De ruimte van Sokolov door Leon de Winter

Titel Leon de Winter
De ruimte van Sokolov
Ondertitel: roman
1992

Plaats(waar) en Tijd(wanneer) Plaats. Het verhaal speelt zich af op twee plaatsen. In Rusland en Israël. In Rusland speelt het verhaal zich af in Moskou, waar Sasja Sokolov en Lev samen opgroeien, studeren en vrienden van elkaar zijn, waar ze allebei wonen en hun bestaan hebben als ruimtevaartdeskundige. Hun beroep als deze, oefenen ze uit in Kaliningrad. Het is een plaats waar in het geheim, voor de buitenwereld afgesloten, aan het Russische ruimtevaart program wordt gewerkt. Een andere situatie waar het verhaal zicht afspeelt(weliswaar zeer kort), is Tomsk, waar Sokolov na zijn verbanning vijf jaar verblijft.

De tweede plaats waar het verhaal zich afspeelt is Tel Aviv. Dit is de plaats waar Sokolov is gaan wonen na zijn emigratie uit Rusland. Hij is hier straatveger. Later ontmoet hij hier Lev en hier speelt het verhaal zich verder af.

Tijd. Het verhaal speelt zich af in de periode van vanaf de jeugd van de beide jongens(Sokolov en Lev). Het verhaal begint pas echt als ze rond de vijftien zijn met elkaar bevriend raken. De jeugd die wordt verteld zijn slechts herinneringen van Sokolov. In 1963 is Sokolov 16 jaar(blz. 341). Het verhaal eindigt in 1991, als Sadam Hoesein voor het eerst Israël met zijn scud-rakketen heeft bestookt. Dus het verhaal speelt zich van 1963 tot 1991.

Samenvatting Aleksadr Iwanowitsj(Sasja) Sokolov groeit gelukkig op in Moskou. Op school doet hij zijn best en met de hoogste tabel van de klas mag hij naar de universiteit. Ook hier is hij een voorbeeldige leerling en nieuwsgierig, leergierig. In zijn klas zit Lev Sergejewitsj Lezjawa. Ook hij is een bijzonder begaafde jongen, een directe concurrent als het gaat om de hoogste tabel dat schooljaar. Uiteindelijk behaalt Sokolov met een miniem verschil dat jaar de hoogste tabel van dat jaar. Lev is tweede. Lev is in het bezit van een opschepperig karakter, denkt heel de wereld aan te kunnen. Hij feliciteert Sokolov met het behalen van zijn uitstekende rapport. Hij voegt hier echter wel aan toe \'Je werkt ervoor\', waarop Sokolov zegt \'En jou komt alles vanzelf aangevlogen?\' Hierop ontstaat een blufspel, wie er nu werkelijk de beste is. Want Lev beweert dat hij slechts vijf minuten in een boek hoeft te kijken. Hierop wordt besloten dat ieder hetzelfde boek krijgt te lezen, ieder met dezelfde hoeveelheid tijd. Uiteindelijk worden hier vragen over gesteld door de medeleerlingen. De inzet van Sokolov zijn handschoenen. Deze zijn voor hem van emotionele waarde. Hij heeft ze gehad van zijn ouders, voor zijn verjaardag. Het zijn de handschoenen die James Dean gedragen zou hebben, het idool van Lev. De inzet van Lev blijft onbekend. Ze ontvingen allebei een exemplaar van Overzicht van de eerste zes Vijfjarenplannen. Lev schept op dat hij na vijf minuten het artikel kent(de afspraak was een half uur). Om niet onder te doen aan Lev schept Sokolov op dat hij dit ook makkelijk kan. Maar al na twee vragen heeft Sokolov een vraag fout, die Sokolov wel weet. Weg handschoenen. De handschoenen zou Sokolov later terug krijgen, maar hij zou ze nooit dragen. Uit starigheid, hij had ze tenslotte verloren. Uit deze gebeurtenis groeit hun vriendschap. Ze trekken constant met elkaar op. Lev is een lefgozer, durft veel, impulsief en dwingt respect af. Sokolov is volharden, moralist, overwegend en rechtvarend. Deze twee contrasten zorgen voor aantrekking tot elkaar. Ze zijn als magneten. Plus en Min trekken elkaar aan. Lev laat Sokolov voor het eerst porno zien, verheldert hem dat met geld alles te koop is, ook als dit om door middel van smeergeld gaat en dat de partijtop(communisten), zich alles kunnen veroorloven.

Op een dag schroeft Sokolov de achterkant van het schilderij, dat bij hun thuis in de woonkamer hangt. Hij ontdekt een papier, met hierop Hebreeuws, de Joodse taal. Zijn moeder vertelt hem dat hij Jood is. Zijn vader is joods, net als zijn moeder. Ze waren gevlucht uit Roemenië, en onder de valse naam Sokolov de Unie(USSR)binnen gekomen. Zijn vader heeft zich bekeerd tot Marxist en heeft zich opgewerkt in de partij. Sasja Sokolov is geschrokken. Hij dacht altijd dat de joden de mindere in de Sovjet Unie waren(\'outcast\'). Maar nu was hij er zelf een. Maar op een dag komt Lev naar hem toe. Zijn stemming is bedrukt. Hij vertelt hem dat hij half jood is: zijn moeder is joods. Sokolov bekend hem dat hij ook joods is. Vanaf dat moment beloven ze voor altijd vrienden te blijven. Wat er ook gebeurt.

