heel erg verandert. In het begin van het verhaal is het een stumpert, die zijn baan verloren heeft, en aan de alcohol is geraakt. Hij ziet geen andere uitweg dan naar Israël \'te vluchten\', om een ander bestaan op te bouwen. Eenmaal in Israël is zijn leven ook geen rozengeur en maneschijn, want hij blijft nog steeds aan de drank en een echte goede baan, naar zijn opleiding, heeft hij nog steeds niet. Dan ontmoet hij Lev, die hem weer een baan geeft en hem een reden om te leven geeft. Ook wordt hij weer verliefd en wordt hij weer een gelukkig man. Vooral toen hij besloot Lev te vermoorden, toont aan dat hij ontwikkeld is in zijn karakter. In zijn tijd in Moskou zou hij Lev nooit vermoord hebben, omdat hij te trouw aan hem was. Aan het einde van het boek heeft hij dit toch los kunnen laten, en daarom ben ik van mening dat het hier gaat om een psychologische roman. De ruimtevaart verhalen eromheen geven een thrillereffect.

Thematiek In de roman De ruimte van Sokolov gaat het, zoals onder PERSONAGES is aangegeven, om de band met de joodse traditie, angst, schuld en schaamte. Het is ook het verhaal van een vriendschap die bestaat door de polariteit van de vrienden en het verraad van deze vrienden. Bovendien is het het verhaal van de Russische joden die naar Israël emigreren en daar bepaald niet vanzelfsprekend succesvol zijn, ongeacht de kwaliteit van hun geestelijke bagage. Op literair niveau zijn dit de thema’s in het werk. Het ruimtevaart verhaal en de raketdeskundigheid van Sokolov dienen als decor. Ze dragen bij tot het thrillereffect. Sokolov gaat op enkele plekken in de roman over tot ‘kosmische’ bespiegelingen. Hij doet dat als amateur, want hij is slechts expert op het gebied van metalen.

Motieven Leidmotief Een belangrijk leidmotief is dat van de handschoenen, de symbolen van de vriendschap (de zorgzaamheid van zijn moeder) en tegelijkertijd de symbolen van het verraad (het bedrog van Lev). De handschoenen zijn tevens het symbool van de overdreven principiële houding van Sokolov (die weigert ze te dragen, nu ze eigenlijk niet meer van hem zijn). Op het einde van het verhaal trekt Sokolov de handschoenen toch aan. Aan de ene kant was nu duidelijk, dat ze wel degelijk zijn eigendom zijn: immers Lev had hem opgelicht toen hij ze verloor tijdens het geheugenspelletje. Aan de andere kant symboliseert deze handeling het afstand nemen van zijn principes door Sokolov: het zijn de handschoenen van de misdadiger geworden.

Andere motieven: · schuld (in de steek laten van zijn gezin bijvoorbeeld en boete (neiging tot ascese bij Sokolov, zijn periode als straatveger) · moedwil en bedrog versus eerlijkheid en trouw · schaamte · vriendschap en liefde (Sokolov wilde echte vriendschap en trouwe liefde; Lev verzamelde trofeeën) · eerlijkheid, principes en regels (Sokolov: principes; Irina die vreemd gaat om eens tegen die regels te schoppen; Lev die niet gelooft in principes) · wetenschap · Big Bangtheorie · antisemitisme · het jodendom (kabbalisten en chassidiem tegenover de talmoedgeleerden, de mitnagdiem) · zwarte kunst (Lev de magiër) · de penis (die van Sokolov is een nuttig ding want je kan er kinderen mee maken, maar verder vooral een voorwerp van schaamte, van masturbatie; en daarom weinig gebruikt. Die van Lev is een toverstaf; zeer veel gebruikt; middel om trofeeën te verzamelen; voorwerp van genot). De raket de Oktjobr kan je ook zien als een fallussymbool: de pik van Lev! (Hoe je die ontploffing dan moet zien...) Als Sokolovs penis zo groot is als een aubergine, opgezet sinds de besnijdenis, ontpopt hij zich eveneens als een moordenaar! Uitwerking van een aantal van bovenstaande motieven:

Bedrog Lev wijst Sokolov erop dat het niet in orde is met diens geweten: Sokolov noemt zich wel een communist, maar Lev noemt hem een bedrieger, want hij gebruikt het communisme alleen maar om wetenschapper te kunnen worden. \"Waarom ben je geen lid geworden van de komsomol Sasja\", vraagt hij. (pag.57) Lev bedriegt iedereen, zodra hem dat uitkomt. Dat doet iedereen, of je wil of niet. Sokolov maakt er bijvoorbeeld bezwaar tegen dat Lev zijn eigen ouders besteelt. Maar Lev zegt, dat zijn ouders het zelf ook gestolen hebben van anderen. Sokolov verwijt hem oneerlijkheid, maar Lev toont aan dat Sokolov en alle andere mensen, inclusief zijn eigen ouders, bedriegers zijn. Lev, de advocaat van de duivel.

Schuld Immanent is Sokolov schuldig, wat ook te maken heeft met de eeuwige leugen die zijn leven beheerst: het ‘jood zijn’. Het feit dat hij de schuld in zijn ziel aanvoelt blijkt uit zijn angst voor leugendetectors: hij reageert daar zo gespannen op, dat het hem een baan kost in Tel Aviv. Maar ook op school al kleurde hij rood als de meester vroeg wie iets gedaan had wat niet mocht. Hij was onschuldig, maar kleurde toch! De leugen over zijn joodse afkomst maakt hem evenzeer schuldig, immers in de Sovjetunie hebben joden geen recht op een opleiding zoals Sokolov die volgde. Uiteindelijk beseft Sokolov dat zijn principiële houding elk fundament mist en dat zijn houding alleen maar ellende heeft voortgebracht: een mislukt huwelijk, een mislukte carrière als wetenschapper en tenslotte de goot. Hij had in Tel Aviv een lucratieve baan kunnen krijgen bij Kouznade, maar hij weigerde die uit ethische overwegingen en belandde in de goot. Als Lev hem daar niet had uitgehaald, had hij zelfmoord gepleegd: hij had zich eenvoudigweg doodgezopen. Dan had hij zijn vrouw Irina en zijn dochter Natasja definitief in de steek gelaten. Hij schuift onder invloed van Lev zijn principes overboord. Daarmee wordt hij een moordenaar: ook Lev helpt hij om zeep en hij strijkt de miljoenen van de levensverzekering op.

Het Joodzijn; de chassidiem versus de farizeeërs Zijn moeder heeft hem iets over de joodse traditie verteld en vooral de noodzaak om de ware identiteit te verbergen voor de Slavische en Duitse antisemieten. Maar hij voelt zich geen jood en een band met Israël heeft hij al helemaal niet. Zelfs als zijn relatie met Tanja, de vrouw die ervoor kiest bewust joods te zijn, hem ertoe leidt zich te laten besnijden, heeft hij andere dan religieuze motieven. Ook Lev had zich laten besnijden; maar bij hem was dat weer een tot het uiterste doorgevoerd experiment. Hij was naar Israël geëmigreerd? Nou, dan maar het joodzijn helemaal ondergaan. Overigens heeft Lev iets van de chassidische jood in zich: het genieten van het leven als eerbetoon aan de god in zichzelf, het zoeken naar de mystiek. En zo heeft Sokolov iets in zich van de tegenstanders van de chassieden: de schriftgeleerden, de talmoedgeleerden: de farizeeër, zou Lev wellicht gezegd hebben.

De wetenschap Ja, dat is hij, wetenschapper, en aan het einde van het verhaal keert hij terug tot zijn oude identiteit, al is het doel dan meer een pragmatisch wetenschappelijk doel dan een fundamenteel wetenschappelijk. Hij zoekt een manier om goedkoper shuttles in de ruimte te brengen dan nu het geval is. Dat pragmatisme past bij Sasja, want Sokolov is als wetenschappelijk onderzoeker de harde zwoeger, die zich tot doel gesteld alles te leren begrijpen wat anderen al begrepen hebben. Hij wil de natuurwetten doorgronden. Lev is de kunstenaar die met briljante ideeën komt en de man die natuurwetten ontdekt, verbanden legt die nog nooit gelegd zijn. Lev zegt zelf niet eens zo geïnteresseerd te zijn in die natuurwetten zelf, als wel in de geheimen, de mystiek daarachter.

Vertelsituatie De ruimte van Sokolov is een personaal vertelde roman. Het perspectief lijkt bij Sokolov te liggen, maar dat is niet helemaal het geval. Wij kennen de gedachte van Sokolov alleen via het medium van de verteller. De echte beweegredenen van Sokolov blijven impliciet. Daardoor is er een behoorlijke afstand tussen lezer en romanpersonage.

