Johann Sebastian Bach

Johann Sebastian Bach

gemaakt, gebroken, geprezen


Inleiding
Muziek, ik kan me geen leven voorstellen zonder. Zo ver je de geschiedenis erop na kunt trekken wordt er muziek gemaakt en geluisterd. Tot op de dag van vandaag gaat er geen minuut voorbij dat er niet ergens muziek te horen is. We zijn er bewust of onbewust veel mee bezig, maar minder vaak staan we stil bij de verschillende aspecten van muziek en bij hoe de muziek tot stand komt.
Als fervent Bach-fan kon ik de briljante musicus niet buiten dit onderzoek laten en omdat het onderwerp ‘muziek’ op zich te breed is voor een werkstuk als dit heb ik mij in het bijzonder toegespits op een van de meest bekende figuren uit de muziekgeschiedenis: Johann Sebastian Bach.
In tegenstelling tot nu werd zijn muziek tijdens Bachs leven helemaal niet zo erg gewaardeerd. Hoe komt dat? Wat heeft de tijd te maken met de verandering van waardering? En als de tijd er iets mee te maken heeft, waarom wordt die oude muziek dan juist nu zo gewaardeerd terwijl er vandaag de dag zoveel meer te kiezen is?

Graag neem ik u mee in de wereld van de muziek, het leven van Bach, zijn werken en de invloed daarvan. De hoofdvraag van dit onderzoek heb ik als volgt geformuleerd:

Hoofdvraag
\"Wat is de invloed van de tijd op de waardering van muziek?\"

Om tot een uiteindelijke conlusie te kunnen komen zullen eerst wat meer moeten weten over met wie en wat we te maken hebben. Daarom heb ik een aantal deelvragen geformuleerd die met name zullen gaan over Bach en zijn werk, en over de waardering van (zijn) muziek in het verleden en het heden.

Deelvragen
1. Wie was Johann Sebastian Bach en wat deed hij?
- zijn leven
- zijn werken
2. Waarom werd hij ondergewaardeerd?
- één en al ellende!(?)
- geen Michael Jackson
3. Wat voor positieve invloed heeft hij gehad in het verleden?
- Actie en reactie van componisten en musici na zijn dood
4. Wat is de invloed van Bach in het hier en nu?
- Antwoord op de hoofdvraag
- Samenvatting

Wie was Johann Sebastian Bach en wat deed hij? (1)
Bach had net als veel tijdgenoten een behoorlijk turbulent en ingewikkeld leven. Om met een understatement te beginnen: Bachs leven was niet bepaald saai. Meer over het leven van Bach en zijn werk volgt hieronder.

Zijn leven

Een doopplechtigheid in de Georgenkirche

Het was wellicht louter toeval dat Sebastian Nagel, de stadsblazer uit Gotha, op bezoek was bij zijn vriend Johann Ambrosius Bach, net toen die weer een zoontje had gekregen. We weten niet precies waarom Nagel vanuit Gotha naar Eisenach was gekomen, dat derde weekend van maart in het jaar 1685. Waarschijnlijk was het vanwege een optreden waarbij extra musici nodig waren. Het lag ook wel voor de hand dat de twee collega’s elkaar geregeld hielpen. Ze woonden immers slechts een kleine dertig kilometer van elkaar vandaan en konden bij bijzondere muzikale gelegenheden gemakelijk de handen ineenslaan. Nagel en Bach waren beiden \'Hausmann’, ofwel stadsmusicus, leider van het stedelijk muziekgezelschap en lid van de hofkapel, en zij hadden bij dergelijke uitvoeringen de leiding in handen.
Zo kwam het dat op de dag na zondag Oculi, vier weken voor Pasen, Sebastian Nagel en Ambrosius Bach elkaar troffen in de Georgenkirche, de belangrijkste kerk van Eisenach. Samen met Johann Georg Koch, houtvester van de plaatselijke graaf, schaarden zij zich rond het twee eeuwen oude doopvont. Dominee Johann Christoph Zerbst leidde de doopplechtigheid van het jonste kind van Ambrosius en zijn vrouw Maria Elisabeth. De baby was de zaterdag daarvoor, 21 maart, geboren en kreeg zijn eerste naam, Johann, van zijn vader. Als een van de twee peetvaders had Nagel de eer het jongetje boven het doopvont te mogen houden en het zijn tweede naam te geven: Sebastian.
Wolff, C. Johann Sebastian Bach, Utrecht 2000

Eisenach (1685 - 1695)

Johann Sebastian Bach werd geboren op 21 maart 1685 te Eisenach. Het gezin Bach bestond uit een vader, Johann Ambrosius Bach, 22 februari 1645 - 20 februari 1695, een moeder, Maria Elisabeth Bach, 24 februari 1644 - 1 mei 1694 en acht kinderen.