Sokolov is metallurgisch ingenieur, gepromoveerd op Metaalmoeheid in vacuümruimten Het hield in dat hij onderzocht hoe metalen reageren als ze zich een vacuüm ruimten bevinden. Hij vindt werk bij het Russische ruimtevaart program. Hij werkt aan de ontwikkeling van de Oktjabr (oktober). Dit project staat onder leiding van Lev. Hij heeft hem gevraagd voor dit werk. Sokolov heeft tot taak het ontwikkelen van hittebestendige schilden voor dit ruimtevoertuig. Het voertuig is revolutionair in zijn soort. Het werkt met een dual-fuel motoren. Deze bevatte waterstof + zuurstof, wat het hoogste energie leverde, en het andere mengsel kerosine en zuurstof met een hogere dichtheid, waardoor het in kleinere tanks kon. De combinatie vormde een perfecte oplossing voor veel energie en weinig gewicht. Deze motor was dus licht, maar met veel energie. Alleen het was nog nooit eerder geprobeerd, dus er was een risico aanwezig. Het ontwerp was omstreden. Irina, de vrouw van Sokolov vond het maar niets. Waarom afwijken van het vertrouwde en uitstekend werkende systeem dat tot dusver werd gebruikt? Omdat het verouderd was, vond Sokolov. Op 30 juni 1985 keerde de wereld voor Sokolov. Het was de dag van de lancering van de Oktjabr. In alle voorgaande tests was alles in orde gebleken. Maar niet op de dag waarop alles moest gebeuren. Voor de ogen van alle hoge functionarissen, generaals, en politici ontplofte precies één minuut en zesendertig seconde na de take off de bemande Oktjabr. De kosmonauten aan boord werden later levend verbrand terug gevonden. Naar de vragen hoe en waarom werd door de KGB een onderzoek ingesteld. Iedereen die ook maar iets met het project te maken had gehad werd ondervraagd. Ook Sokolov. Hij kon geen van de vragen beantwoorden. Hij wist net niet. Maar de KGB majoor Kirov had wel een vermoeden: Een paar maanden voor het ongeluk hadden Lev en een van de kosmonauten, Maltsev gevochten. Want Lev had een relatie met de vrouw van Maltsev. Lev had hem van het program afgehaald. Maar later weer terug geroepen. Dit alles was echter een vermoeden van Sokolov, een redenatie van 1+1. Want Maltsev had gevochten én van het project gehaald, en Lev had ook gevochten en meldde zich ziek, de dag na de vechtpartij. Dit vermoeden had hij vertelt aan Irina. Zij was doorgeslagen tegenover Kirov. Zij had hem dit alles verteld. Ze had Lev nooit gemogen. Ze was bang voor hem. Voor zijn zelfingenomenheid. Ze vond hem gevaarlijk, ondank dat ze een keer met hem het bed had gedeeld, toen Sokolov op reis was voor zijn werk. En nu dacht Kirov dat Lev de Oktjabr had laten ontploffen, sabotage, om Maltsev te vermoorden en zo een relatie met zijn vrouw te beginnen. Sokolov kon het zich niet voorstellen. Lev die zich zo betrokken voelde bij het program zou nooit, nooit de Oktjabr laten ontploffen, onmogelijk!

Maar ze werden allebei uit hun functie gezet. Sokolov werd naar Tomsk gedeporteerd om daar te werken in een aftands lab. Met verouderde spullen. Uit frustratie raakte hij aan de drank, zwaar aan de drank. Vijf jaar lang bleef hij daar, hij raakte gedeprimeerd. Sokolov en Irina waren inmiddels gescheiden. Hij nam het haar zeer kwalijk dat ze uit de school was geklapt tegenover Kirov. Hij schaamde zich voor het werk dat hij nu deed. Aan zijn moeder schreef hij brieven. Dat hij een mooie baan had, belangrijk onderzoek deed. Op haar zeventigste verjaardag bezocht hij haar. Het was een emotioneel bezoek. Er werd veel gesproken over het jodendom. Ze vroeg hem naar Israël te gaan, ooit, om daar een bestaan op te bouwen als jood. Terug in Tomsk hoorde hij zeven maanden later dat ze overleden was. Na haar overlijden was er niets meer dat hem bond aan Rusland. Hij besloot naar Israël te gaan.

Het leven in Israël valt alles behalve mee. Een baan is niet makkelijk te vinden. Tenminste, een baan die bij zijn opleiding past. Metallurgisch ingenieur, waar hebben ze die nodig? Hij solliciteert bij IAC, een modern bedrijf waar ground to ground en ground to air raketten worden ontwikkeld. Maar wilde hij hier aangenomen worden moest hij eerst aan een leugendetector. Sokolov vreest het ergste. Hij staat allerminst sterk in zijn schoenen. Het resultaat is dan ook negatief. Een tweede bedrijf waar Sokolov probeerde een baan te krijgen was bij All Seasons Parts, en het was gevestigd in drie hangars bij de haven. De eigenaar was een kleine man, met een dikke nek, Rolex. Hij heette Koeznadze. Hij maakte van allerlei oude, door moderne vliegvaart maatschappijen, afgedankte vliegtuigen weer \'bruikbare\' vliegtuigmaatschappijen in Latijns Amerika en Azië, waar de veiligheidsnormen niet zo nauw werden genomen. Ja, ze stortte wel eens neer, maar daar kon Koeznadze volgens eigen zeggen niets aan doen. Het geweten van Sokolov vertelt hem dat hij het niet moest doen. Daarom moest hij voorlopig aan de slag blijven als straatveger.

Op een dag is hij getuige van een moord. Hij ziet een man in mooie zijde, nette kleren een gebouw aan de overkant binnen gaan. Sokolov is op dat moment al behoorlijk dronken van de wodka, waaraan hij nog steeds verslaafd is. Na een tijdje ziet hij de man weer naar buiten komen. Maar achter hem komt een andere man aan, en vlak achter hem trekt hij een revolver/pistool. Een schot wordt gelost. Sokolov ziet een rode gat tevoorschijn komen op de borst van de man. Een tweede schot klinkt. De zonnebril van de man spat uiteen en het achterhoofd van de man ziet Sokolov uit elkaar spatten. Dan ziet de schutter Sokolov aan de andere kant van de weg staan. De man steekt de weg over. Voor de veegkar van Sokolov houdt de man stil. Hij heft zijn pistool. Sokolov staat aan de grond genageld en denkt dat zijn uur geslagen heeft. In het Russisch kan hij nog wat woorden uitbrengen: ik heb niets gezien. De man laat zijn pistool zakken en loopt weg. Sokolov is verbaasd. In de schutter had hij het gezicht van Lev gezien. Maar dat was niet mogelijk. Hij had gehoord dat Lev was omgekomen in Georgië.

In zijn flatje ontmoet hij zijn nieuwe buurvrouw, de Russische immigrante Tanja. Ze is na het overlijden van haar man met haar dochter naar Israël vertrokken. Hij vindt haar knap. Het leven van Sokolov bestaat alleen nog maar uit Gold wodka(de goedkoopste)drinken, slapen, en drinken. Werken schiet er soms bij in. Hij moet smeken bij zijn baas dat hij niet ontslagen wordt. Op een dag slaat hij zes flessen Gold in en is vast besloten ze allemaal leeg te drinken. Maar naar twee flessen is hij helemaal weg. Als hij \'s nachts wakker wordt uit zijn droom ziet hij een rood stipje in de stoel voor het raam en ruikt hij de geur van sigaar. Het is Lev.