Personages Op blz. 337 wordt Sokolov als volgt gekarakteriseerd: ‘Misschien was hij zo krampachtig principieel omdat hij zijn vermogen tot verraad in bedwang moest houden, en dat was iets dat door Lev werd herkend. Lev bracht het aan de oppervlakte: in feite was Sokolov dezelfde schoft als zijn vriend, met dien verstande dat Lev openlijk en direct op zijn doelen joeg en Sokolov eerst zelfkastijding onderging. Sokolov was principieel omdat hij bang was voor zijn eigen bandeloosheid, zoals zijn drankgebruik aantoonde, en een kunstmatig korset van regels en wetten gaf zijn gedrag de stevigheid die niet door zijn natuur kon worden verschaft. ‘Het ‘jood zijn’ is voor Sokolov een opgave. Zijn moeder heeft hem iets over de joodse traditie verteld en vooral over de noodzaak om de ware identiteit te verbergen voor de Slavische en Duitse antisemitisme. Een echte band met het land Israël voelt hij niet. Zelfs als de relatie met Tanja, de vrouw die ervoor kiest bewust joods te zijn, hem ertoe leidt zich te laten besnijden, heeft hij andere dan religieuze motieven. J.A. Dautzenberg zegt in de Volkskrant: ‘Sokolov gelooft niet in de traditionele joodse god, “de briljante abstractie die de mensheid had bedacht”, en bij de oriëntaalse joden tussen wie hij noodgedwongen moet leven voelt hij zich evenmin thuis als in zijn Russische verbanningsoord. Maar de oude wortels laten hem niet los. ‘Tegenover deze krampachtige Sokolov staat Lev. Lev probeert alles uit, zoekt grenzen op en ontwikkelt gaandeweg een cynisme waartegen Sokolov maar een keer bestand is, namelijk als hij Lev met auto en al opblaast. Daarvoor is hij telkenmale door Lev verleid. Op school heeft hij de diefstal van de proefwerkopgaven mogelijk gemaakt. In het Beloofde Land weigert hij eerst te werken voor een handelaar in dubieuze vliegtuigonderdelen om vervolgens samen met Lev een wapenfabriek te gaan opzetten. En uiteindelijk is hij zelfs bereid tot moord.

Ruimte Het verhaal in het verteheden speelt zich voornamelijk af in Tel Aviv. Sokolov en Lev maken eenmaal een reis naar de ‘West Bank’ als ze de locatie van de nieuwe fabriek bekijken. De beschrijving van Tel Aviv is nauwkeurig. De lezer leert straatnamen en wijken kennen. De ruimtelijke beschrijving van Moskou, Tomsk en Kalingrad is minimaal.

Tijd Het verhaal in Israël speelt zich af in enkele maanden. De verhaallijn van het vertelheden wordt zeer regelmatig onderbroken. In flashbacks wordt de lezer dan meegenomen naar de jeugd van Sokolov, en de periode dat Sokolov en Lev werkten aan de nieuwe raket. In de eerste periode ontstond de vriendschap die pas echt heel hecht leek te worden toen Sokolov ontdekte dat geheel joods te zijn en het Lev duidelijk werd dat hij halfjoods was. In de tweede periode gebruikte Lev het wetenschappelijk inzicht en de technische vermogens van Sokolov om het geliefde project van de nieuwe raket te verwezenlijken. Het is ook de periode waarin hij overspel pleegt met Irina, de vrouw van Sokolov. Het vertelheden speelt zich af tegen de achtergrond van de Golfoorlog in 1991 toen Irak de oliestaat koeweit bezet hield en dreigde bij westers ingrijpen de staat Israël met lange-afstands raketten te vernietigen. Er is inderdaad een aantal raketten in Israël neergekomen; ze bevatten echter niet het gevreesde gifgas. Het historisch kader zou de geloofwaardigheid van deze psychologische roman die geschreven is als een spannende thriller van het type ‘Ludlum’ is immers veelal gekoppeld aan het soort gebeurtenissen dan CNN-kijkers massaal aan de buis gekluisterd houdt. Het lijkt erop dat De Winter op twee paarden gokt.

Opbouw Het verhaal in ingedeeld in 4 delen en een later. Die vier delen zijn ook weer opgedeeld in hoofdstukken, samen zijn er 32 hoofdstukken. Aan het einde staat er ook nog een dank.

Aantal hoofdstukken blz. en delen: Deel 1 hoofdstukken 12 blz. 7 t/m 199. Deel 2 hoofdstukken 9 blz. 203 t/m 323. Deel 3 hoofdstukken 3 blz. 327 t/m 366. Deel 4 hoofdstukken 7 blz. 369 t/m 442. Later…hoofdstukken 1 blz. 445 t/m 456.

Stijl Robert Anker zegt in Het Parool over De ruimte van Sokolov: ‘het is een boek dat je moeiteloos uitleest, als ware een detective en dat is ook zo.’ Dezelfde criticus vindt het boek wel ontzettend uitleggerig. ‘het is volstrekt ondenkbaar dat ons iets zou ontgaan.’ Hij vervolgt dan: ‘Doordat er bij De Winter ook nog een happy end is, ga je vermoeden dat hij op een groot publiek mikt. Maar waarom zou je dat willen? Je wilt toch gewoon het boek schrijven dat overeenkomstig je eigen aandrang geschreven moest worden?’ Of het grote publiek aangesproken wordt door passages zoals op blz. 73 is overigens zeer de vraag. Een greep: ‘In Tomsk had hij dagen beleeft dat hij verlangend naar het einde had uitgezien, dronken tot in zijn tenen, gedeprimeerd tot in de protonen van zijn lijf. Elke proton had een positieve elektrische lading en een massa van 938,3 Mega-elektronvolt, maar hij ervoer zijn lichaam alsof het spontaan desintegreerde. De spontane desintegratie van een proton werd voorspeld door de grote unificatietheorieën, maar zij was nooit in een laboratorium waargenomen. Hij nam het waar, ook al zou volgens die theorieën per jaar slechts een proton van de talloze miljarden waaruit hij bestond uiteenvallen.’ J.A. Dautzenberg noemt in de Volkskrant dit soort passages ‘zeldzame Bètaliteratuur’.

Literatuurgeschiedenis Leon de Winter is geboren in Den Bosch op 24 januari 1954. Hij was de zoon van orthodox-joodse ouders, maar groeide op in een niet joodse omgeving. Hij bezocht het gymnasium in Den Bosch en later het gereformeerde Willen van Oranjecollege te Waalwijk. In 1974 ging De Winter studeren aan de Nederlandse Filmacademie te Amsterdam. Hij was niet tevreden over het niveau van het onderwijs aan de academie, publiceerde daarover en verliet de onderwijsstelling zonder diploma in 1978. Vanaf 1978 tot 1982 was Leon de Winter recensent voor Vrij Nederland. Zijn specialisme was Duitst literatuur. Later schreef hij ook (incidenteel) voor de Volkskrant. In 1980 publiceerde hij Zoeken naar Eileen W. en in 1986 La Place de La Bastille. Beide werken zijn verfilmd. In 1991 verscheen de roman Supertex. Over de roman De ruimte van Sokolov ontstond in de Nederlandse pers een rel. het Amsterdamse studentenblad Propia Cures had een fotomontage gemaakt van De Winter voor een kuil geëxecuteerde joden uit de Tweede Wereldoorlog. Daarmee wilde men aangeven dat schrijvers over het algemeen met gevoelige materie goedkope publiciteit maken voor hun boeken. In De ruimte van Sokolov was dat de emigratie van Russische joden naar Israël. Er volgde een kort geding wegens smaad en Leon de Winter kreeg gelijk van de rechter. Karel Osstyn schrijft over dat proces in de Belgische krant, De Standaard: ‘Toch leek Nederland, dat altijd bijzonder gevoelig geweest is voor de joodse kwestie, bang om voor hem op te komen. Alleen Marcel Moring verwees in NRC-Handelsblad naar de nieuwste racistische golf waar West Europa zich zo machteloos tegenover liet staan.’ In de kritiek is zeer verschillend op De ruimte van Sokolov gereageerd. De Volkskrant, bijvoorbeeld is positief. Jaap Goedegebuure is namens HP/ De Tijd juist uitermate negatief: ‘wie dacht dat met het vorig jaar verschenen Supertex een absoluut dieptepunt bereikt was, komt bedrogen uit, want De ruimte van Sokolov bewijst dat het nog larmoyanter en goedkoper kan.’ Het oordeel van de critici heeft veel te maken met de mate waarin zij de persoon Sokolov geloofwaardig vinden.