In oktober 1671 verhuisden Ambrosius en Elisabeth met Johann Christoph, toen vier maanden, naar Eisenach. Johann Rudolf, hun jongste zoontje, was na zes maanden al overleden. In Eisenach werden de andere zes kinderen geboren. Johann Sebastian groeide echter op met slechts drie broers en één zus, want ongeveer twee maanden na zijn geboorte overleed eerst Johannes Jonas, zijn broer van tien, en een jaar later Johanna Juditha, zijn zus van zes. Zijn oudste broer Johann Christoph zag hij
bijna nooit omdat hij in 1686 al was vertrokken om in Erfurt bij een musicus en vriend van de familie, Johann Pachelbel te gaan studeren. En toen Johann Sebastian zes was overleed zijn broer, Johann Balthasar op achtienjarige leeftijd. Vanaf zijn zesde woonde Sebastian dus in een uitgedund gezin: zijn ouders, één zus en één broer.
Thuis kreeg Sebastian vioolles van zijn vader, maar de zonen van Ambrosuis waren ook allemaal leerling van de Georgenschule. De school telde zes klassen. De eerste klas was de sexta (‘zesde’: de klassen gingen van 6 naar 1) en de laaste klas was de prima (‘eerste’: als laatste leerjaar). Elke klas (sexta, quinta, quarta, tertia, secunda, prima) duurde twee jaar en als je een diploma van de hoogste klas, de prima, had kon je toegang krijgen tot een universiteit. Waarschijnlijk heeft Johann Sebastian van zijn vijfde tot zijn zevende op de Duitste school in de Fleischgasse, de straat waar hij woonde, gezeten. Daarna ging hij naar de tweede klas, de quinta, van de Latijnse school. Dat hij de sexta mocht overslaan en meteen naar de tweede klas mocht, betekend dat hij op zijn achtste niet alleen kon lezen en schrijven, maar dat hij ook de andere vakken beheerste die in de eerste klas werden gegeven.
Toen Johann Sebastian net negen jaar was geworden ging hij naar de quarta van de Latijnse school in Eisenach, maar ongeveer drie weken na Pasen stierf zijn moeder op vijftig jarigeleeftijd. Nog geen jaar later stierf op 20 februari 1695 ook zijn vader. Op zijn negende werd Johann Sebastian dus wees. Na de dood van hun vader gingen Johann Jacob en Johann Sebastian bij hun veertien jaar oudere broer, Johann Christoph en zijn vrouw Johanna Dorothea Vonhoff in Ohrdruf wonen.

Ohrdruf (1695 - 1700)

Johann Sebastian ging in juli 1695 naar de Latijnse school in Ohrdruf. Daar mocht hij gelijk naar de tertia en vier jaar later ging hij naar de prima. Sebastian, veertien jaar oud en daarmee vier jaar jonger dan de gemiddelde klasgenoot, had binnen acht jaar tijd de quinta tot de prima doorlopen, een in de familie nog nooit vertoonde prestatie.
De belangrijkste rol in zijn muzikale ontwikkeling heeft waarschijnlijk zijn broer Johann Christoph in Ohrdruf gespeeld. Die nam zijn broertje niet alleen in huis, maar was ook zijn muzikale leermeester. Door zijn broer ging Sebastian zich ook pas echt op het orgel en de klavecimbel concentreren. Volgens biograaf Johann Nicolaus Forkel gaf Bach, wanneer hem gevraagd werd hoe hij zo’n hoog artikstiek niveau had bereikt, meestal als antwoord: “ijverig zijn was mijn plicht. Wie net zo ijverig is, zal net zo veel bereiken.” Hij legde totaal geen nadruk op het grote muzikale talent dat hij van nature had.

