Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2015
• 304 pagina's
• Uitgeverij: The House of Books

Flaptekst

Eerste zin

Klaarwakker ligt Josefien de duisternis van de slaapkamer in te staren. Naast haar ligt Hendrik op zijn rug. Hij snurkt zacht. Tevreden. Een geluid als van een vliegtuig dat in de verte rondcirkelt, voldaan over zijn tocht, doelgericht de bommen uitgeworpen. Ze voelt het vocht nog tussen haar benen, in de plooien van haar liezen. Plakkerig als dun stijfsel. Hij kon haar niet met rust laten toen ze hem vertelde dat het weer zover was

Samenvatting

Personages

Lisa

Lisa is als schoolmeisje tegendraads. Ze kan zich niet vinden in de ideeën van haar ouders en van de Roomse kerk. Tegen de zin in van haar moeder blijft ze vriendschap onderhouden met haar joodse buurmeisje. Ze leert in deze roman ook haar eigen lichaam kennen en wil graag seks met de knappe Leo. Dat lukt maar later blijkt alles anders in elkaar te zitten. Ze is een heel goede leerling die graag toneel wil spelen, maar haar ouders vinden dat een bezigheid van de duivel. Toch doet ze aan het Shakespearetoneelstuk van school mee. Ze krijgt daarna teleurstellingen te verwerken: Leo ziet haar niet meer staan, haar buurmeisje is verdwenen en haar moeder sterft na een hartaanval. Wanneer ze van haar vader daarvan ook nog eens de schuld krijgt, besluit ze het huis te verlaten. Aan het einde van de roman verzoent ze zich met haar oude buurmeisje. Het is eigenlijk allemaal anders gelopen dat ze had gedacht.

Pauli

Pauli is het joodse leeftijdgenootje van Lisa. Ze is bijdehant, af en toe een bitch, en doet dingen die voor Lisa verboden zijn. Ze heeft al op jonge leeftijd een relatie met Leo. met hem gaat ze naar Amerika, ook al omdat ze zwanger is. Het wordt een miskraam en ze blijft kinderloos. Ze heeft een moeizaam leven met Leo, die vreemd gaat, een oorlogscomplex heeft en een moeilijk karakter heeft. Aan het einde verzoent ze zich met Lisa.

Jozefien Langeveldt

Jozefien is een eenvoudige, volgzame vrouw die naar haar man en naar de pastoor luistert. Seks ondergaat ze als dwang en er komen elf kinderen uit voort. Ze heeft een schuldcomplex uit de oorlog overgehouden, omdat ze det kind van een joodse vrouw afwees. Ze houdt dat geheim tot vlak voor haar dood en dat is de reden dat ze geen contact wil met mevrouw Polak en dat ze Lisa verbiedt met Pauli te spelen. Ze is een sloof van het gezin en ze heeft moeite alles te regelen. Ze kan het niet goed hebben dat Lisa een andere kant opgaat bijv. toneel wil spelen, met joden omgaat, seks voor het huwelijk heeft.

Vader van Lisa

De vader komt niet erg goed uit de verf. Hij is vaak afwezig, werkt hard en volgt de wetten/rituelen van de kerk. Na de dood van zijn vrouw verzwakt hij en hij gaat in de fout als hij Lisa de schuld geeft van de dood van zijn vrouw. Dan raakt hij zijn dochter kwijt. Lisa deel in deel 4 mee dat hij later opknapte toen hij weer een andere vrouw kreeg.

Leo

Leo heeft een schuldcomplex uit de oorlog overgehouden. Zijn tweelingbroer is gestorven in een kamp en hij is van mening dat hij niet goed gehandeld heeft. Daardoor zoekt hij zijn geluk in het plezieren van vrouwen: hij is ijdel en heel moeilijk om mee om te gaan, zegt Pauli over zijn latere leven. Op zijn 77e overlijdt hij aan kanker.