Idee In het verhaal staan twee visies tegen over elkaar: die van Lev en die van Sokolov
Die van Sasja is de instelling van de talmoedgeleerde: rechtlijnig en compromisloos. De vader van Sokolov was talmoedgeleerde, net als zijn voorvaderen. Als communist was hij even rechtlijnig en compromisloos. Feitelijk beoefende Sokolov de wetenschap als een talmoedgeleerde. De man die leeft naar de letter van de wet, zonder compromis, hard als \"een bijbelse profeet\" (pag. 193). (Farizeeër in de ogen van Lev). De chassidisten gaan uit van de gedachte dat alles gevuld is van Gods aanwezigheid en dat het mogelijk is om vanuit de dingen van het dagelijkse leven tot mystieke ervaringen van God te komen, een extase te bereiken: \"de kabod aanschouwen.\" (pag. 79) Net als de kabbalisten wijzen de chassidische joden ascese af: Eten en drinken en andere aardse lusten kunnen met de juiste instelling heilig zijn, een eerbetoon aan God. Lev heeft iets van dat laatste. Hij zegt ook zelf de wetenschap niet als doel te zien, maar als middel om zich te krijgen op de mystiek daarachter. pag. 232: Sokolov: \"Lev, je bent wetenschapper!. Lev: \"Ik ben nooit een wetenschapper geweest zoals jij er één was, Sasja.\" \"Ik word gek,\" zuchtte Sokolov: \"Wat was je dan?\" \"Onderzoeker. Ik probeerde vast te stellen waar het denkbare haalbaar wordt. De laatste droom verwerkelijken, zoiets.\" Sokolov: \"Had jij de illusie dat de wetenschap ergens ophield?\" \"Ja. Ik wilde weten wat daarachter begon.\" Het niets, dr. Lezjawa.\" Lev: \"Nee. de magie. Mystiek.\" Sokolov: \"Je moet naar de Klaagmuur. Word chassied.\" Lev: \"Ik geef donaties aan ze.\" (pag.232-233) De kabbalisten gingen uit van een emanatieleer: het goddelijke is als een explosie: hoe dichter bij de bron, hoe zuiverder het goddelijke is; hoe verder ervan verwijderd, hoe onzuiverder. Sokolov probeert in zijn door alcohol bepaalde dromen de Big Bang theorie (pag. 194) te koppelen aan de opvatting van de kabbalisten. pag. 79: \"De mysticus kon als hij zijn best deed de kabod aanschouwen, Gods eigen vuur, Gods Big Bang. Beschreven de oude joodse mystici een vreemde herinnering aan de eerste knal? Was het mogelijk dat de quarktrio\'s een nagalm hadden in het denken over de oorsprong van het universum? Sokolov geloofde niet in zo\'n God, maar de kabod verleidde hem en hij had zich verder in de kabbala gestort door het lezen van de Zohar. (...). Daarin werd uiteengezet dat Gods existentie getoond werd \"in tien lichtstralen, die met elkaar in verband stonden via pijpen of kanalen, die Sokolov deden denken aan de snaren-theorie van de moderne quantummechanica. Ook andere termen, zoals die over het vacuüm waarin God het licht liet schijnen, echoden door in zijn geest wanneer hij dronk en Gods vacuüm in verband bracht met het quantumvacuüm in de eerste 10-30 seconde van de begintijd, toen het heelal razendsnel uitdijde zonder dat er elementaire deeltjes gevormd konden worden. Het kosmische vacuüm was leeg, en tegelijkertijd was het de schatkamer waaruit alles zou ontstaan. De joodse mystici uit de Middeleeuwen en de fysici van de late twintigste eeuw waren in Sokolovs hoofd tegelijk aan het woord, als leden in een koor.\" (pag. 79-80)

Recensies Over de roman De ruimte van Sokolov ontstond in de Nederlandse pers een rel. Het Amsterdamse studentenblad Propria Cures had een fotomontage gemaakt van De Winter voor een kuil geëxecuteerde joden uit de Tweede Wereldoorlog. Daarmee wilde men aangeven dat schrijvers over het algemeen met gevoelige materie goedkope publiciteit maken voor hun boeken. In De ruimte van Sokolov was dat de emigratie van Russische joden naar Israël. Er volgde een kort geding wegens smaad en Leon de Winter kreeg gelijk van de rechter. Karel Osstyn schrijft over dat proces in een Belgische krant, De Standaard: ‘Toch leek Nederland, dat altijd bijzonder gevoelig is geweest voor de joodse kwestie, bang om voor hem op te komen. Alleen Marcel Moring verwees in NRC- Handelsblad naar de nieuwste racistische golf waar West-Europa zichzelf zo machteloos tegenover ziet staan.’ In de kritiek is zeer verschillend op De ruimte van Sokolov gereageerd. De Volkskrant, bijvoorbeeld, is positief. Jaap Goedegebuure is namens HP/ De Tijd juist uitermate negatief: ‘Wie dacht dat met het vorig jaar verschenen Supertex een absoluut dieptepunt bereikt was, komt bedrogen uit, want De ruimte van Sokolov bewijst dat het nog larmoyanter en goedkoper kan.’ Het oordeel van de critici heeft veel te maken met de mate waarin zij de persoon Sokolov geloofwaardig vinden.

H. van Blijswijk, S.G. Het Assink, Haaksbergen

Twee recensies
De reacties van de recensisten zijn allebei verschillend. De een is namelijk positief over het verhaal, terwijl de ander negatief is over het verhaal. Tom van Deel is vrij negatief over het verhaal. Hij heeft hier vooral structurele en stilistische argumenten voor. Over de stijl zegt hij namelijk dat deze, “in de soort boeken die Leon de Winter nu voor ogen staat, onpersoonlijk, glad in het beste geval, niet zelden wat potsierlijk is.” En hij zegt: “Deze passage uit ‘De ruimte van Sokolov’ geeft wel ongeveer aan wat we er in stilistisch opzicht van mogen verwachten”. Hieruit kun je afleiden dat hij niet echt te spreken is over het boek. Ook vindt hij dat Leon de Winter geen boeken schrijft voor het publiek dat enige literaire educatie heeft gehad en dat hij als gevolg daarvan problemen oppervlakkig en overzichtelijk behandelt. Hij laat dus duidelijk blijken dat hij graag boeken leest met een hoog literair gehalte. Verder vindt hij dat vragen over de joodse identiteit door de slechte uitwerking en formulering elke diepgang missen. Kortom Tom van Deel vindt het een verhaal dat litterair weinig voorstelt, omdat het voor een breed publiek geschreven is en dus simpel moet blijven. Reinjan Mulder is daarentegen positief over het boek. Hij vindt zelfs dat het een ereplaats in de Nederlandse literatuur verdient. Hij vindt dit, omdat het boek volgens hem met veel vaart is geschreven en de twee niveaus waarop ethische vragen voorkomen goed met elkaar zijn verbonden. Verder vindt hij het erg actueel en weer eens wat anders. Hij vindt het dus een goed boek in tegenstelling tot Tom van Deel. Reinjan Mulder vindt het verhaal goed geschreven en bij de tijd en het gaat over goede dingen zoals: de nieuwste technieken, ethische kwesties en politiek vindt gaan. Maar hij is het wel met Tom van Deel eens dat het boek op de verkeerde manier aan de man wordt gebracht. Alleen hij tilt er niet zo zwaar aan dat het boek voor een breed publiek en niet voor een geselecteerd publiek is. Zelf vind ik het net als Reinjan Mulder een goed verhaal. Dit vind ik, omdat het een verhaal is wat erg waarheid getrouw en niet moeilijk te lezen is. Ik ben het niet met Tom van Deel eens dat het boek structureel en stilistisch slecht is. Verder vind ik het heel bijzonder dat je het verhaal uit het gezichtspunt van Sokolov bekijkt, omdat het nu lijkt alsof je de gebeurtenissen in het verhaal zelf meemaakt.

Bron Uittreksel boek uit de bibliotheek http://www.scholieren.com , http://www.uittreksels.nl Mening

Het onderwerp Het onderwerp is duidelijk vriendschap, want het boek gaat er eigenlijk voornamelijk over dat Sasja en Lev als vrienden opgroeien en elkaar jaren later weer tegenkomen. Twee vrienden die samen werken in Rusland, uit elkaar raken. De een wordt rijk, de ander komt in de goot. En de rijke helpt de arme hieruit. Maar daar staat wat later blijkt wat voor tegenover. Het onderwerp ligt niet in mijn belevingswereld, ik kan me er wel iets bij voorstellen, maar ik zie het niet zomaar gebeuren. Het onderwerp heeft me wel een beetje aan het denken gezet. Ik vind het onderwerp erg diepgaand, het wordt uitgebreid behandelt met alle details daarbij.