Lüneburg (1700-1703)

Op 15 maart 1700 vertrok Johann Sebastian, waarschijnlijk bij gebrek aan hospitia, met zijn schoolvriend Georg Erdmann naar Lüneburg. Daar konden ze danzij de helpende hand van de cantor van het lyceum in Orhdruf, Elias Herda, hun opleiding vervolgen aan de Michaelisschule. Ze kregen een beurs om als koorstudenten hun middelbare schoolopleiding af te maken. Het vertrek naar het ‘verre’ Lüneburg was voor Sebastian een gewaagde stap. Hij was de eerste van de Bachfamilie de Heimat, (de vertrouwde familie omgeving) verliet en deze keuze getuigt dan ook van zijn enorme onafhankelijkheid en zelfvertrouwen. Ook zijn nieuwsgierigheid naar de grote orgels van Noord-Duitsland waren doorslaggevend.
Toen Sebastian naar de Michaelisschule in Lüneburg vertrok, was hij muzikaal al heel goed. Hij had zich in Eisenach al meerdere instrumenten eigen gemaakt, vooral de viool, het instrument van zijn vader. Later zou hij geregeld viool en altviool spelen, en waarschijnlijk ook Cello. En uit het feit dat Sebastian in Lüneburg als koorstudent aan de Michaelisschule werd aangenomen, blijkt dat hij al een zeer ervaren koorzanger geweest moet zijn.

Bach zong al jaren in het koor van zijn vorige school en nu op zijn huidige school dus weer. Hij zong overigens niet alleen sopraanpartijen, want kort na aankomst op de Michaelisschule gebeurde het volgende:

Terwijl hij in het koor zong, hoorde men behalve de sopraantonen die hij moest zingen plots ook de tonen een octaaf lager; en dit zonder dat hij het wist of wilde. Hij behield deze nieuwe soort stem acht dagen lang, waarbij hij niet anders zingen of spreken kon dan in octaven. Daarna verloor hij het sopraanbereik en daarmee zijn mooie stem.
Bach, Carl Philpp Emanuel, Necrologie

Ondanks deze rare stembreuk bleef Bach lid van het mettenkoor, maar nu als bas.
Bach greep in Lüneburg alle mogelijkheden aan om op zijn lievelingsinstrumenten te spelen (klavier- en orgelinstrumenten) Ook kon Bach zijn kennis van orgels en orgelbouw vergroten. Die kans kreeg hij bijvoorbeeld toen in 1701 de ervaren en bereisde orgelbouwer Johann Balthasar Held in de Michaelisschule logeerde om het orgel van de school te reviseren en met een extra register uit te breiden.

Bach ontmoette mede dankzij zijn interesse voor orgels veel andere organisten. Eén van die organisten werd een belangrijk persoon voor Bach: Georg Böhm, organist van de Johanneskirch, de belangrijkste kerk in Lüneburg. Hij was de grootste klaviervirtuoos die Bach tot dan toe had ontmoet en is als ervaren organist en componist voor hem zeker een groot voorbeeld en mentor geweest. Voor Bach was Böhm de aangewezen persoon om hem te introduceren bij Reincken. Een gevierd orgelvirtuoos die veel indruk op Bach heeft gemaakt.

In het voorjaar van 1702 studeerde Sebastian af. Daarmee kwam er ook een einde aan zijn beurs en gratis kost en inwoning. Hij moest terug naar zijn geboortestreek waar een heel familienetwerk hem met open armen zouden opvangen. Na een korte tijd solliciteerde hij naar de post van organist in Sangerhausen, maar hij werd niet aangenomen.

Weimar en Arnstadt (1703-1707)

Lang zal Bachs teleurstelling over de vergeefse sollicitatie niet geduurd hebben, want in januari 1703 werd hij hofmusicus in Weimar aan het hof van hertog Johann Ernst van Saksen-Weimar. Zelf beschreef Bach zijn betrekking als Hoff Musicus, maar hij stond in de administratie te boek als Lackey Baach (lakei).
Niet lang daarna, op 13 juli 1703, vertrok hij naar Arnstadt om het nieuwe orgel van de Neue Kirche te keuren en in te wijden. Hij liet een prachtig stuk horen en maakte daarmee veel indruk. In ieder geval kreeg hij een riante financiële vergoeding voor zijn werk.

Dat Bach in Arnstadt veel indruk had gemaakt bleek toen hij een maand later tot organist van de Neue Kirche in Arnstadt werd benoemd. Ook voor deze functie werd Bach royaal betaald (hij verdiende ongeveer het dubbele van wat zijn opvolger zou krijgen).

In Arnstads ontstonden op een gegeven moment steeds meer problemen tussen Bach en de kerkenraad. Bach weigerde bijvoorbeeld regelmatig met het schoolkoor van zijn kerk te musiceren omdat hij hun niveau niet van voldoende kwaliteit vond. Dit leidde tot onder ander het conflict met de student Johann Heinrich Geysersbach die Bach op een avond, nadat hij tijdens een repetitie beledigende opmerkingen zou hebben gemaakt over Geysersbachs muzikale kwaliteiten, in het gezicht sloeg. Bach heeft zich verweerd en daardoor is een vechtpartij ontstaan. Nadat deze zaak onderzocht was, werd Bach gewaarschuwd toch maar met koor te musiceren en goed met de studenten op te gaan schieten.