Lev neemt hem mee, ze zijn weer vrienden. Hij zal voor Sasja gaan zorgen. Het huis van Lev is mooi. Het uitzicht is mooi net als de slaapkamer en de badkamer. Lev beveelt hem dat hij eerst gaat slapen en een bad neemt, eet en dan zien ze wel verder. Sokolov slaapt heel lang. Pas na anderhalve dag wordt hij om halfnegen \'s avonds wakker.

De volgende dag ontmoet hij Lev. Ze gaan samen uit eten. Lev heeft het gemaakt in het leven. Hij ziet er mooi uit. Mooie dure kleren. Hij vertelt Sokolov dat hij via Georgië in New York is gaan werken. Als afgezand van zijn familie. Hij moest zorgen voor het witwassen van geld. Zijn familie was namelijk een maffiaclan, en beheerste eigenlijk heel Georgië. Lev was dus een crimineel geworden, zo dacht Sokolov. Lev deed hem een aanbod. Hij zou Sokolov uit het slop halen. Hem een baan geven in zijn bedrijf, hem net zo rijk maken als hij was. Op een voorwaarde, hij zou van de drank af moeten blijven. Eerst weigerde Sokolov, omdat hij dacht hiermee lid te worden van deze maffia. Maar hij kon niet meer terug. Hij had van Lev een nieuwe garderobe gekregen, een nieuw huis in de rijkste buurt van Tel Aviv, met uitzicht op zee. Nieuwe meubels en geld. Wat moest hij? Terug naar de goot? Lev bood hem een baan aan als technisch directeur van een door Lev nog te bouwen munitiefabriek. Hij zou de technische zaken voor zijn rekening nemen. De toekomstig terugtredende militair/legende Uri Bar-On zou voor de relaties in de defensiewereld zorgen. De kennis van Sasja zou zeer van pas komen.

De relatie tussen Sokolov en Tanja begint inmiddels steeds meer op een serieuze relatie te lijken. Ze gaan veel met elkaar om, eten graag buiten huis en hebben het gezellig. Als Sokolov zijn huis aan Tanja laat zien, pakt ze hem bij de hand en neemt hem mee naar de slaapkamer. Daar kleedt ze zich voor hem uit. Maar als alles puntje bij paaltje komt, bemerkt ze dat Sokolov niet besneden is en, hoe jammer ze het ook vindt, moet ze weigeren seks met hem te hebben. Pas als Sokolov besneden is, mogen ze seks met elkaar hebben. Na weken van wikken en wegen besluit hij dat hij zich bij een chirurg laat besnijden. Lev had zich tenslotte ook laten besnijden.

Als de narcose begint uit te werken ziet hij Lev aan het voeteneind van zijn bed staan. Hij vraagt hem hoe het is. Pijn. Maar na drie weken zou de daad wel mogen maar vooral kunnen. Maar Lev is voor meer gekomen dan te vragen naar zijn gezondheid. Lev heeft een probleem Een groot probleem.

Lev vertelt Sokolov dat Koeznadze hem chanteert. Wat is namelijk het geval: Lev had in zijn huis een nieuw alarmsysteem laten plaatsen. Maar daarbij had Koeznadze microfoontjes beplaatst. Alle gesprekken tussen Lev en Sokolov zijn opgenomen. In ruil voor geld belooft Koeznadze(ja de man van de vliegtuigen)niet naar de fiscus te stappen. Het bestaan van beide mannen hangt aan een draadje. Lev zou zwaar gestraft worden, maar zijn kapitaal en familie zou alles wel weer recht breien. Maar Sokolov zou kapot gaan. Hij had geen spankracht meer om nog een tegenslag te incasseren. Hij zou weer in de goot terechtkomen, weer aan de drank gaan, en hier niet meer uitkomen. Wat Lev hem vroeg was schokkend, doch simpel: het vermoorden van Koeznadze. En volgens Lev zou Sokolov dat moeten doen. Reden, hij had een goed alibi: hij lag in het ziekenhuis. En Lev zou ervoor zorgen dat hij ergens was, voor zijn alibi. Sokolov weigerde meerdere keren. Maar hij kon niets anders. Hij moest dit wel doen, of hij zou weer afglijden naar de goot.

\'s Nachts sloop Sokolov uit het ziekenhuis, via de nooduitgang. Tussen de deur legde hij een handdoek, zodat deze niet in het slot zou vallen. Op het parkeerterrein stond ene gele Subaru. Achterin lag een pistool met een demper. Ook lag er een koffer met hierin Semtex-H. Een bom. Hiermee zou hij na het vermoorden al het bewijs doen laten ontploffen. Bij aankomst doofde hij zijn lichten, en wachtte tot Koeznadze het gebouw zou ingaan. Toen dit gebeurd was, zette hij zijn gasmasker op, die hij had gekregen tegen de raket aanvallen van Irak. Zo was hij onherkenbaar. Hij belde aan. Het licht in de hal ging aan en de deur ging open. Koeznadze keek in de loop van een pistool. Hij begon zenuwachtig te vragen waarom, hij had niets gedaan. Sokolov had zich voorgenomen in een keer de man door het hoofd te schieten. Maar toen hij eenmaal zag dat Koeznadze uit angst in zijn broek plaste raakte hij in gewetensnood. Koeznadze liep huilend de kamer in, gevolgd door Sokolov. Hij vroeg Sokolov of hij een zakdoek mocht pakken. Maar in plaats hiervan pakte hij een pistool en richtte deze op Sokolov. Uit verweer hief Sokolov de koffer met de bom voor zijn borst. De kogel had zijn doel gemist. Zonder te twijfelen schoot Sokolov Koeznadeze in de borst. Daarna nog een keer in de keel, om hem tenslotte door het hoofd te schieten. Op het bureau opende hij de koffer. Hij schroefde de ijzeren plaat van de ontsteking. Wat hij zag was vreselijk. Als hij de bom direct had ingeschakeld was hij gelijk ontploft. Er was mee gerommeld. In plaats van dat vanaf de timer een draad naar de Semtex ging, ging er nu een draad vanaf de Duracel batterijen een draadje naar de Semtex. Onmiddellijke ontploffing tot gevolg, Lev had ermee gerommeld. Bewust om Sokolov op te ruimen, en zo zijn afpersers en de dader waren dood, en Lev bleef buiten schot. Want van Koeznadze had Sokolov gehoord dat ook de tweede getuige van de moord die Sokolov had gezien, overleden was. Als Lev de dader was geweest, was hier niets meer van terug te vinden. Alles overpeinzend reed Sokolov terug. Met de bom. Hij wilde naar Tanja. Haar alles vertellen. Hij liep de gang op. Hij wilde de lift nemen. Maar op de trap zag hij iets wat hem iets anders deed beslissen dan Tanja te bezoeken. Hij zag een uitgetrapte sigaar op de trap liggen. De sigaar van Lev. Lev had de trap genomen, omdat de lift alleen toegang gaf nadat deze was geopend met een sleutel, die alleen de bewoners hadden. Hij liep naar buiten. In zijn huis zag hij schimmen bewegen. Wat? Bedroog Lev hem weer? Net als toen met Irina? Voor de tweede keer? Het werd teveel voor hem? Was Lev dan toch de verpersoonlijking van de duivel, zoals Irina had gezegd in Rusland?! Had hij de Oktjabr werkelijk expres laten ontploffen om van Maltsev uit de weg te ruimen? Verderop in de straat stond de Ford Escort van Lev. Met een schroevendraaier opende hij het rechter portier en plaatste de koffer met de Semtex onder de bestuurders stoel.