De gebeurtenissen Het verhaal heeft totaal geen strakke heldere verhaallijn, het loopt allemaal door elkaar heen. Er komen veel flashbacks in het verhaal voor en dat vond ik soms erg verwarrend. De meeste gebeurtenissen zijn wel spannend en er zijn ook herkenbare gebeurtenissen, zoals dat Sasja perse de beste van de klas wil zijn. Het is een boek waar van alles in voorkomt, het is spannend, soms dramatisch, geloofwaardig en het is alles behalve saai. Sommige gebeurtenissen hebben me wel aan het denken gebracht, maar ze hebben niet bepaalde gevoelens opgebracht. Ik vind het mooi hoe het uiteindelijk er op uit draait dat de twee vrienden elkaar willen vermoorden en dat het toch goed komt met Sokolov. Dat ze elkaar willen vermoorden is op zich een niet zo’n vreemde draai, maar voor de lezer wel, omdat die het vanuit Sokolovs perspectief helemaal niet zou verwachten.

De bouw Het boek begint eigenlijk in het midden van het verhaal. Dus er zit gelijk vaart in. Alles hangt met elkaar samen en elke flashback heeft wel een aanvullende of een uitleggende functie. De bouw is niet echt ingewikkeld, dit komt doordat alles heel goed op elkaar aansluit. Het is niet moeilijk om de stukken met elkaar in verband te leggen, omdat het vrij duidelijk is. Er wordt in het boek wel een beetje met de tijd gespeeld, er zitten heel veel terugblikken en herinneringen in het verhaal, hierdoor begrijp je alles beter en snap je relaties tussen personen, dat maakt het soms wel lastig te volgen en het irriteert me vaak ook, omdat je wilt lezen hoe het verder gaat en dat komt er ineens een lange saaie flashback tussen.

De personages De personen waren allemaal zo verschillend, vooral Lev en Sasja. Je gaat je op een gegeven moment echt in Sasja inleven. Je vindt het naar voor hem als hij weer een tegenslag te verduren krijgt en je bent blij als het weer iets beter gaat. Ik kan me wel in hun problemen verplaatsen. Ik kon me vooral inleven met Sasja, ik kom me goed verplaatsen in zijn problemen en hoe hij de wereld zag. Dit komt waarschijnlijk omdat alles wat de hoofdpersoon meemaakt en denkt, nauwkeurig wordt beschreven. Ik vind dat ze erg natuurgetrouw reageerden op situaties en problemen. De personen reageren niet altijd zoals je verwacht, maar dat is ook leuk, zo lijken ze meer een eigen persoonlijkheid te hebben. Soms zie je wel aankomen wat er gezegd gaat worden, maar over het algemeen dus niet.

Het taalgebruik Ik vind het taalgebruik in bijna het hele boek goed te begrijpen. Alleen zijn sommige stukken wat ingewikkeld, zoals de gesprekken waarin ze voortdurend van zulke politieke woorden gebruiken zoals anti-marxistisch, fascistisch, anti-socialisten en Russische woorden als: Zjiddok en Pargati maken het dat het soms erg verwarrend werd wat ze bedoelden.

Ik vond het een heel goed boek, maar ik vond de passages van de door Dautzenberg genoemde bètaliteratuur wat te langdradig, maar ze gaven wel een extra toevoeging waardoor het boek nog bijzonderder is dan de doorsnee boeken die je moet lezen voor school (literatuur dus).

Twee fragmenten die ik typerend vind zijn: Het stuk op bladzijde 83 van de grootletterboek versie normale versie bladzijde 73.Dat stuk vind ik heel typerend voor dit boek en niet alleen het boek maar ook voor de schrijver. Dit soort passages komen vaker voor in dit boek en ik vind ze heel bijzonder omdat ik nog nooit zoiets in een boek ben tegen gekomen.

“In Tomsk had hij dagen beleefd dat hij verlangend naar het einde had uitgezien, dronken tot in zijn tenen, gedeprimeerd tot in de protonen van zijn lijf. Elk proton had een positieve elektrische lading en een massa van 938,3 Mega-elektronvolt, maar hij ervoer zijn lichaam alsof het spontaan desintegreerde. De spontane desintegratie van een proton werd voorspeld door de grote unificatietheorie, maar zij was ooit in een laboratorium waargenomen. Hij nam het waar, ook al zou volgens die theorieën per jaar slechts één proton van de talloze miljarden waaruit hij bestond uiteenvallen.”

Dit soort bètaliteratuur is typerend voor het boek. Al hoewel zulke passages mij wel op een gegeven moment vervelen vind ik het toch een verrijking van het boek, en het laat ook zien hoe geleerd Sokolov is.

Het tweede fragment heeft te maken met Angst zoals die op bladzijde 24. De moord op straat was net geweest de dader richtte zich toen tot Sokolov:

“De man bleef nu vlak voor hem staan, aan de andere kant van de vuilniskar, en richtte het wapen op het kinderlijke hoofd van Sokolov. Ze keken in elkaars ogen en Sokolov zag de nerveuze vastberadenheid van de man en het zweet op zijn slapen en bovenlip, en hij zei ‘Ja nisjewo nje widil.’ Ik heb niks gezien.” Als er angst is bij Sokolov wordt dit altijd helemaal beschreven. Ik vond dit ook een spannend moment, want het leek erop dat de dader ook op Sokolov ging schieten.

Ik raad het boek aan, omdat het een erg spannende thriller is, die zeker de moeite waard is om te lezen. Vooral mensen die van thrillers houden raad ik het boek aan. Mensen die nog nooit een thriller hebben gelezen zouden dit boek maar eens moeten proberen. Ikzelf heb nog nooit zo snel een boek uitgelezen.