In de winter van 1705-1706 kwam Bach opnieuw in aanvaring met het kerkbestuur. Hij had vier weken verlof genomen om naar Lübeck te gaan, maar bleef veel langer weg dan de overeengekomen vier weken en kwam pas na vier maanden (in februari 1706) terug in Arnstadt. Hij werd hiervoor berispt en tegelijkertijd werd hem meegedeeld dat zijn begeleiding op het orgel van de massaal gezongen kerkliederen ‘te ingewikkeld waren’ waardoor de gemeente in de war raakte, dat zijn voorspelen bij binnenkomst te lang waren en dat hij nog steeds weigerde om met het schoolkoor te musiceren. Bach reageerde op het verwijt dat zijn koraalzang-inleidingen te lang waren, door voortaan alleen veel te korte begeleidingen te vertolken; op de andere punten reageerde hij niet of met maanden vertraging.

Mühlhausen (1707-1708)

Op 1 juli 1707, werd Bach organist van de Blasiuskirche in Mühlhausen. Dat was een vooruitgang in vergelijking met Arnstadt. Mühlhausen was namelijk een veel grotere stad en de functie van organist in de Blasiuskirche stond in de stad in hoog aanzien. Bach kreeg een jaarsalaris van vijfentachtig florijnen (hetzelfde salaris als hij in Arnstadt kreeg, maar wel twintig florijnen meer dan dat van zijn voorganger, Johann Georg Ahle) en daarnaast een salaris in natura (brandhout, aanmaakhout en graan). Als tegenprestatie werd van Bach verwacht dat hij zich loyaal naar het stadsbestuur zou opstellen en dat hij “zich bereid zou tonen om de taken die van hem werden verwacht uit te voeren, zich met name oprecht en ijverig in zou zetten voor diensten op zondagen, feestdagen en andere heilige dagen en dat hij het orgel dat hem was toevertrouwd op zijn minst in goede conditie zou houden.”
In Mühlhausen ging Bach voor het eerst in zijn leven zelfstandig wonen. Op 17 oktober 1707 trouwde hij met zijn achternicht Maria Barbara Bach, dochter van de componist Johann Michael Bach.

Begin februari 1708 voerde Bach, ter ere gelegenheid van de verkiezing van het stadsbestuur van Mühlhausen, voor het eerst een cantate in zeer grote vocaal-instrumentale bezetting uit, Gott ist mein König BWV 71. Deze cantate werd rond 25 februari van dat jaar ook uitgegeven.

In juni 1708 vertrok Bach naar Weimar om het net gerestaureerde orgel van de hofkapel te keuren en in te wijden. Bach deed dit en zijn orgelspel viel bij de hertog Wilhelm Ernst van Saksen -Weimar zo in de smaak dat hij een aanbod kreeg om hoforganist te worden. Bach ging onmiddellijk akkoord met dit aanbod en tekende op 20 juni 1708 het contract. Vijf dagen later, op 25 juni 1708, diende hij in Mühlhausen zijn ontslag in.

Hoewel ze er in Mühlhausen niet blij mij waren dat Bach zo snel weer vertrok bleven er toch goede contacten. In de jaren erna heeft hij nog twee keer een cantate voor de verkiezing van het nieuwe stadsbestuur van Mühlhausen gecomponeerd en de uitvoeringen daarvan persoonlijk geleid. Daarnaast is in 1735 Bachs zoon Johann Gottfried Bernhard organist van de Marienkirche in Mühlhausen geworden. Toen deze auditie deed was Bach erbij en werd hij als eregast ontvangen. Ook heeft hij gratis het orgel geïnspecteerd.

Weimar (1708-1717)

In 1708 werd Bach hoforganist en kamermusicus in de hofkapel van hertog Wilhelm Ernst van Saksen -Weimar. Hij componeerde in deze negen jaar het grootste deel van zijn orgelwerken en werd ongeveer op de helft van zijn loopbaan in Weimar tot concertmeester van de hofkapel benoemd. Ook vond er in Weimar gezinsuitbreiding plaats. In december 1708 werd hun eerste kind, dochter Catharina Dorothea geboren. Daarna werden er nog vijf kinderen geboren: Wilhelm Friedemann in 1710, de tweeling Maria Sophia en Johann Christoph in 1713 (beiden overleden kort na de geboorte), Carl Philipp Emanuel in 1714 en Johann Gottfried Bernhard in 1715.