Quotes

"‘Vast niet. Maar als het een jongen is, gaan we net zo lang door tot we een meisje krijgen. Al krijgen we er tien, Josefien. Onze-Lieve-Heer laat ons niet in de steek.’ En hij was boven op haar gaan liggen. Nu ze toch al zwanger is, kan hij onbelemmerd zijn gang gaan. Je moet de natuur de vrije loop laten" Bladzijde 13

"Op 15 april 1943 wordt in het gezin Langeveldt een meisje geboren. Een prachtig kindje met een overvloed aan zwarte krulletjes. Josefien is de koning te rijk. De bevalling heeft nog geen uur geduurd. ‘Er zijn weer engeltjes geweest vannacht,’ zegt Hendrik plechtig tegen de jongens als ze ’s morgens om het grote bed komen staan, waarin Josefien met het nieuwe zusje ligt. Kees trekt een gezicht; bij hem hoef je niet meer met dat verhaal aan te komen. Hij vraagt: ‘Hoe heet ze?’ En Herman: ‘Zeker net als mama?" Bladzijde 27

"Op dat moment begon op de achtergrond een viool een hartverscheurende melodie te spelen. Ik herkende het. Erbarme dich. Ik stapte naar achteren en sloeg mijn handen voor mijn gezicht. Ik voelde armen om me heen. De stem van Pauli klonk dicht bij mijn oor: ‘Je had het niet gekund, Lise. Hij was beter af bij mij. Ik kon het allemaal verdragen. Jij zou niet hebben geweten hoek voelde armen om me heen. De stem van Pauli klonk dicht bij mijn oor: ‘Je had het niet gekund, Lise. Hij was beter af bij mij. Ik kon het allemaal verdragen. Jij zou niet hebben geweten hoe met zijn trauma’s om te gaan. Ik moest je van hem redden. Hij zou je hebben gebroken.’" Bladzijde 240

"In de nacht van 31 maart jongstleden overleed Leopold Meijer op zevenenzeventigjarige leeftijd aan de gevolgen van kanker. Hiermee is ons een groot acteur ontvallen. Leopold Meijer volgde zijn toneelopleiding grotendeels in Amerika en speelde daar in enkele films, waaronder The Twin Boys, die ook in Nederlandse bioscopen werd vertoond. Hier werd hij vooral bekend door zijn Shakespearevertolkingen. Meijer bleef tot op hoge leeftijd acteren. Zijn interpretatie van King Lear (2008) maakte diepe indruk." Bladzijde 220

"Na bijna dertig jaar herkende ik hen meteen. Pauli, slank en veel te mooi voor deze omgeving. Leo, nog even knap als vroeger, zijn haar halflang. Ze stonden hand in hand doodstil om zich heen te kijken. Hun in zwarte jas gestoken gestaltes scherp afgetekend tegen de sneeuw. Ik was diep geschokt hen samen te zien. Snel leidde ik mijn groep naar de andere kant van het kamp, doodsbang dat ze mij in de gaten zouden krijgen." Bladzijde 210

Thematiek

Wo ii: nasleep en verwerking

De hele roman staat in het teken van de verwerking van de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. De Jodenvervolging speelt daarin weer een grote rol, maar ook de schuldgevoelens die personages hebben overgehouden aan hun gedrag tijdens de oorlog en de beslissingen die ze hebben genomen. Neem je wel of niet een joods kind aan om te redden? (Lisa's moeder) Doe je wel of niet mee aan het verzet? (Lisa's vader) Spring je wel of niet van de trein die naar een concentratiekamp rijdt? (Leo) De ene beslissing heeft gevolgen voor je hele leven.

Motieven

Vriendschap en verraad

Er is een enorme band tussen Lisa en Pauli. Hun religieuze verschillen deren hun niet. Pauli mag nooit boven komen, maar Lisa geeft haar vriendschap niet op. Als ze met Leo naar bed gaat, voelt ze dat aan de ene kant als verraad, want Paula heeft haar verteld dat ze met Leo een relatie heeft. Ineens is Pauli weg naar Amerika en dat voelt Lisa dan weer als verraad. Ze zien elkaar jaren niet maar in 2013 zoekt Lisa Pauli weer op. Dan komt de aap uit de mouw. Pauli heeft zich in feite opgeofferd voor Lisa. Die had nooit met de eigenzinnige Leo een relatie kunnen beginnen: hij was geobsedeerd door de oorlog.

Jodenvervolging

Een belangrijk motief is de jodenvervolging. Diverse personages in de roman hebben er mee te maken: de moeder van Pauli, haar stiefvader, Leo. Ze blijven rondlopen met het schuldgevoel van de overlevenden.