Samenvatting

-----Deel een
In 1990 wordt in de Regov Etsel in de Jemenitische wijk van Tel Aviv een moord gepleegd. Het is aan het begin van de Golfoorlog. Saddam Hoessein zit sinds een paar weken in Koeweit. De drieënveertigjarige joodse straatveger van Russische afkomst. Sasja (Aleksandr Iwanowitsj) Sokolov is hiervan getuige. In de Sovjet-Unie deed hij als metallurgisch ingenieur wetenschappelijk werk ten behoeve van de ruimtevaart. Zes jaar had hij in de afgesloten ruimtevaartstad Kaliningrad aan een ruimtevaartproject gewerkt. Na de catastrofe met de ruimteraket Oktjabr werd hij verbannen naar Tomsk, waar hij vijf jaar verbleef voor hij naar Israël emigreerde. In Israël heeft hij geen passend werk kunnen vinden en daarom is hij maar straatveger geworden; hij werkt voor de Jemeniet Zwarte Jossi. Aangezien hij aan de wodka verslaafd is, komt hij vaak te laat op zijn werk. Hij lijdt aan een innerlijke crisis: wie is hij? Is hij jood of nepjood? Rus? Hij heeft geen greep op het heden en leeft in een wolk van alcohol. Het verleden dringt zich dan voortdurend aan hem op. Hij is eenzaam, mist zijn dochtertje Natasja die achtergebleven is in de USSR. Hij heeft alles opgegeven, zelfs de schijn. Hij is totaal aan lager wal geraakt en woont in een bevuilde kamer in een achterbuurtwijk van Tel Aviv. Na de moord komt de dader met getrokken pistool naar Sasja toe, die in hem zijn jeugdvriend Lev Sergewitsj (Ljovka) Lezjawa, een halfjood (naar eigen zeggen) meent te herkennen. De straatveger zegt in het Russisch: ‘’Ik heb niets gezien.’‘ De moordenaar aarzelt en loopt weg. Sasja komt tot de conclusie dat hij gek geworden is: bestaat er zoveel toeval, of droomt hij en heeft het verleden hem in zijn greep? Later verneemt hij dat het slachtoffer een onderwereldfiguur was en de dader inderdaad zijn jeugdvriend Lev. Sasja had Lev leren kennen toen ze allebei vijftien jaar oud waren en op een middelbare school zaten voor hoogbegaafde leerlingen. Ze waren nagenoeg elkaars gelijken wat betreft hun schoolprestaties. Bij een geheugenwedstrijd tussen Lev en Sasja zette de laatste zijn prachtige nieuwe handschoenen (maandsalaris van zijn moeder) in. Lev won, maar gaf de handschoenen terug. Sasja was echter zo principieel dat hij ze niet meer wilde dragen.\"Ik zal ze mijn hele leven voor je bewaren.\" Hij \"leende\" ze dus. Enige jaren later kwam hij er toevallig achter dat Lev vals had gespeeld. Met de Rooie had hij afgesproken dat hij een bepaald hoofdstuk van een boek over de vijfjarenplannen van te voren uit zijn hoofd zou leren. Sasja kreeg maar 5 minuten.Van te voren had de Rooie bedongen dat Lev de handschoenen terug zou geven. Geen schuldgevoel bij Lev dus. Lev haalde hem daarna over mee te werken aan het kopiëren van de sleutel van de kast van de natuurkundeleraar. De bedoeling was om de wederzijdse vriend \"De Rooie\" (Wiktor Borovski) te redden van doubleren door examenpapieren te vervalsen. Sasja moest dan (van Lev) de sleutel van de archiefkast uit de tas van de docent stelen en er een wasafdruk van maken. Hij deed het, zijn carrière op het spel zettend. Lev had een beloning uitgeloofd: Nadja Zjadanova, die dichteres wilde worden. Sasja was heimelijk verliefd op haar, maar te verlegen om initiatieven te nemen. Inderdaad bezorgde Lev het meisje als dank op Sasja\'s kamer en volgde zijn eerste seksuele ervaring. Zodoende wist Lev zijn vriend en concurrent Sasja voor het eerst tot dingen aan te zetten die hij zelf nooit zou doen. Ook corrumpeerde Lev Sasja, die er een hoge moraal op zei na te houden en een man van principes was. Toen Sasja tien jaar oud was ontdekte hij dat zijn ouders ‘geheime’ joden waren. Hij vond achter een schilderijtje papieren waaruit dat bleek. Dertig jaar later haalde hij de papieren er nogmaals uit, bij het enige bezoek aan zijn moeder tijdens zijn verbanning in Tomsk Zijn moeder vertelde eindelijk de voorgeschiedenis van zijn familie: de familie van zijn moeder kwam oorspronkelijk uit Spanje en zijn vader stamde uit een geslacht van rabbijnen. Zijn vaders familie die toen nog Berenstein heette, was in 1917 tijdens de oktoberrevolutie naar Roemenië gevlucht uit angst voor het atheïstische communisme. Sasja\'s vader Isaäk Berenstein werd in 1918 in Roemenë geboren. Deze sloot zich in 1938 aan bij de joods communisten. In het fascistische Roemenië was het antisemitisme niet minder dan dat in Duitsland. De vader van Sasja brak zijn opleiding tot rabbijn af en werd onderwijzer. In 1939 trouwde hij met Anna Benevista, een meisje uit een traditioneel en welvarend joods gezin. In 1941 vielen Duitsland en Roemenië Rusland aan. Vader Isaäk veranderde zijn naam in Iwan Sokolov en meldde zich aan bij het Rode leger, waar hij onderscheiden werd. Na de oorlog studeerde hij aan het Instituut voor Zware Machinebouw en werd aparatsjik.(Lid van de nomenclatura, mensen met een hoge functie in het communistische Rusland.) Zijn joodse identiteit moest in het antisemitistische Rusland geheim blijven om zijn carrière niet in gevaar te brengen: de leugen in zijn leven. Later vertelde Lev aan Sasja dat zijn moeder eveneens een jodin was en dat hij dus ook jood was. Ze beloofden elkaar -op initiatief van Lev- dat ze \"altijd vrienden zouden blijven\", en elkaar altijd zou helpen. Dit werd bezegeld met een kus op de mond: een Judaskus, want Lev bedroog Sasja later, onder andere met zijn echtgenote Irina. Sasja was getrouwd met Irina. Zij werkte ook aan het ruimtevaartproject. Hun dochter heette Natasja. Na de ramp met de Oktjabr kwam het tot een echtscheiding. Irina had opgebiecht een nacht met Lev te hebben geslapen. Ze ging met Natasja in Leningrad wonen en trouwde opnieuw om voor Natasja een vader te hebben, maar liet zich na enige tijd opnieuw scheiden. Sasja stemde ermee in om Natasja zo min mogelijk te zien en uit haar leven te verdwijen: hij kon de verantwoordelijkheden van vader \"toch niet dragen\", zeker niet vanuit zijn verbanningsoord in Tomsk. Anna, de moeder van Sasja leed eveneens onder deze situatie: ze zag haar zoon niet meer -deze liet haar eigenlijk ook wel in de steek- maar ook haar enige kleindochter niet: niet alleen vanwege de afstand, maar ook omdat Irina alle contacten tegenhield. Pas toen Sasja naar Israël vertrok zag hij zijn dochterje weer voor het eerst sinds drie jaar. Ze was inmiddels bijna tien jaar oud. Hij bleek meer aan haar gehecht te zijn dan hij had vermoed. Het afscheid was emotioneel en pijnlijk voor Sasja. Natasja bleek al op de hoogte te zijn van haar joodse afkomt: oma had het haar verteld. Haar moeder ook, pas de dag ervoor naar aanleiding van de emigratie van Sasja, maar Natasja had niet bekend dat ze dit al lang wist. \"Dit blijft ons geheim,\" dat je het al wist van oma. \"Dit blijft ons geheim,\" was het laatste wat Sasja tegen zijn dochter zei. Lev was vlak voor de lancering van de Oktjabr verliefd geworden op de vrouw van de kosmonaut Maltsev. Lev en Maltsev hadden naar aanleiding van het overspel met elkaar gevochten. Na de ramp doet het verhaal de ronde dat er sprake was geweest van sabotage. Lev zou door de exploderende raket Maltsev uit de weg hebben geruimd om met diens vrouw te kunnen trouwen. De KGB stelde een onderzoek in. Sasja had Irina op de hoogte gesteld van zijn vermoeden dat Lev met Maltsev had gevochten, waarmee hij Lev eigenlijk verraadde, want Irina vertelde de KGB alles. Ook Lev meende dat Sasja hem had verraden , maar Sokolov verdedigde Lev tijdens het kruisverhoor van de KGB en ging niet in op het aanbod om Lev te laten hangen in ruil voor het redden van zijn eigen positie. Lev werd bij gebrek aan bewijs op vrije voeten gesteld. Beiden werden echter ontslagen en Sasja werd verbannen naar Tomsk. Irina hertrouwde en verhuisde naar Leningrad waar ze wiskunde ging geven op de universiteit. Een jaar of vijf verbleef Sasja in Tomsk. Zijn moeder zag hij in die tijd twee keer. De eerste keer -Sasja was toen veertig jaar oud- vertelde zijn moeder over de joodse voorgeschiedenis van beider families. Haar eigen familie bleek in de oorlog totaal uitgeroeid te zijn. \"Ik heb dit al zo lang willen vertellen allemaal. Wat een ellendige wereld is het toch waarin je zoiets niet kunt vertellen. Ik heb mijn hele leven gelogen over waar ik vandaan kwam! En je vader is gestorven zonder dat z\'n beste vrienden wisten dat hij een jood was! Hij kon niet liegen, hij was die hij was, behalve hierover, in het midden van z\'n leven stond een leugen.\"(pag. 138) De tweede keer begroef hij zijn moeder. Vlak voor zijn vertrek naar Israël verwittigde hij Irina hiervan. Irina gaf er blijk van zich te willen verzoenen, maar Sasja ging er niet op in. Daarna besloot Sasja te emigreren naar Israël.Voor de derde keer haalde hij de papieren uit het schilderij. Hij had ze nodig: hij moest nu niet langer verbergen dat hij joods was, maar het juist bewijzen voor een uitreisvergunning. De Israëlische immigratieorganisatie moest dan wel eerst nog een familielid (een \"verre neef\") fingeren op wiens uitnodiging Sasja naar Israël mag komen: Gorbatsjovs \"Wet van terugkeer\". Die leugen werd geregeld. Hij kan werk krijgen bij ene Koeznadze, een louche handelaar in tweedehands vliegtuigonderdelen. Hij weigert uit morele overwegingen, komt verder nergens aan de bak en wordt uit arren moede straatveger. Onderdak vindt hij in een klein vies kamertje in de Jemenitische wijk. Naast Sasja vestigen zich de Russische Tanja Hirschfeld en haar zes jaar oude dochtertje Emma. Ze komen uit Kiev. Tanja is lerares Duits; haar man is gesneuveld in Afghanistan. Ze is zioniste en wil leven volgens de joodse regels en heeft een vast doel: Israël helpen zich te ontwikkelen. Sasja blijkt niets te weten van de zionistische theorieën. Tanja is verbaasd: \"Wat doe je hier dan?\" Sasja wordt verliefd op haar. Hij ontwaakt even uit zijn roes. Doet lichaamsoefeningen en trekt een net pak aan. Hij gaat met Tanja en Emma uit eten. Doet zich beter voor dan hij is, dat hij binnenkort wel een aanbieding zal krijgen als ingenieur. Na afloop keert hij terug in zijn kamer \"waar duizend herinneringen vol schuld en schaamte op hem wachten.\" Hij zet de wodka weer aan zijn mond om de \"illusie over een romance met een moeder en een dochter uit zijn hoofd te zuipen.\" In zijn dronkenschap vliegen zoals gebruikelijk de herinneringen door Sasja\'s hoofd, onder andere aan de gesprekken weleer met Irina, nadat zij bekend heeft met Lev geslapen te hebben. Ze bekende dat ze Lev had verraden bij de KGB omdat ze hem haatte en bang van hem was: \"Hij geeft je het gevoel dat je buiten jezelf kunt stappen. Hij verleidt je om dingen te doen die je niet wilt doen. Het lijkt wel of hij altijd over de grens wil kijken. Het is angstaanjagend.\" (pag. 192). Het huwelijk strandt na dit gesprek. Irina vraagt of Sasja wel eens vreemd is gegaan. Dat is hij niet (en dat is geen leugen.) \"Je bent een heilige..(...)..het is moeilijk met een heilige samen te leven. Jij bent streng. Ik weet nog het verhaal over de handschoenen die Lev wilde teruggeven. Hoe rechtlijnig je was. Hard als een bijbelse profeet.\" Sasja: \"Ik ben niet anders dan ik ben. Ik kan niet van m\'n regels afwijken. Al zou ik willen.\" Irina: \"Jij bent bezeten van je werk. Bezeten van een bepaalde manier van denken. Iets onverbiddellijks straal je uit. Jij kent geen compromissen. Hard als het metaal dat je maakt.(...) Lev doet aan zwarte kunst. Ik heb nooit begrepen wat jullie in elkaar zagen.\" (pag. 193). Na de scheiding bleef Sokolov drinken en \"maakte reizen naar verre sterren waar alle herinneringen uit zijn hoofd dansten en zijn ik oploste in het niets van zijn opengereten geheugen.\" (pag. 194) Sokolov ontwaakt uit zijn roes in Tel Aviv. Hij denkt aan de theorie van de natuurkundige Steven Hawking. Deze beweerde \"dat het heelal uit zichzelf was geschapen, zonder beginpunt en uiterste grens, en elke uitspraak over het ontstaan van de mens in dit universum was een tautologie. Het universum was zoals het was omdat de mens het op zijn manier kon waarnemen. (...) Sokolov was er niet tevreden mee. Het kon niet verklaren waarom de Oktjabr was ontploft en waarom alles pijn deed wanneer hij zijn voet bewoog.\" Hij denkt aan de theorie van Heisenberg en Max Planck: alles wat waargenomen werd en tot kennis kon komen was afhankelijk van de subjectiviteit van de waarnemer.\"(pag. 194-195) Als Sasja uit een dagenlange dronkenschap ontwaakt, zit Lev naast hem. Eerst dacht hij dat het zijn oude huisbaas Finkelsjtain was die in de oorlog zijn hele familie verloor, vervolgens zijn tweede vrouw in Israël aan de kanker, en in 1967 zijn zoon in de oorlog tegen de arabieren. Finkelstain echter is nog ongebroken en hecht aan het leven, omdat hij hunkert naar \"de openbaring van de geheimen\" van het leven:\"Ik wil nog steeds wéten, begrijpt u doctor? Ik wil alles weten. Of er een plan aan ten grondslag ligt, of dat alles chaos is. Spreekt u dat aan als wetenschapper?\" (pag.196) Lev sluit Sasja in zijn armen als een kind en laat hem uithuilen.