Lev was dood. Net als de man in de Regov Etsel, en Koeznadze en Grünwald, de tweede getuige van deze moord. Inspecteur Katz zat met een probleem. Hij had een vermoeden dat Lev de spil in het hele geheel was. Maar Sokolov merkte wijs op dat deze dood was, net als Koeznadze. Dat wist Katz. Sokolov bood hem een cola aan op zijn zonovergoten dakterras, dat uitzicht gaf op zee en het Carlton Hotel. Sokolov leefde nog lang en………………

Figuren Het boek kent twee hoofdfiguren, om wie het hele verhaal draait:

Aleksandr Iwanowitsj(Sasja)Sokolov. Geboren in 1947. Hij woont vanaf zijn jeugd in Moskou en raakt vanaf de middelbare school(school .79)bevriend met Lev. Van Lev erft hij de passie voor wiskundige spelletjes. Later trouwt hij met Irina en samen krijgen ze een dochter, Natasja. Sokolov gaat werken in de ruimtevaart. Hij is gevraagd door Lev, die hier al een baan heeft. Hij werkt mee aan de ontwikkeling van een nieuwe bemande ruimtecapsule, de Oktjabr. Deze ontploft en hij wordt gedeporteerd naar Tomsk, Siberië. Hij en Irina scheiden, Irina gaat in Leningrad wonen. Vijf jaar na zijn deportatie verhuist hij naar Israël, waar hij straatveger wordt. Hij is aan de drank. Hij komt Lev tegen, wie hem weer uit het slop haalt en een nieuw, rijk leven voor hem start.

Sokolov is een moralist. Hij houd zich aan de vastgestelde normen en waarden. Zij scheppen orde in de zo chaotische wereld waarin hij leeft. Hij is star en wijkt niet snel van zijn pad af. Hij heeft passie voor zijn werk, en zijn vriendschap met Lev is bij hem diep geworteld.

Lev Sergejewjtsi Lezjawa
Hij net zo oud als Sokolov. Lev ontmoet zijn vriend op school. Hij blinkt uit in wiskunde, en hij houdt van wiskundige spelletjes. Zijn geschiedenis tot aan de Oktjabr is bekend. Hierna verdwijnt hij voor de buitenwereld. Maar in werkelijkheid is hij in New York actief voor zijn maffia familie. Hij koopt hier ontroerend goed met zwart geld, en verkoopt het hierna weer. Hij was geld wit. Zijn familie beheerst eigenlijk heel Georgië, waar zijn familie oorspronkelijk vandaan komt. Hierna komt de drang bij hem boven om als jood in Israël een bestaan op te bouwen. Hij wordt later vermoord door Sokolov, nadat hij hem heeft gebruikt, uitgeperst.

Lev was een mysterieuze man. Hij leek gewetenloos, maalde niet om regels en wetten. Maar hij had ook iets van een romantische held, wiens onverschrokkenheid bewondering en ontroering teweegbracht. Hij kon soms tegen de waanzin aan grenzen. Zoals hij zich had laten besnijden zonder verdoving. Hij had geen vaste relatie, hij neukte wat los en vast zat, en schepte erover op dat zijn penis onder de littekens zat hiervan. Hij had iets jongensachtigs, was roekeloos en had moed. Ook was hij nieuwsgierig. Altijd op zoek naar antwoorden op vragen of het groter, mooier of rijker kon. Hij wilde het leven ervaren, plukken wat er te plukken viel.

Thema(\'s) Vriendschap en Verraad. Hier draait het hele verhaal om heen. Het begin van hun vriendschap ontstaat na wat achteraf blijkt verraad. Na het wedstrijdje om de eer wie de beste van de klas is speelt Lev vals, waardoor Sokolov zijn handschoenen aan Lev verliest. Na de ontploffing van de Oktjabr voelt Sokolov of hij Lev heeft verraden, doordat hij aan Irina zijn vermoeden van een gevecht van Lev en Maltsev had verteld. Irina was uit de school geklapt, waarna Lev werd onslagen. Hij voelt dat Irina hem heeft verraden Sokolov voelde zich schuldig hieraan, en vond dat hij Lev had verraden.

Later komt de vriendschap tussen beide weer helemaal tot bloei als Lev hem uit de goot haalt, en hem weer een gezonde man van hem maakt. Hij zorgt ervoor dat Sokolov van de drank afblijft. Hij geeft hem een huis, meubels, kleren en geld. Hij wil samen met Sokolov een munitiefabriek starten, en samen rijk worden. Maar het gaat verkeerd. Lev wordt gechanteerd. Hij vraagt Sokolov deze Koeznadze te vermoorden. Sokolov doet dit uit vriendschap en om zijn eigen zaak te redden.

Maar dan blijkt dat Lev hem verraden heeft. Hij wil Sokolov vermoorden met de bom. Van vriendschap kan volgens Sokolov nu geen sprake meer zijn, en vermoord Lev met de bom in zijn auto.

Ondertussen heeft Sokolov vriendschap gesloten met Tanja, met wie hij een relatie begint. Ook met Irina sluit hij weer vriendschap, wie in Israël is komen wonen.