Door verschilldende conflicten binnen de hertogeijke familie, die erg veel invloed hadden op het leven aan het hof, wilde Bach op een gegeven moment graag ergens anders gaan werken. In de plaats Köthen kon Bach een plek krijgen, maar daar was hertog Wilhelm Ernst niet zo blij mee. Hij vond het een strafbaar feit dat Bach ontslag aanbood terwijl de hertog hem zo royaal betaalde. Daarom werd Bach voor een maand in de gevangenis gegooid. Een paar weken nadat hij uit de gevangenis kwam vertrok hij met zijn gezin naar Köthen.

Köthen (1717-1723)

In 1717 werd Bach hofkapelmeester aan het hof van de muziekliefhebber, prins Leopold van Anhalt -Köthen. Dit moet goed zijn geweest voor het zelfbeeld van Bach na de drama’s in Weimar, want hier kreeg hij de hoge functie die hij daar niet kreeg. Bovendien werd hij erg gewaardeerd door de prins die zelf zo van muziek hield. Ze waren zelfs goede vrienden. Dat blijkt onder andere uit het feit dat Bach een van zijn zoons naar hem vernoemde: Leopold Augustus, gedoopt op 17 november 1718. De prins werd ook peetvader van dit kind dat helaas op 28 september 1719 al werd begraven.

Bachs salaris was even hoog als dat van de hofmaarschalk, de op een na hoogste functionaris van het hof. Het was zijn taak om zich bezig te houden met wereldlijke muziek voor feesten en andere gelegenheden. Bach kreeg de leiding over een klein beroepsensemble met een zeer hoog niveau.

Twee keer reisde Bach met de prins naar Karlsbad. De tweede keer eindigde de reis zeer tragisch. Bij thuiskomst bleek Bachs vrouw Maria Barbara op zesendertigjarige leeftijd plosteling te zijn overleden en reeds te zijn begraven. Dit moet voor Bach een van de meest dramatische gebeurtenis uit zijn leven zijn geweest. Na een huwelijk van twaalfeneenhalf jaar bleef hij met vier jonge kinderen achter (drie van zijn kinderen had hij al in Weimar en Köthen moeten begraven).

Na een periode van diepe bedroefdheid trouwde de weduwnaar op 3 december 1721 met de zangeres Anna Magdalena Wilcke. Dit was een heel positieve wending voor het gezin en het werd dan ook groots gevierd, met dank aan de prins die overigens acht dagen later zelf ook trouwde. Bij Anna Magdalena kreeg Bach tussen 1723-1742 nog dertien kinderen: Christiana Sophia Henrietta in 1723 (tweede en laatste kind dat in Köthen werd geboren, stierf na drie jaar), Gottfried Heinrich in 1724, Christian Gottlieb in 1725 (stierf na drie jaar), Elisabeth Juliana Friederica in 1726, Ernestus Andreas in 1727 (stierf na een paar dagen), Regina Johanna in 1728 (stierf na vijf jaar), Christiana Benedicta in 1730 (stierf na een paar dagen), Christiana Dorothea in 1731 (stierf na een jaar), Johann Christoph Friedrich in 1732, Johann August Abraham in 1733 (stierf na een paar dagen), Johann Christian in 1735, Johanna Carolina in 1737 en Regina Susanna in 1742.

In Köthen schreef Bach vermoedelijk de beroemde Brandenburgse concerten. Ook gaf hij hier diverse muziekboeken en stukken uit die tevens als lesmateriaal voor zijn kinderen werden gebruikt.

Na verloop van tijd kreeg Bach ook in Köthen om verschillende redenen de wens naar een aanstelling ergens anders. De nieuwe vrouw van de prins zorgde er bijvoorbeeld voor dat de prins minder dol op Bachs muziek werd. Zij hield namelijk niet zo van zijn muziek. Ook moest er flink bezuinigd worden en was er dus minder geld voor bijvoorbeeld goede musici waar Bach mee werkte.

Op 11 augustus 1722 werd door het stadsbestuur van Leipzig Georg Philipp Telemann tot cantor benoemd. Hij bedankte echter, maar melde het wel aan Bach waarop deze solliciteerde naar de baan. Aanvankelijk wilde het stadsbestuur Bach helemaal niet benoemen, maar omdat ze niet veel keuze hadden en dankzij een lovende aanbevelingsbrief van prins Leopold waarin hij ook vermelde dat hij aan Bach eervol onstlag had verleend lieten ze hem toe. Bach en prins Leopold bleven vrienden tot aan de dood van laatstgenoemde in 1728.