Geloof

Er is een scherpe scheiding van de geloven . Jozefien komt uit een streng katholiek gezin (elf kinderen nota bene) en ze kunnen protestanten en joden niet uitstaan. Lisa mag van haar ouders eigenlijk niet met Pauli omgaan,maar Lisa doorbreekt dat patroon.

Seksualiteit

Lisa leert het prettige van seks kennen: eerst alleen met soloseks, later als ze Leo ontmoet. Ze mag een keer met hem naar bed en vindt dat overweldigend.

Coming of age

In de eerste drie delen zien we hoe Lisa opgroeit van baby naar volwassene, die het gezin Langeveldt in de steek laat om voor zichzelf te kiezen. Ze vlucht uit haar ouderlijk huis om voor haar eigen ontwikkeling te kiezen.

Schoolleven

Lisa gaat als meisje naar het gymnasium, wat al een unicum is. Daarna besluit ze mee te gaan doen aan het schooltoneel. Ze krijgt een belangrijke rol in een stuk van Shakespeare en komt zo dicht bij Leo, de man die haar de liefde leert. Maar na de dood van haar moeder moet ze het huishouden op zich nemen; ze kan zich niet meer concentreren en besluit in gymnasium-5 van school te gaan.

Escapisme

De oudere broers van Lisa ontvluchten het huis en het strenge katholieke regime. Lisa ontvlucht als ze twintig jaar is ook het regime van haar vader. Ze had al eerder verzet aangetekend tegen de opvattingen van haar ouders en ook haar deelname aan het schooltoneel en de verliefdheid op de joodse jonge man Leo zijn tekenen van verzet en dus van escapisme.

Familiegeheim

Jozefien heeft haar hele leven (tot vlak voor haar dood) geheim gehouden wat er in de oorlog aan haar is gevraagd. Een joodse vrouw die vroeg of ze haar kind wilde redden. Ze was toen egoïstisch bezorgd om Lisa en weigerde. na de oorlog vraagt ze zich af of Pauli dat kind was. Maar zwijgen en taboes zijn belangrijke begrippen na de oorlog.

Inwijding

Lisa wordt door Leo ontmaagd. Ze was vurig verliefd pop hem en haar vriendin had Leo toestemming gegeven het een keer met haar te doen. Ze had een geweldige seksuele ervaring.

Moeder-dochterrelatie

Hoewel Lisa het lievelingskind van Jozefien is, staat hun relatie na de oorlog in de puberteit van Lisa onder druk. Lisa wil zich ontworstelen aan het ouderwetse en strenge katholieke milieu en stoort zich niet aan de verboden van haar ouders. Ze gaat ondanks het verbod met Pauli om. haar moeder kan ook niet goed uitstaan dat ze naar het gymnasium gaat. Waar is dat voor nodig? Ze kan beter in het gezin haar handen uit de mouwen steken. Ze ergert zich aan de levenshouding van Lisa. haar vader zegt na de dood van Jozefien dat zij de schuldige is aan de dood van haar moeder.

Schuld(gevoel)

Er zijn enkele personages in de roman die gekweld worden door schuldgevoel. In de eerste plaats is dat Lisa"s moeder Jozefien die in d eoorlog weigert een kind over te nemen van een Joodse vrouw. Ze blijft zich heel haar leven afvragen wat er met het kind gebeurd is. Is Pauli het bewuste kind? Ze neemt het geheim bijna mee in haar graf en vraagt aan Lisa of ze het nog een keer wil vragen aan Pauli's moeder. Lisa kampt zelf met een schuldgevoel dat ze Pauli heeft verraden door met Leo naar bed te gaan. Achteraf blijkt dat dit niet nodig was geweest, omdat er van de kant van Pauli en Leo opzet in het spel was. Leo kampt met schuldgevoelens omdat hij het concentratiekamp heeft overleefd en zijn tweelingbroertje niet. Dat is het schuldgevoel van de overlevenden, dat overlevenden van een ramp (oorlog, vliegramp, autocrash) kunnen hebben, omdat ze de ramp overleefd hebben en ze zich afvragen waarom hun familieleden niet.. Na de dood van haar moeder die aan een hartaanval sterft, schuift Lisa's vader de schuld daarvan fijntjes in de schoenen van Lisa. Die had veel te moeilijk gedaan.