Bijzonderheden Een bijzonder moment is zeker wel dat Sokolov erachter komt dat Lev hem wilde vermoorden met de bom. Waarom? Dat is niet geheel duidelijk. Omdat hij zicht verraden voelde nadat Sokolov aan Irina zijn vermoedens had verteld over de vechtpartij met Maltsev. Of omdat hij Lev had gezien bij de moord op de Regov Etsel. Of omdat hij hem hiervan had verdacht en een compositietekening had gemaakt met hierin iets van Lev erin. Of omdat Lev met Tanja probeerde te rommelen. Wat moest hij anders in het huis van Sokolov toen hij Koeznadze vermoorde. Hij had het tenslotte ook al eens met Irina gedaan. Het wordt niet echt duidelijk.

Titelverklaring De titel is op verschillende manieren te verklaren:

\'Hij bleef drinken, jaren achtereen, en maakte reizen naar verre sterren waar alle herinneringen uit zijn hoofd dansten en zijn ik oploste in het niets van zijn opengereten geheugen\' (blz. 194)

De herinneringen dansten uit zijn hoofd, waardoor lege ruimten ontstonden. Door de drank brokkelde zijn hersenen af, waardoor er ruimte ontstond in zijn hersenen. In zijn dromen door de drank maakte hij reizen naar verre sterren in het universum, de ruimte. Hij had veel affiniteit met de ruimte. Daarmee bedoel ik, het was zijn beroep. Altijd al had Sokolov interesse met ruimtevaart. Toen Lev iemand nodig had voor de bouw van de Oktjabar kwam hij direct naar Sokolov toe. Hij wist dat hij zijn vak verstond, en dat hij veel wist van de ruimtevaart. Het samen bouwen van zo\'n groot project was dan ook voor hun twee een must. Sokolov droomde vaak van de ruimte.

Dit alles kan de titel \'De ruimte van Sokolov\' verklaren.

Motto+Voorwoord Opdracht: \'Voor Jessica\'

Motto: \'Niets zult ge zien in de eeuwig lege verte, De stap niet horen die ge doet, Geen steunpunt vinden voor uw voet\' Goethe, Faust

Dit motto is als volgt te verklaren. Na het ontploffen van de Oktjabr is Sokolov helemaal van de kaart. Hij weet dat hij gefaald heeft. In zijn vriendschap met Lev, die hij volgens eigen zeggen verraden heeft, maar ook in zijn werk. De Oktjabr had nooit mogen ontploffen. Hierdoor gaat hij aan de drank. Hij zoekt een uitweg. Maar die biedt deze drank niet. Het is de eeuwige verte. De drank versterkt het gevoel dat hij een loser is. Hij heeft geen vrienden meer, geen steunpunten op wie hij kan rusten in moeilijke tijden.

\"Geloof je niet dat God alles ziet?\" \"God is een luxe die ik me niet kan veroorloven\" Woody Allen, Crime and Misdemeanors

Het lijkt een dialoog tussen Sokolov en Lev. Sokolov die in vastigheid gelooft, in god bijvoorbeeld. Lev zou blufferig de tweede zin zeggen. Altijd uitdagen.

Vertelwijze Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van de personale verteller. De verteller zit verborgen in een (hoofd)persoon: in dit geval Sasja Sokolov. We komen precies te weten wat hij voelt(bijv. bij de moord, de moord die hij pleegt), wat hij droomt(als hij aan de drankreizen door het universum bezig is), en wat hij denkt(over zijn bestaan als straatveger, hoe Lev eruit ziet). Het is echter niet duidelijk dat hij in Sokolov zit. Het is meer neutraal:

\'Sokolov was vanochtend te laat omdat hij zo zwaar beschonken was geweest dat hij, nadat hij zijn wekker door de kamer had gesmeten, nog drie uur in de ban van een magische slaap was gebleven\' (blz. 11)

\'Ik ben metallurgisch ingenieur,\' antwoordde Sokolov met wankele trots, \'ik ben cum laude gepromoveerd op metaalmoeheid in vacuüm ruimten.\'\'(blz. 11)

Chronologie Het verhaal is allerminst chronologische verteld. Het zijn allerlei delen die dwars door elkaar lopen. Het verhaal rond het ontstaan van hun vriendschap, de verwikkelingen van de Oktjabr, het moeilijke bestaan als straatveger en de moord, de hereniging met Lev, weer werk, Tanja. Alles loopt door elkaar, maar wel in relatie tot elkaar. Jeugdherinneringen komen weer boven in situaties dat ze doen.

Tijdbehandeling In het boek verstrijkt een periode van ±1963 tot 1991, dus ongeveer achtentwintig jaar. In het verhaal vind uiteraard tijdsverdichting op. Zo wordt een ritje naar een gebied buiten Tel Aviv, waar de munitiefabriek moet komen, teruggebracht tot een kort gebeuren. Tijdsuitbreiding vind plaats bij het duel om de handschoen. Het geheel wordt vrij lang uitgesmeerd over een paar bladzijde, gevoelens worden verteld. Dit duurt langer dan het in werkelijkheid zal hebben geduurd.

Werkelijkheid In dit boek komen een paar maatschappelijke problemen naar voren die ook in de werkelijkheid voorkomen onder Russische immigranten in Israël. Velen hebben geen baan, of een derde rang baantje. Ook drank zorgt voor problemen voor deze immigranten. Steeds meer Russen zoeken in de sterke drank, in moeilijke tijden. In Rusland zelf, maar ook in de landen waar de naar toe vertrekken.

Een ander probleem dat zich in Israël voordoet is de huisvesting voor deze immigranten. Vaak slechte huizen, in achterbuurten.