Leipzig (1723-1750)

Leipzig, 29 mei 1723, Afgelopen zaterdag zijn hier omstreeks het middaguur vier wagens met huisraad uit Köthen aangekomen. Ze bleken het eigendom van de voormalige prinselijk kapelmeester uit Köthen, die nu in Leipzig de post van cantor figuralis komt vervullen. Hijzelf arriveerde met zijn gezin om twee uur in twee koetsen en betrok de onlangs gerenoveerde woning in de Thomasschule.
(stuk uit een Leipzigse krant) Wolff, C. Johann Sebastian Bach, Utrecht 2000

Op 13 mei 1723 werd de akte van aanstelling getekend en was Bach officieel cantor van de Thomaskirche, muzikaal leider van het koor, verantwoordelijk voor de muziek in de Thomaskirche en de Nikolaikirche en leraar aan de Thomasschule.
Helaas had Bach een ingewikkelde tijd in Leipzig. Zijn relatie met het stadsbestuur was slecht en men zag hem als een wat vreemde koppige oude man die met verouderde contrapuntische muziek bezig was. Zijn werk werd niet gewaardeerd en men zag hem slechts als organist in plaats van componist. En dat terwijl hij briljant veel componeerde in deze periode. Zo stelde hij zes triosonates samen die tot de beste orgelcomposities behoren, schreef hij ruim driehonderd canatates (tweehonderd overgebleven).

En hier gebeurde het dan: hier componeerde Bach de allom bekende en beroemde stukken als de Matthäus-Passion, de Johannes-Passion, het Weihnachtsoratorium, de Hohe Messe en het Magnificat.

Overlijden

Bach leed aan oudersdomsdiabetes en kreeg daardoor een oogziekte. In maart 1750 is Bach aan zijn ogen geopereerd en daarna in april nogmaals. Beide operatie mislukten echter, waardoor Bach uiteindelijk volledig blind werd. Hoewel Bach erg ziek was werkte hij toch keihard door om Die Kunst der Fuge te kunnen voltooien. Op 18 juli 1750 kon Bach plotseling weer zien, maar helaas niet voor lang. Op 20 juli kreeg hij een beroerte en dat heeft hij niet overleefd. Hij overleed tien dagen later, op 28 juli rond kwart over acht ’s avonds in Leipzig. Op 31 juli is hij begraven op het Johanneskerkhof te Leipzig.

Die Kunst der Fuge was op de dag van Bachs overlijden nog niet klaar. Om er voor te zorgen dat het gezin niet nog meer geldzorgen kreeg maakte Carl Philipp Emanuel het zo goed en zo snel mogelijk af.

Op 7 augustus 1750, ruim een week na de dood van de componist, kwam het stadsbestuur bij elkaar om een nieuwe cantor te kiezen. Bachs naam kwam haast niet aan de orde. Het enige wat werd gezegd, dat sloeg op Bach was het negatieve commentaar “De school heeft een muziekleraar nodig, geen dirigent” . Het is ongelofelijk hoe snel men Bach is vergeten in Leipzig. Bachs vrouw, Anna Magdalena, bleef met haar vijf kinderen en de vier kinderen van Maria Barbara alleen achter. Ze hadden nauwelijks geld en werden steeds armer. In 1752 was de erfenis al op en moest Anna Magdalena bedelen bij de gemeenteraad. Ze kreeg veertig daalders in ruil voor een aantal onverkochte exemplaren van Die Kunst der Fuge en van de zang- en instrumentale partijen van kerkelijke cantates van Bach. Samen met haar twee jongste dochters vond zij uiteindelijk onderdak bij vrienden. Anna Magdalena stierf op 27 februari 1760 op negenenvijftig jarige leeftijd.
Bronnen: boek Johann Sebastian Bach van C. Wolff, boek Johann Sebastian Bach van Hans Conrad Fischer, boek kroniek van de klassieke muziek van Alan Kendall en websites www.wikipedia.nl en www.bachhaus.de