-----Deel twee
Lev ziet er welvarend en als een dandy uit. Lev voelt zich niet meer de nep-jood, zegt hij, maar een echte die zich thuisvoelt in het beloofde land. Is het de invloed van Lev of die van zijn buitenwereldse reizen dat hij opeens zegt: \"Ik wil niet meer zuipen.\" Plotseling ook bewondert Sasja de Jemenitische buurtbewoners op wie hij eerst neerkeek: \"Ze hadden de kracht om hun huizenschoon te houden en hun kinderen te voeden.\" Het is zaterdag: Grote Verzoendag (Jom Kippoer). \"Hij had vijf dagen door de kosmos gevlogen. Waarmee had Sokolov zich verzoend? Met Lev.\" (pag. 204) Sasja verbaast zich over het toeval dat hen weer samenbrengt. Zo niet Lev: \"Ik weet zeker dat er in onze genen...karaktertrekken liggen opgeslagen, en dat laatste creëert een bepaald soort biografie., geloof je niet? Alles wat gebeurt is noodzakelijk. Het is het lot....Geen goddelijk lot, maar de som der waarschijnlijkheden.\" Sasja: Ik denk zo niet; ik geloof in chaos, in de regels om de chaos te beheersen.\" Lev: \"Ik weet \'t, jij bent altijd zo streng geweest omdat je de chaos wilde reguleren. Je geloofde niet in een natuurlijke orde.\" Sasja: \"Ik geloof in de wetten. In natuurkunde, wiskunde, chemie, en toch kunnen we het wezen van de kosmos niet begrijpen. We begrijpen alleen maar wat ons menselijk bevattingsvermogen kan begrijpen.\" Lev: \"Ik ben meer mystiek misschien dan jij. Ik geloof in een metafysische orde. Door de dingen die we doen. Door de uitvoering van de gedachte.\" (pag. 205-296). Sokolov was vijf dagen bewusteloos geweest, verdwaald in zijn eigen hoofd. Hij trof er veel rommel aan, maar de verschijning van Lev wees hem de weg naar wat nog ongeschonden was, vrij van de wormen van spijt en schaamte. Lev leefde. Dat was het belangrijkste.\" (pag.206). Lev neemt hem mee: \"Vrienden voor de eeuwigheid\" zegt hij en neemt hem in dienst als zijn adviseur, maar laat hem eerst uitrusten in een uitzonderlijk luxueus appartement, waar Sokolov in een diepe, veilige slaap valt. Lev gaat zelf voor een paar dagen naar Zürich. Sokolov ontwaakt na 17 uur ononderbroken slaap. Gedachten spelen door zijn hoofd. Zijn principes hadden standgehouden, maar hij zelf was \"tenondergegaan aan de absurde krachten van het noodlot. Lev had meer vitaliteit. Alles wat hij meemaakte veranderde in brandstof. Sokolov daarentegen had zelfmoord op termijn willen plegen. Alles moest anders worden.\" (pag. 212) Sasja gaat in bad en komt als herboren tevoorschijn. \"Hij had alles verloren en op hetzelfde moment lag de toekomst voor hem open. Terwijl hij met zijn handen water schepte en over zijn hoofd goot, zei hij verrast tegen zichzelf: \'Ik kan opnieuw beginnen. Ik kan nog steeds opnieuw beginnen.\" (pag. 213). In een restaurant gaat het gesprek over vroeger. Sasja besluit Lev er nog niet mee te confronteren dat hij het wist van Irina en Lev. Lev wil op zijn beurt weten of Sasja hem verraden had aan de KGB. Sasja ontkent, zonder Irina\'s loslippigheid te verraden. Lev weet dat het in Rusland slecht gaat met Irina en Natasja, die overigens de beste van klas is met alleen maar negens. Lev vindt dat Irina en Natasja naar Israël moeten komen. Hij vertelt dat hij zich bezighoudt met maffia-achtige praktijken en dat hij zodoende rijk is geworden. (‘mijn Georgische familie is een soort maffia-clan’).Vanuit Rusland was Lev met Olga, de weduwe van Maltsev, via Wenen naar New York gegaan. Hij was echt verliefd, voor het eerst in zijn leven. En deed niets! Het was Olga die hem had verleid. In New York is Olga van het dak van een flat gesprongen Hij is een makelaar die grof geld verdient met het witwassen van zwart geld. Opnieuw is Sasja gecorrumpeerd: nu hij bij Lev in dienst is, is hij ook in dienst van een criminele organisatie, te weten de Georgische maffia-familie van Lev in New York. Lev wil zijn oude vriend redden. Hij wil een nieuw bedrijf, October Enterprises Inc., dat zich bezig zal gaan houden met wapenproduktie, opzetten. Sasja kan de leiding geven, maar dan moet hij wel stoppen met drinken. . In eerste instantie zegt Sasja: \"Ik doe niet mee.\" Hij krijgt een maand bedenktijd, een eigen flat en duizend sjekel per week salaris en Roy Lezjawa, secretaris en chauffeur. Sasja is volgens Lev te principieel en rechtlijnig, hij is wetenschapper, een noeste werker. Lev is een man met een grenzeloze fantasie, op zoek naar de mystiek achter de wetenschap. Hij is onderzoeker en kunstenaar en ‘probeert vast te stellen waar het denkbare haalbaar wordt’. Hij is bereid ver te gaan en sluit ook moord niet uit. Na de maand bedenktijd is Sasja ook wat ruimer van geweten geworden. Sasja nodigt Tanja uit om in een chic restaurant te gaan eten, en daar vertelt ze dat ze op zoek is naar ‘een degelijke man en een vader voor Emma’. Sokolov herinnert zich hoe hij toen hij twintig was, een seksuele relatie zonder liefde had met ene Anna uit Letland, die ook bevriend bleek met de Rooie. Hij verneemt van de Rooie hoe Lev hem had bedrogen met de handschoenen. Hij had van Lev diens verontschuldigingen geëist, wat Lev weigert: hij zegt de vriendschap op. Sokolov beseft dat hij het slachtoffer is geworden van de eigen hoogmoed (om een beter geheugen te willen hebben dan Lev) en ijdelheid. \"Hij was verblind geweest door zijn overdreven moralisme dat, zo begreep hij nu, niets anders dan een oceaan van angst was. Eerlijkheid was geen natuurlijke eigenschap van hem, nee, hij was eerlijk omdat het duidelijkheid verschafte in een onduidelijke wereld.\" Sokolov begrijpt nu ook waarom Lev en hij vrienden waren. Ze hadden elkaar nodig. \"Hij had Lev nodig opdat hij zijn principes tentoon kon spreiden.\" Lev die de moraal met voeten trad was een geschikte testcase om zijn principes te staven. En Lev \"had hem nodig opdat hij de suprematie van de brutale geest (over de bekrompen moralistische) kon demonstreren.\" (pag.258-259). De dood van Lev\'s vader had hen weer bij elkaar gebracht. Lev belooft Sasja nooit meer te bedriegen met dit soort grapjes. \"Jij bent veel te rechtlijnig voor die dingen. Voor jou is zwart niks anders dan zwart, maar voor mij kan zwart opeens van kleur veranderen en wit worden.\" Sokolov bewaarde de handschoenen sindsdien: de dubbelzinnige symbolen van hun vriendschap. Nu vraagt Sokolov zich af of het niet beter is om die handschoenen weg te doen. \"Lev had vermoedelijk gelijk: hij moest niet meer omkijken, niet meer krampachtig vasthouden aan wat alleen in zijn geheugen bestond.\" Na de moord in de Jemenitische wijk wordt er een onderzoek ingesteld door Naum Katsz, een rechercheur van de Israëlische politie. Hij bezoekt Sasja enige keren, omdat deze kroongetuige is. Het slachtoffer is een Fransman die werd verdacht van drugshandel. Naum laat een schets van de mogelijke dader zien, gemaakt door Grunwald, die vanaf zijn balkon getuige was van de moord. Sasja vindt dat de tekenaar twee gezichten over elkaar heeft gelegd; dat van Lev en dat van hemzelf. Naum vindt dat de moord doet denken aan Amerika of Sicilië (‘ een soort maffia- afrekening’). Sokolov zegt tegen Katsz dat hij gaat werken bij Lev. Het besluit is dus nu genomen. Er sprak identiteit en zelfrespect uit de mededeling dat hij werk had en door ambities werd gedreven. Het was verstandig om iets over te nemen van Levs opportunisme. Ook hij moest overleven. Nooit meer wilde hij zijn eigen ik kwijtraken in de kosmos van Gold en Stolitsnaja (wodka)..\" (pag. 276) Nooit meer wilde hij gekweld worden door de gedachte zijn tijd te verspillen en geen wetenschappelijk onderzoek te verrichten, \"als een alchemist jagen op nieuwe verbindingen\", wat hem misschien ooit in een Amerikaanse shuttle de ruimte in kon sturen. Als Sasja en Tanja enige tijd later met elkaar naar bed gaan, merkt Tanja dat Sasja niet besneden is. Omdat ze wil leven volgens de joodse wetten, weigert ze gemeenschap. Sasja moet zich eerst laten besnijden. Er volgt een discussie. Sokolov probeert Tanja met Levkiaanse pragmatische argumenten te overtuigen, maar ze houdt vast aan de joodse regels, ze blijkt in dat opzicht even koppig als Sokolov zelf. Als hij het niet doet, dan zoekt ze een ander. Ze is 38, wil nog een kind, een broer of zus voor Emma en voor Israël dat kinderen nodig heeft. (pag. 296, deel drie) Ze heeft haast. Sasja geeft toe aan de druk..