Rusland De laatste leider van de Sovjetunie (tussen 1985 en 1991), Michael Gorbatsjov, had met zijn perestrojka en glasnost beleid de aanzet gegeven tot het moderniseren van de sovjetmaatschappij. Zijn aarzeling daadwerkelijk politieke en economische hervormingen door te voeren, stuitte op steeds meer kritiek in de kring van radicale, westers-georiënteerde hervormers. Een van Gorbatsjovs belangrijkste critici werd voormalig Politbureau-lid, Boris Nikolajevitsj Jeltsin. Hij bekritiseerde de censuur door de Communistische Partij van de Sovjetunie (CPSU), het machtsmisbruik en de vele privileges van de communistische partij-elite. Als afgevaardigde van de Russische Socialistische Federale Sovjet Republiek (RSFSR) in het Congres van Volksafgevaardigden van de Sovjetunie daagde Jeltsin de CPSU uit daadwerkelijk hervormingen door te voeren. Er ontstond een machtsstrijd tussen Jeltsin en Gorbatsjov, die uitmondde in de soevereiniteitsverklaring van de RSFSR in juni 1990. Gorbatsjov had als leider van de Sovjetunie geenszins de bedoeling de centralistisch geregeerde Sovjetunie op te heffen. In juni 1991 werden in de RSFSR presidentsverkiezingen uitgeschreven, die werden gewonnen door Jeltsin. Diens populariteit steeg verder tijdens de coup in augustus 1991 toen hard-line communisten de macht in de Sovjetunie wilden overnemen. Staande op een tank voor het Witte Huis, de zetel van het sovjetparlement, wierp Jeltsin zich op als voornaamste beschermheer van de ontluikende Russische democratie. Toen in december 1991 de Sovjetunie uiteen viel, werd Jeltsin president van het nieuwe Rusland.

De nieuwe grondwet
Het parlement van Rusland, dat in meerderheid nog uit communisten bestond, verzette zich tegen de radicale hervormingen die Jeltsin na december 1991 wilde doorvoeren. Om tegemoet te komen aan het parlement verving Jeltsin in december 1992 zijn premier Jegor Gajdar, voorstander van de zogenaamde economische ’shocktherapie’, door de gematigde hervormer Viktor Tsjernomyrdin. Het parlement bleef echter gekant tegen hervormingen. Om de impasse te doorbreken ontbond Jeltsin in september 1993 het parlement. De parlementsleden gaven hier geen gehoor aan en begonnen een procedure om de president af te zetten. Nadat militairen op voorstel van het parlement een televisiecomplex in Moskou hadden bestormd ging Jeltsin op 3 oktober over tot gewapende ontruiming van het Witte Huis. Na deze ’succesvolle’ presidentiële coup schreef Jeltsin parlementsverkiezingen uit, die op 12 december 1993 werden gehouden. Tegelijkertijd namen de Russische kiezers bij referendum een nieuwe grondwet aan. De nieuwe grondwet definieert Rusland als een democratische federale republiek. De grondwet is gebaseerd op het principe van de scheiding tussen de uitvoerende, de wetgevende en de rechterlijke macht. De uitvoerende macht is geconcentreerd bij de president. De macht van het parlement werd beperkt.

De Doema
De zetelverdeling in het nieuwe parlement, de Doema, weerspiegelde de teleurstelling onder de bevolking over het verloop van de hervormingen. De overgang van de communistische dictatuur naar een democratische samenleving had de meeste Russen niet de welvaart gebracht waarop ze hadden gehoopt. De belangrijkste politieke tegenstanders van Jeltsin, de extreem-nationalistische Liberaal Democratische Partij van Rusland (LDPR) van Vladimir Zjirinovski en de Communistische Partij onder Gennadi Zjoeganov, verkregen een parlementaire meerderheid. De eerstvolgende parlementsverkiezingen, gehouden in december 1995, veranderden hier niet veel aan. De partij van Zjoeganov was de grote winnaar, ten koste van de LDPR. Zjirinovski had zich in die twee jaar meer als een groteske clown ontpopt dan als een serieus te nemen politicus. De hervormingsgezinde partij Ruslands Democratische Keuze (DVR; in 1993 nog Ruslands Keuze genoemd) van Gajdar moest eveneens veel zetels prijs geven, terwijl het verkiezingsresultaat van de regeringspartij Ons Huis is Rusland (NDR) van premier Viktor Tsjernomyrdin ook tegenviel. Onder de democratische hervormingsgezinden won alleen Jabloko (in 1993 Het Blok) van Grigori Javlinski een aantal zetels.

De president
Jeltsin is sinds 1993 steeds meer autoritaire trekken gaan vertonen. Hij kan daarbij gebruik maken van zijn bevoegdheid in het gehele centrale overheidsapparaat medewerkers te benoemen en te ontslaan. Regelmatig worden functionarissen ontslagen die het mislukken van de hervormingen wordt verweten. Op deze wijze poogt Jeltsin zichzelf te zuiveren van alle blaam en kan hij reageren op politieke stemmingswisselingen in het land. Het geeft Jeltsin bovendien de mogelijkheid politieke mede- en tegenstanders aan zich te binden, want hij geeft zowel conservatieve communisten als liberale hervormers bestuurlijke functies. Jeltsin zorgt er altijd voor dat niemand te veel macht in handen krijgt. In de politieke kringen beconcurreert men elkaar om meest begunstigde van Jeltsin te worden en te blijven. Een benoeming door Jeltsin, kan een volledig omslaan van politieke kleur tot gevolg hebben. Ivan Rybkin bijvoorbeeld behoorde vóór zijn benoeming tot voorzitter van de Doema in januari 1994 tot de communistische oppositie. Eenmaal Doemavoorzitter ontpopte Rybkin zich als een liberaal gezinde en trouwe bondgenoot van Jeltsin. Met deze ’verdeel en heers’ politiek is Jeltsin er tot nu toe in geslaagd in het zadel te blijven.