Motto

Wat gebeurd is, is niet voorbij        
(Pater Van Kilsdonk – Alex Verburg)

Opdracht

Voor Philippa

Titelverklaring

Lisa's ouders  krijgen na de oorlog nieuwe buren: het zijn de joodse mevrouw Polak en haar dochtertje Pauli. dat even oud is als Lisa. Haar moeder kan dat feit maar moeilijk verwerken omdat het haar in verband brengt met de oorlog en de keuze die ze toen gemaakt heeft. De titel "Joodse buren" komt slechts één keer letterlijk in de tekst voor.  
Josefien draait zich op haar zij en doet haar ogen dicht. Het zou mij goed uitkomen, denkt ze. Gewoon doen alsof ze er niet zijn, die Joodse buren. Maar kan ze van Lise vragen om het buurmeisje te negeren? 

Structuur & perspectief

De structuur van de roman is als volgt:
Deel 1     1942-1944 (onderverdeeld in 8 hoofdstukken)    
Deel 2     1956  (onderverdeeld in 12 hoofdstukken)    
Deel 3     1959-1960  (onderverdeeld in 14 hoofdstukken)    
Deel 4     April 2013 (onderverdeeld in 6 hoofdstukken)
Alle delen beginnen met een motto dat ontleend is aan het werk van William Shakespeare. Die zijn vaak toepasselijk voor het deel waarin ze staan. Bovendien zijn het  verwijzingen naar het toneelstuk "Winteravondsprookje" dat Lisa op het katholieke gymnasium speelt. 

Het verhaal van Jozefien en Lisa wordt chronologisch verteld, maar ook in episodes, dus discontenue. Een deel eindigt soms abrupt. De  draad van de vertelling wordt dan weer jaren later opgepakt.  Het laatste deel heeft zowel iets van een epiloog (vertellen hoe het Lisa en Pauli is vergaan in het leven) als wel van een catharsis van de beide personages Lisa en Pauli. (zuivering van de gevoelens van vriendschap en verraad)

Deel 1 wordt verteld door de personale vertelt Jozefien Langeveldt, die in de o.t.t. vertelt.
In deel 2 en deel 3 zijn er twee personale vertellers: Jozefien en Lisa. Ze vertellen beiden in d e o.t.t. maar Lisa grijpt als verteller terug naar enkele passages waaruit je zou kunnen opmaken dat ze toch een "achterafvertellend personage is."
Bijvoorbeeld in deel 3 hoofdstuk 10 
"Dan komt de maandag. De dag die ze jaren later als de omslag van haar leven zal beschouwen"
In deel 4 berust het perspectief alleen bij de personale vertelster Lisa, die een overzicht geeft van hoe haar leven er na haar vlucht uit huis heeft uitgezien.  Ze vertelt dan ook dit deel  in de o.v.t. 

Decor

Er zijn diverse tijdlagen:
Deel 1   speelt  van   1942-1944 in Amsterdam    
Deel 2    speelt in het jaar 1956  in Amsterdam   
Deel 3     speelt van 1959-1960  in Amsterdam    
Deel 4     speelt in april 2013, waarin Lisa terugreist vanuit Spanje naar Amsterdam.
Jodenvervolging en Amsterdam vormen een mooi koppel. 

Stijl

De stijl van Boonzaaijer is helder en eenvoudig. Ze gebruikt geen moeilijke woorden en zinsconstructies. Ook haar beeldspraak is eenvoudig en bestaat in de meeste gevallen maar uit één kort beeld: ze worden niet uitgewerkt. 

Enkele voorbeelden van metaforen:
 - De dagen van haar zwangerschap gaan voorbij als bladzijden die tergend langzaam omgeslagen worden.

- Een wroeging die als een gifslang in haar lichaam rondkruipt. Sluipend, terend op haar energie. Ze heeft het bange vermoeden dat die slang nooit meer weg z​al gaan.

- Haar lichaam voelt als dat van een vermoeid pakpaard; het is uitgezakt en week. Een vreemd, te groot vleselijk omhulsel.

- Die gedachte is een anker dat haar ervoor behoedt weg te drijven in een zee van stille droefheid, van onderhuidse bitterheid. Lise verzacht alles.