Zijn werken
 Zoals omschreven in het bovenstaande heeft Johann Sebastian Bach gigantisch veel stukken gecomponeerd. Volgens de gegevens die we nu hebben zijn er in totaal 1128 composities te ordenen. Daarnaast zijn er nog heel veel werken die niet compleet zijn en een dikke stapel die vermoedelijk van Bach zijn. En dan te bedenken dat er in het verleden (helaas) ook nog eens heel veel stukken verloren zijn gegaan.
De composities van Bach zijn op een bepaalde manier geordend en worden aangeduid met BWV (Bach-Werke-Verzeichnis) en dan het nummer. De nummers werden in 1950 toegekend door Wolfgang Schmieder en op volgorde geplaatst in zijn catalogus ‘Thematisch-systematisches Verzeichnis der musikalischen Werke von Johann Sebastian Bach’. De BWV-nummers zijn ondertussen algemeen aanvaard en worden standaard gebruikt om de werken van Bach aan te duiden. De nummering van de werken is niet chronologisch, maar gesorteerd op soort: cantates, koralen, orgelwerken enz. Een laag BWV-nummer hoeft dus niet perse een vroeg werk van Bach te zijn.

De oorspronkelijke uitgaven van de catalogus is dus van Wolfgang Schmieder, maar omdat er wijzigingen in moesten worden aangebracht kwam er Het Bach-Compendium, samengesteld door de musicologen Hans-Joachim Schulze en Christoph Wolff. Daarin staat een nieuwe klassering van de nummers (thema’s uitgebreider).

Ik zou graag verder vertellen over al deze composities. Toch komt dat zowel de lengte als de variatie van het werkstuk niet ten goede. Daarom wil ik de lezer er bij deze op wijzen dat er op internet een compelete lijst van alle werken te vinden is. Mocht u geïnteresseerd zijn dan is het de moeite waard om deze lijsten eens te bekijken. Gebruikt u daarvoor de volgende links:
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Bach-Werke-Verzeichnis
• http://www.jsbach.org/bwvlist.html
Bronnen: www.wikipedia.nl, www.bachvereniging.nl, www.jsbach.org

Waarom werd hij ondergewaardeerd? (2)
Dat het werk van Bach ondergewaardeerd werd, is voor veel mensen niet onbekend. Vervolgens hoor je vaak clichés als: “hij had een zwaar en armlastig leven”. Toch heb ik mij, hoe meer ik me in alles verdiept heb, redelijk verbaasd over zijn carrière en welzijn. Bach heeft wel degelijk veel succes geboekt en vaak voldoende geld verdiend. Het is in ieder geval zeker dat hij meer aanzien had dan veel ‘gewone burgers’ in die tijd. Was het dan allemaal niet zo erg als het lijkt?

Eén en al ellende!(?)

Het is lastig een antwoord te geven op de vraag hoe mooi of triest Bachs leven was. Want, wat voor de één een mug is kan voor de ander een olifant zijn. Een opvatting hierover hangt wat mij betreft dus sterk af van onze persoonlijke visie op het leven met haar ups en downs. Toch probeer ik objectief te kijken naar wat we weten over Bachs leven en in te schatten hoe hij bepaalde gebeurtenissen ervaren moet hebben.
Het moge duidelijk zijn dat zijn leven in ieder geval niet van een leien dakje ging. Hij heeft hard moeten werken en ontzettend vaak moeten vechten voor zijn reputatie, zijn standpunten en het welzijn van zijn gezin. Aan de andere kant heeft hij ook heel gunstige periodes gekend. Als kind en jong volwassene heeft hij altijd kunnen studeren, terwijl dat zeker niet voor iedereen weggelegd was. Hij had een hoop ambities en dromen en heeft er vele kunnen waarmaken. Ook kreeg hij meestal een riant salaris en maakte hij vaak promotie. Bovendien zou je alleen al het feit dat hij zo briljant was als één van de meest positieve facetten van zijn leven kunnen zien.
Toch moeten we vooral niet vergeten of onderschatten door wat voor een diepe dalen hij is gegaan en hoeveel verliezen hij heeft geleden. Al vanaf zijn geboorte kreeg hij te maken met de dood. Als we alleen al kijken naar het aantal sterfgevallen in zijn naaste familie dan kunnen we het volgende optelsommetje maken: Als kind verloor Sebastian allebei zijn ouders, twee broers en een zus. Uiteindelijk heeft hij in zijn verdere leven al zijn broers en zussen overleefd. Later verloor Bach zijn eerste vrouw Maria Barbara en drie van de zeven kinderen die hij met haar kreeg. Met zijn tweede vrouw, Anna Magdalena kreeg hij nog dertien kinderen waarvan er maar liefst zeven stierven. In totaal verloor hij dus aan naaste familie eenentwintig personen. Het is niet voor te stellen hoe erg dat elke keer weer geweest moet zijn.