Recente regeringswijzigingen
De presidentsverkiezingen, de eerste ronde werd op 16 juni en de tweede op 4 juli 1996 gehouden, leidden tot een golf van ontslagen en benoemingen. Nog voor de verkiezingen ontdeed Jeltsin zich van een aantal hervormingsgezinde medewerkers op wie veel kritiek was geuit. Op deze manier sneed hij zijn communistische rivaal, Gennadi Zjoeganov, de pas af. In januari 1996 werd de westers-georiënteerde minister van buitenlandse zaken, Andrej Kozyrev vervangen door Jevgeni Primakov, een hard-liner die in sovjettijden lid was van het Centraal Comité van de CPSU. Doemavoorzitter Rybkin werd vervangen door de conservatieve communist Gennadi Seleznjov. Een van de allerlaatste overblijvers uit het kabinet Gajdar, vice-premier Anatoli Tsjoebais, de ’vader’ van de privatiseringen, werd in januari 1996 vervangen door Vladimir Kadannikov voorstander van niet al te snel doorgevoerde economische hervormingen. Om zijn herverkiezing veilig te stellen, benoemde Jeltsin na de eerste verkiezingsronde zijn politieke rivaal Aleksander Lebed, die als derde was geëindigd, op 18 juni 1996 tot secretaris van de Nationale Veiligheidsraad en zijn persoonlijk veiligheidsadviseur. Het presidentiële kamp hoopte met Lebeds steun Zjoeganov in de tweede ronde te verslaan. Lebed had als voorwaarde gesteld dat Jeltsin een aantal van zijn vertrouwelingen zou ontslaan. Dit leidde tot het vertrek van de belangrijkste `haviken’ uit de regering, waaronder de minister van defensie, Pavel Gratsjov, impopulair vanwege zijn harde opstelling in het Tsjetsjeense conflict. Hij werd vervangen door Igor Rodionov. Na zijn herverkiezing op 4 juli, benoemde Jeltsin onder meer de in januari nog ontslagen Anatoli Tsjoebais tot chef van de presidentiële staf. Tsjoebais werd beloond voor zijn rol in de verkiezingscampagne van de president. De met veel bombarie binnengehaalde Lebed werd in oktober 1996 al weer ontslagen. Hij zou volgens minister van binnenlandse zaken, Anatoli Koelikov, een coup tegen Jeltsin voorbereiden. De werkelijke reden voor zijn ontslag was de angst voor een te grote machtsconcentratie bij Lebed. In juli 1996 had Jeltsin hierom ook al een Defensieraad in het leven geroepen om de macht van de Veiligheidsraad, waar Lebed secretaris van was, te beperken. De onduidelijke verdeling van bevoegdheden tussen de twee Raden leidde namelijk tot conflicten en dus tot een verzwakking van Lebeds positie. Rybkin, die in januari nog aan de kant was gezet als Doemavoorzitter, volgde Lebed op. Op zes maart 1997, in zijn jaarlijkse rede tot het parlement, kondigde Jeltsin aan de regeringssamenstelling drastisch te veranderen. Na Tsjoebais, die direct eerste vice-premier werd gemaakt, zal opnieuw een golf van ontslagen en benoemingen volgen.

Surrogaatregering
Rusland is een land in overgang. Het openbaar bestuur functioneert gebrekkig. De centrale regering wordt op diverse bestuurlijke niveaus tegengewerkt als gevolg waarvan Rusland zich nauwelijks effectief laat besturen. Jeltsin heeft daarom diverse raden opgericht en adviseurs benoemd om zijn beleid toch te kunnen uitvoeren. Het is alleen niet duidelijk hoever de bevoegdheden van deze gevolmachtigde organen precies reiken. Zo is een ongecontroleerde surrogaatregering ontstaan die een deel van de macht van de federale regering heeft overgenomen. Deze organen kunnen niet rechtstreeks worden gecontroleerd door het parlement. Jeltsins ’adviseurs’ hebben, zeker nu de gezondheid van de president zo zwak is (zie kader 3), als niet-gekozen personen vergaande invloed op de presidentiële besluiten.

Decreten
Effectief landsbestuur wordt ook in de weg gestaan door gebrekkige wet- en regelgeving. De oude communistische wetten werden in 1991 snel terzijde geschoven, maar het opstellen van nieuwe regels houdt geen pas met de ontwikkelingen in de praktijk. Er zijn nauwelijks wetten die de verantwoordelijkheid van, met name, de autoriteiten omschrijven. Adequate juridische controle- en sanctiemechanismen voor het doen en laten van de autoriteiten ontbreken. Met volstrekte willekeur verlenen overheidsfunctionarissen vrijstelling van belastingbetaling, keren naar eigen inzicht subsidiegelden uit, maken begrotingsgelden op aparte, buitenlandse, rekeningen over en steken de renteopbrengsten in eigen zak. De inadequate regelgeving dwingt Jeltsin weer tot het uitvaardigen van een grote hoeveelheid decreten. De verwarring die dit met zich meebrengt, leidt veelal tot het niet naleven van de decreten. In november 1996 heeft Jeltsin daarom een decreet uitgevaardigd, dat gebiedt tot het opvolgen van alle uitgevaardigde decreten...

Economische ontwikkelingen De regering Gajdar nam in 1992 maatregelen die een markteconomie tot stand zouden moeten brengen. Ten eerste werd de productie afgestemd op de vraag. De regering bepaalde dus niet langer hoeveel er van elk product mocht worden geproduceerd. Zo zouden de lange rijen voor de winkels verdwijnen en moest het jarenlange wachten op bijvoorbeeld een nieuwe uitlaatpijp voor de auto tot het verleden gaan behoren. Ten tweede wilde de regering de productprijzen niet langer kunstmatig laag houden, want de markteconomie vereiste dat de hoogte ervan zou worden bepaald door het mechanisme van vraag en aanbod. Als gevolg hiervan werden brood, groente en fruit ineens veel duurder; de huren schoten omhoog; kleding, boeken en toegangskaartjes voor het theater werden onbetaalbaar.

Privatisering
De regels van de vrije markteconomie vereisten eveneens dat bedrijven, die altijd het eigendom van de staat waren geweest, werden geprivatiseerd. In 1991 werd begonnen met de verkoop van de staatsbedrijven. Binnen twee jaar was zo’n 70 procent in handen van particulieren. Een kleine groep Russen, hoofdzakelijk bestaande uit de communistische nomenklatoera die door bekendheid met de bureaucratische procedures makkelijk toegang had tot het kapitaal, maakte handig gebruik van de nieuw geboden economische mogelijkheden. Sommigen wisten gigantische financiële en industriële imperia op te bouwen met grote belangen in bedrijven die ooit staatseigendom waren (industriële sector, media, onroerendgoed, enzovoorts). Deze conglomeraten hebben vaak ook grote invloed in politieke kringen; invloed waarmee ze hun materiële verworvenheden, privileges en machtspositie zoveel mogelijk trachten veilig te stellen. De felle onderlinge concurrentie leidt dikwijls tot afpersing en chantage terwijl ook moordpartijen niet worden geschroomd. Voor veel bedrijven bleek het voortzetten van de productie zonder overheidssteun een te zware opgave. De bedrijfssluitingen die volgden, leidden tot een daling van de productie en een groeiende werkloosheid. In december 1996 was ruim negen procent van Ruslands beroepsbevolking werkloos, dat is bijna zeven miljoen mensen. De totale industriële productie blijft dalen door, onder andere, de slechte staat van de productiemiddelen, het ontbreken van gekwalificeerd en gemotiveerd personeel, een niet goed functionerend transport en distributie systeem, het gebrek aan geld voor grootscheepse moderniserings- en herscholingsprogramma’s. In vergelijking met 1995 daalde de industriële productie in 1996 met 5 procent. Voor de agrarische sector betekende de afschaffing van het communisme dat de grote collectieve boeren staatsbedrijven (sovchozen en kolchozen) verdwenen. Als gevolg hiervan is de agrarische productie sinds 1991 met 50 procent gedaald. Boeren mochten voortaan grond in privé-bezit hebben en bewerken naar eigen inzicht. Omdat het nog niet mogelijk is privé-grond als onderpand aan te wenden voor een bankkrediet, kunnen boeren moeilijk aan geld komen om hun bedrijf te moderniseren. Veel boeren zijn gestopt.