-----Deel drie
Met Tanja bezoekt hij Jeruzalem en bekijkt verwonderd orthodoxe joden (chassieden) die staan te heupwiegen bij de klaagmuur. \"De God die dit van mensen eiste en tegelijkertijd de Plank-constante, Einsteins E=mc2 en de quantum-onzekerheid geschapen had, was een curieus wezen.\" (pag. 308-309). \"Hij, vertegenwoordiger van de ruimte van de technologie, bevond zich nu in de ruimte van God Zonder Handen En Zonder Gezicht, de ruimte van magie en wonderen en de beleving van tijdloosheid. Hij kende die ruimte van zijn wodkareizen en hij herkende wat de chassieden met hun ritmische gebeden wilden oproepen. Zij deden het met taal, grondstof van gebed en smeekschrift, waarmee ze hun bewustzijn verruimden (of vernauwden) en vervolgens Gods Licht zagen.\" (pag. 309) Het waren mystici. Sokolov was een kind van geheime joden, een nepjood, maar hij voelde de \"chassidische hunkering naar het Licht.\" Sasja licht Lev in over het onderzoek van de rechercheur en over de tekening (‘die tekening was jij en ik in één tronie’). De ‘paranoïde bekentenis‘ van Sasja valt niet zo goed bij Lev. Lev toont zich verontwaardigd dat Sasja hem als de mogelijke moordenaar ziet. Sasja en Lev brengen een bezoek aan een stuk braakliggend terrein aan de Westbank. Daar zal de wapenfabriek moeten verrijzen. Via kolonel Uri Bar-On (omgekocht door Lev: Uri komt later bij hem werken) krijgen ze vergunning en subsidie om in bezet gebied de fabriek te stichten. Via Uri is er ook toegang tot de internationale wapenmarkt. De Palestijnse nederzetting krijgen ze wel weg. Sokolov maakt moreel bezwaar; die Palestijnen hebben daar eeuwen gewoond! Uri vindt Palestijnen echter middeleeuwse beesten, moordenaars, tuig. Lev wil onder meer raketten bouwen. De kennis van hem en Sasja en andere joodse immigranten kan daarbij van pas komen! Sasja maakt opnieuw ethische bezwaren. Je kunt \"terug naar de goot als je niet meedoet,\" zei Lev. Sasja zwicht. Hij wist dat zijn vader, rabbijn, later overtuigd communist, zich in zijn graf zou omdraaien. Ergens in zijn geheugen, onder het stevige deksel dat er sinds enkele weken op rustte, leefde zijn vader nog. \"Zolang Sokolov niet dronk zou zijn vader zijn mond houden.\"(pag. 320) Later in gesprek met Tanja over zijn ethische bezwaren om wapens te maken zegt Tanja: \"Nu je direct kan bijdragen aan de redding van Israël ben je opeens principieel. Maak toch niet altijd een probleem van alles! Je bent een geprivilegeerd mens, je verdient een fortuin, je doet het soort werk dat je graag wil doen, je kunt helpen je land te versterkern, en in plaats van tevreden te zijn word je gekweld door problemen! Ga wapens maken! Zorg ervoor dat onze kinderen hier kunnen leven!\" (pag. 348) Tanja ziet het niet anders dan Lev. In de auto droomt Sokolov over zijn moeder die een trui voor hem breit. Zijn vader deelt pamfletten uit waarmee hij joden oproept te emigreren naar Israël. \"Ik wil niet naar Israël,\" zegt hij tegen zijn moeder, \"ik wil naar Saturnus.\" Zijn moeder lachte. \"Daar woont God,\" zei ze, \"aan de achterkant van Saturnus woont God. Hij verbergt zich daar, omdat je je als jood moet verbergen.\" Irina neemt contact op met Lev. Ze vraagt of Sasja haar wil bellen. Als Sokolov haar aan de lijn krijgt, geeft ze te kennen dat ze met Natasja naar Israël wil komen, want de situatie is erg slecht in Leningrad. Sasja wil dat niet; hij wil met Tanja een toekomst opbouwen en het verleden met Irina begraven. Irina wil wel joods worden als dat moet. Zijn besluit staat na dit telefoongesprek eindelijk vast: Tanja, en zijn voorhuid als symbolisch bewijs van zijn intenties.