- De gedachten razen als opgejaagd wild door haar hoofd. 
Kortom, een goed te volgen stijl, ook voor scholieren.. 
 

Slotzin

Toen zei mevrouw Polak: ‘Je moet er toch niet aan denken dat jouw moeder dat kindje had aangenomen van die arme mevrouw Da Pinta. Dan had ík geen dochter gehad. Dan had ik net zo goed op die vrachtwagen kunnen stappen, samen met mijn man.’ Ik keek naar haar gerimpelde gezicht en kon niet geloven wat ik zag. Om die oude mond lag een zweem van een glimlach. Ze haalde haar schouders op. ‘Nebbisj,’ zei ze

Beoordeling

"Joodse buren"  is het zoveelste Nederlandstalige boek over de nawerking van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging. Toch voegt het boek wel iets toe aan de Nederlandse oorlogsliteratuur, omdat het de nawerking/nasleep van de oorlog van een heel andere kant bekijkt. (Bijvoorbeeld hier van mensen die "niets" hebben gedaan in de  oorlog.) Het zijn geen verzetshelden, maar ook geen verraders. Ze hebben gewoon niets bijzonders gedaan, allen proberen te  overleven.  Later zijn ze een leven gaan leiden dat bepaald werd door de regels van de kerk. Dat geeft wel een mooi beeld van de eerste decennia na de oorlog en de plaats en de regels van de kerk in het leven van gelovige mensen in de vijftiger jaren.

Het is een eenvoudig te lezen boek waarin de familiegeheimen pas op het laatst onthuld worden. Qua inhoud en moeilijkheidsgraad is het goed te lezen voor eindexamenkandidaten van havo en vwo. Het boek is waarschijnlijk iets meer geschikt voor meisjes dan voor jongens, ook al omdat de belangrijkste personages (Lisa en Pauli)  meisjes zijn..

Op de literatuurlijst is het boek goed te combineren met andere boeken over de oorlogsverwerking en de schuldvraag:
Jessica Durlacher  - De held
Ad Fransen - Vaderskind
Harry Mulisch - De aanslag
Harry Mulisch - Het stenen bruidsbed
Alex van Gaalen - Süskind 
Leonie Jansen - Het geheim (het oorlogsverhaal van mijn vader)
Marga Minco - Het bittere kruid // De brug

 

Recensies

"Het heftige thema, de vervolging en vernietiging van miljoenen Joden, blijf ik ontzettend afschuwelijk en ingrijpend vinden, ongeacht hoe vaak ik erover lees. Zo ook in Joodse Buren, die het intense en tragische verhaal over hen deels in beeld brengt. Daarnaast geeft Maria Boonzaaijer een heldere kijk in de levens van de Rooms Katholieke gezinnen in die tijd, die door de lange arm van de kerk behoorlijk werden beknot in hun doen en laten. Fatsoen ging voor plezier." http://shyamahopman.blogs...aijer.html

"Het is een boek met verdriet, onrecht en menselijke zwakheden, maar gelukkig ook over vriendschap loyaliteit en moed. Net zoals in het leven heeft dit verhaal het allemaal en het wordt neergezet zonder oordeel of verwijt, gewoon zoals het is. Indrukwekkend zonder te beladen te zijn. Maria Boonzaaijer weet met haar woorden te boeien, informeren, te raken en je te laten glimlachen." http://connieflipse.blogs...aijer.html

"Joodse buren is mooi om te lezen. Ook een verhaal over de oorlog, maar niet zozeer over de slachtoffers. Hoewel, ook bij Josefien heeft de oorlog zijn nodige sporen nagelaten. Zij zag hoe Joodse mensen in vrachtwagens werden geduwd en werden weggebracht. Ze hoorde de geruchten wat er met de Joodse mensen zou gaan gebeurden. Ze sluit haar ogen, de verhalen kúnnen niet kloppen, zo slecht is immers niemand. Door er niet over te praten, ook niet over te denken en alles maar weg te stoppen hoopt Josefien dat ze het kan vergeten. Niets is echter minder waar. Een bijzonder mooi en ingetogen verhaal waarin naast de oorlog nog tal van andere onderwerpen een grote rol spelen." http://www.bangersisters....onzaaijer/