Belastingtekort
Alle verkiezingsbeloftes van Jeltsin ten spijt om de lonen uit te betalen, hebben veel Russen al maanden geen salaris ontvangen. Door geldgebrek bij bedrijven en de onvoldoende uitgewerkte belastingwetgeving loopt de federale schatkist voor miljarden aan belastingroebels mis. De belastinginkomsten van de federale regering blijven ver achter bij de verwachte opbrengst. De regering heeft daarom te weinig geld om de lonen en pensioenen uit te betalen. Hoewel in vergelijking met 1995 het gemiddelde inkomen van de Russen in 1996 stabiel bleef, leeft van 11 procent van de bevolking onder de armoedegrens. Veel fabrieksarbeiders, docenten, wetenschappers en anderen hebben noodgedwongen een bij-baantje als taxichauffeur of beveiligingsbeambte. De overkoepelende Federatie van Onafhankelijke Vakbonden riep en roept regionale en sectorale vakbonden op tot stakingen. In 1996 hebben mijnwerkers en docenten regelmatig het werk neergelegd om de staatssteun voor de mijnen en het onderwijs te hervatten. In het leger wordt van generaal tot soldaat bijgeklust. Ook wordt de eigen portemonnee gespekt met illegale verkoop van militaire eigendommen en wapensmokkel. De kwaliteit van voorzieningen zoals onderwijs, huisvesting en gezondheidszorg is de afgelopen jaren sterk achteruit gegaan. Vooral op het platteland en in de steden ver van Moskou is een verslechtering van de levensomstandigheden zichtbaar.

’Nieuwe’ Russen
De komst van de markteconomie heeft naast armoede ook geleid tot veel economische initiatieven. Sinds 1991 zijn flink wat nieuwe midden- en kleinbedrijven ontstaan. Met behulp van westers kapitaal - in de vorm van joint ventures - of op eigen kracht wordt er ingesprongen op de ’gaten’ in de Russische markt. Hierdoor is een nieuwe middenklasse ontstaan, die voldoende geld heeft om te consumeren, huizen te laten bouwen en te reizen; kortom, de vruchten kan plukken van het ’nieuwe’ Rusland. De positieve gevolgen van de maatschappelijke transformatie zijn echter hoofdzakelijk zichtbaar in Moskou en Sint-Petersburg, waar het kapitaal zich concentreert.

Genre We hebben hier te maken met een psychologische roman.

Dit omdat we merken hoe het karakter van Sokolov echt heel erg verandert. In het begin van het verhaal is het een stumpert, die zijn baan verloren heeft, en aan de alcohol is geraakt. Hij ziet geen andere uitweg dan naar Israël \'te vluchten\', om hier een ander bestaan op te bouwen. Eenmaal hier is zijn leven ook geen rozengeuren maneschijn, want hij blijft nog steeds aan de drank en een echte goede baan, naar zijn opleiding heeft hij nog steeds niet. Dan ontmoet hij Lev, die hem weer een baan geeft en hem een reden om te bestaan geeft. Ook wordt hij weer verliefd en wordt hij weer een gelukkig man. Vooral als hij besluit Lev te vermoorden toont aan dat hij ontwikkeld is in zijn karakter. In zijn tijd in Moskou zou hij Lev nooit vermoord hebben, omdat hij te trouw aan hem was. Aan het einde van het boek heeft hij dit toch los kunnen laten, en daarom ben ik van mening dat het hier gaat om een psychologische roman.

Gemotiveerd Waardeoordeel Ik vond dit na \'De Aanslag\' van Harry Mulisch het mooiste boek wat ik tot nu toe voor school heb moeten lezen. Het is echt spannend. Vooral als Sokolov de moord moet plegen voel ik in ieder geval spanning. En dat vind ik knap. Ook wekt het lichte emotie los als hij zijn eenzame moeder bezoekt. Niet dat ik zat te huilen, maar je voelt wel mee in het verhaal. En dat vind ik knap van een schrijver.

Het onderwerp vind ik mooi, twee vrienden die samen werken in Rusland, uit elkaar raken. De een wordt rijk, de ander komt in de goot. En de rijke helpt de arme hieruit. Maar daar staat wat later blijkt wat tegenover. Echt mooi gevonden.

De stijl waarin Leon de Winter dit boek schrijft is heel duidelijk en helder. Geen eindeloze opsommingen over een enkele kleine gebeurtenis, zoals veel moderne schrijvers(Grunberg, Koch)doen. Ze draaien eindeloos om de hete pap heen. Nee, de Winter verteld gewoon hoe het zit, in begrijpelijk Nederlands. Het boek is wel dik, (411 blz.)maar als je er eenmaal in bezig bent is het verslavend en wil je hem uitlezen. Ik heb er een weekeinde voor nodig gehad om hem helemaal te lezen. Maar ik vond het echt de moeite

Het einde van het boek vond ik echt het mooiste van het hele boek. Ik vond het zelfs nog verrassend. Ik dacht dat Sokolov gepakt zou worden en dat ze allebei in de bak zouden draaien, weer een soort verraad dus. Maar het was een ander verraad. Lev verraadde Sokolov en hij vermoorde Lev. Echt een surprise vond ik.

Het boek schept een goed beeld hoe moeilijk immigranten het hebben bij aankomst in Rusland, en de moeilijke situatie in Rusland tijdens de Perestrojka. Het boek wordt in een snel tempo verteld wat makkelijk leest, waardoor de dikte van het boek geen opstakel is om het boek te kiezen.

Echt een aanrader. Spannend en verrassend.