-----Deel vier
Sasja laat zich besnijden. Lev blijk zich ook te hebben laten besnijden, zonder verdoving. Hij wil \"echt helemaal joods worden.\" Lev wil alles ondergaan, dus onderging hij het. Als hij in het ziekenhuis ligt, bombarderen de Amerikanen Bagdad; de Golfoorlog is begonnen. Terwijl de narcose begint te werken krijgt Sokolov het visioen, dat de elementaire deeltjes waaruit zijn lichaam is opgebouwd weer onderdeel zijn van de oermaterie, oerenergie van voor de big bang. Hij heeft een flits van inzicht in de geheimen van de materie en gelukzalig zweefde hij \"in een kathedraal van vuur.\" (pag. 332) Later in het ziekenhuis denkt Sokolov na: God is de geniaalste abstractie die de mensheid ooit heeft bedacht. Joden mogen geen afbeelding maken van God. God moet een idee blijven en \"als zodanig worden geïncorpereerd in het geweten van de jood. Hierdoor beschikte Sokolov ook over een Goddelijke blik en daarmee had hij gekeken en geweten. De schets die de amateur-schilder had gemaakt die zowel op Sasja als op Lev leek, was als een metafysisch teken. Sokolov had gezien, Sokolov had gezwegen. In de ogen van een principiële jood was hij net zo schuldig als de moordenaar zelf.\" (pag.334) Opnieuw belt Irina hem op met de vraag of hij mee wil werken aan haar komst naar Israël. \"Je hebt me verraden, Irina, en je hebt Natasja van haar vader beroofd.\" \"Je hebt jezelf verraden, Aleksandr Iwanowitsj, en die gruwelijke waarheid probeer je nju al meer dan vijf jaar te ontlopen.\" (pag. 336).Irina verweet Sasja diens onverbiddelijk principiële houding. Met een heilige is het moeilijk samenwonen. Zeker met een nepheilige. (zie pag. 192-193) Sokolov verweet Irina dat ze Lev had verraden. Irina verweet Sokolov dat hij -de heilige- zijn eigen huid niet redde door Lev aan te geven. Sokolov denkt: Misschien was hij zo krampachtig principieel omdat hij zijn vermogen tot verraad in bedwang moest houden, en dat was iets dat door Lev werd herkend. Lev bracht het aan de oppervlakte: in feite was Sokolov dezelfde schoft als zijn vriend, met dien verstande dat Lev openlijk en direct zijn doelen najoeg en Sokolov eerst zelfkastijding onderging. Sokolov was principieel omdat hij bang was voor zijn eigen bandeloosheid, zoals zijn drankgebruik aantoonde, en een kunstmatig korset van regels en wetten gaf zijn gedrag de stevigheid die niet door zijn natuur kon worden verschaft.\" (pag.337) Daarin lijkt hij op zijn vader, die het jodendom verruilde voor de wetten van het marxisme. Als puber had hij samen met Lev besloten hun leven te geven voor de waardenvrije wetenschap. Daarom weigerde hij tot ontsteltenis van zijn vader lid te worden van de komsomol. Marxistische wetenschap is niet waardenvrij, immers. Maar hij beseft nu ook dat zijn wetenschapsbeoefening hem niet bevrijdde: hij zocht erin dezelfde soort wetten als de jood en de marxist, een middel nmamelijk om de chaos te bestrijden, terwijl een man als Lev de chaos nieuwsgierig benaderde en er enthousiast en pragmatisch de eigen voordelen uit trok.. Lev komt op bezoek. Hij probeert Sasja er toe over te halen om Irina te laten komen. Lev legt hem een probleem voor. Hij heeft een alarminstallatie aan laten leggen door een Georgiër, en deze heeft meteen een paar microfoontjes ingebouwd. Hij heeft Lev afgeluisterd en chanteert hem nu. Lev vindt dat deze gruzin uit de weg moet worden geruimd en Sasja moet dit doen als medefirmant en uit gedeeld belang, met een pistool. Wilde Sasja terug in de goot? Zijn toekomst met Tanja verliezen? Weer aan de drank raken en zijn dochter Natasja nooit meer zien? Lev biedt hem vijfhonderdduizend dollar, maar Sasja is woedend hierover. Pas als Lev het verbond van eeuwige vriendschap tussen hen als argument opvoert zwicht Sasja. Hij zal het uit vriendschap doen, nog diezelfde nacht. De gruzin blijkt Koeznadze te zijn, iemand die hem een crimineel baantje had aangeboden (vliegtuigonderdelen oplappen) dat hij had geweigerd. Sasja kiest voor de luxe van zijn bestaan en de redding van zijn beste vriend. Als Lev het zelf zou doen en het zou uitkomen, dan zou hijzelf ook als medeplichtige in de bak komen. Liever redde hij de fabriek en bezorgde hij zijn dochter Natasja de jeugd die hij zelf niet had beleefd. ‘s Nachts sluipt Sasja via de dienstingang het ziekenhuis uit en stapt in een door Lev klaargezette auto. Daarin vindt hij een pistool en een koffertje met springstof. Koedznadze zou denken dat het een koffer met geld was. In een plastic zak zitten ‘de handschoenen van James Dean’. Macabere grap van Lev? Symboliek? Hij trok ze aan. In de auto bij Koeznadzes huis overweeg Sasja nog om het niet te doen, een chassidische jood te worden en boete te doen voor al zijn fouten. Maar dan ziet hij K. komen aanrijden en in zijn huis verdwijnen. Sasja trekt het gasmasker (dat in de golfoorlog elke Israëliet bij zich had) aan. Als Koeznadze open doet, durft Sasja niet meteen te schieten. Hij gaat naar binnen en luistert naar de huilende K die alles ontkent en uit angst in zijn broek plast. Hij krijgt medelijden en durft niet te schieten. De Gruzin weet een pistool te bemachtigen en schiet eerder en Sasja vangt de kogel op met het koffertje. Daarna maakt Sokolov met drie schoten een einde aan het leven van de gruzin. Eerst in de borst, dan door de keel en tenslotte door het hoofd. De kogel van K heeft het ontstekingsmechanisme van de tijdklok vernietigd. Hij wil nu met de hand de semtex tot ontploffing brengen om de sporen uit te wissen en een Palestijnse aanslag te ensceneren. Als hij de koffer openmaakt, ontdekt hij de opzet van Lev: als hij na het instellen van de klok de knop had ingedrukt, had dit zijn einde betekend. In een moment wordt hem alles duidelijk: Lev heeft ook de ramp met de Oktjabr en de dood van de man in de Regov Etsel op zijn geweten. Sasja gaat naar zijn appartement, waar Tanja is. Als hij merkt dat Lev bij haar is(!), wordt hem duidelijk waarom Lev hem heeft willen doden. Een deel van de explosieven heeft hij gebruikt om het huis van Koezladze op te blazen, het andere deel legt hij in de auto van Lev. Hij wacht tot Lev in zijn auto stapt en wegrijdt. Daarna gaat hij terug naar het ziekenhuis.

-----Later
Sasja is rijk geworden door de dood van Lev. Lev en Sasja hadden een levensverzekering van miljoenen op elkaar afgesloten . Irina en Natasja zijn naar Israël gekomen; ze zijn joods geworden. Max Grunwald, de oude amateurschilder die een schets heeft gemaakt van de dader van de moord in de Regov Etsel, is in dezelfde nacht gestorven als Lev en Koeznadze. Sasja vermoedt dat Lev hierin de hand heeft gehad. Dit is voor Naum Katsz aanleiding om met Sasja te gaan praten. Dit gebeurt op het peperdure partijtje in het Carlton hotel voor Natasja\'s tiende verjaardag. Het alibi van Sokolov is echter ijzersterk. Naum is ervan overtuigd dat er een verbinding geweest moet zijn tussen Lev en Grunwald, hij komt echter geen stap verder. Sasja is veranderd. Hij kan van de wodka afblijven. Als Katsz hem vraagt of hij nog vaak aan Lev denkt, zegt hij van niet. \"Het leven gaat verder.\" Nu hij van de wodka afblijft ligt zijn geheugen met de herinneringen aan vroeger stil. Het feit dat hij weet dat Lev overspelig was geweest met Tanja lijkt hem niets te doen. Hij voelt zich gelukkig met Irina en Tanja om zich heen en de twee kinderen Emma en Natasja.