We kunnen concluderen dat zeker niet alles in zijn leven ellende was, maar als je o.a. tien keer een kind naar het graf moet brengen kan het haast niet anders dan dat je ernstig beschadigd bent. Al het verdriet dat hij met zich mee moest dragen wierp ongetwijfelt een schaduw op nieuwe gebeurtenissen, positief of negatief. Hij werd niet voor niets door veel mensen beschreven als een koppige en sobere en vooral sombere man.

Geen Michael Jackson
Johann Sebastian Bach was een briljant componist die in zijn leven stukken heeft gecomponeerd en uitgevoerd zoals niemand het nu nog zou kunnen. Ik kan me zo voorstellen dat Bach, wanneer hij anno 2012 nog zou leven en in een vol stadion zou hebben opgetreden, meer lof had ontvangen dan Michael Jackson, met alle respect, ooit heeft gehad. Soms vraag ik me af hoe het kan dat er in dit tijdperk over de hele wereld concertzalen vol doodstil en diep ontroerd naar zijn muziek luisteren terwijl er tijdens zijn leven soms nauwelijks aandacht voor zijn werk was. Op een bepaalde manier en door bepaalde mensen werd zijn werk enorm gewaardeerd, maar in vergelijking met hoe beroemd hij nu is, is dat een peulenschilletje. Had hij ooit kunnen bedenken dat er ruim twee-en-een-halve eeuw na zijn dood nog altijd miljoenen mensen zijn die genieten van zijn muziek? Ik denk het niet. Vaak lag Bach overhoop met stadsbesturen en kerkenraden die vonden dat hij zijn werk niet goed deed. Als hij dan af en toe wel in de smaak viel en veel indruk maakte dan was dat vaak maar voor een tijdje. Iedere keer als hij succes had gebeurde er wel iets waardoor hij in de problemen kwam of de grond in geboord werd. Natuurlijk waren er veel mensen die echt geïnteresseerd waren, maar slecht enkelen bleven hem altijd trouw. Als hij weer eens afscheid nam werd hij gauw vergeten of werd hem verweten dat hij geen verantwoordelijkheid toonde. En dat soms na negen jaar trouwe dienst en hard werken. Hij kreeg dus vaak stank voor dank en het toppunt daarvan is wel het gevangenschap in Weimar.

Het zou niet helemaal eerlijk zijn als we niet zouden erkennen dat Bach geen gemakkelijke man was. Het is zelfs niet onwaarschijnlijk dat hij u en mij af en toe ook op de zenuwen had gewerkt als hij weer eens dramde over de slechte kwaliteit van musici of instrumenten. Toch merk je wel dat Bach niet erg erkend werd in zijn commentaar. Het lijkt erop dat hij het lastig vond om iets duidelijk te krijgen zonder stampij te maken, maar dat hij het wel oprecht goed bedoelde. Je zou zijn gezeur over bijvoorbeeld die musici kunnen opvatten als eigenwijs of arrogant, maar ik denk te kunnen lezen in wat er over geschreven staat, dat Bach dit puur deed om niet tekort te doen aan de composities die voor hem zo kostbaar waren. De muziek was zijn passie, hij hield er met hart en ziel van en dus kon hij het niet verdragen als die op een bepaalde manier versimpeld of belachelijk gemaakt werd. Ik denk dat deze houding eerder getuigt van ultieme liefde voor de muziek dan van arrogantie, ook gezien het feit dat Bach verder juist een sobere en beleefde man was. Helemaal niet arrogant dus.
Maar, een antwoord op de vraag waarom zijn werk werd ondergewaardeerd hebben we nu nog niet. Als we kijken naar wat er zich heeft afgespeeld dan lijkt het het meest voor de hand liggend dat de vorsten, ambtenaren en andere werkgevers te druk waren met zichzelf en met hun eigen belang en welzijn, dat zij geen tijd hadden voor het ‘moeilijk doen’ van Bach. Dat zij het belangrijkste waren en niet de muziek was, zo als we allemaal wel weten, in die tijd de normaalste zaak van de wereld. Ze vonden het allang best dat Bach zorgde voor een goede reputatie en dat hij de kerkdiensten en feesten opluisterde met muziek. Juist vanwege de mentaliteit in die periode: iedereen luistert naar de vorst en hij is de belangrijkste, werd er niet veel aandacht geschonken aan Bachs streven naar perfectie en hadden ze geen oog voor wat behalve hen ook nog mooi, of misschien zelfs wel mooier kon zijn.

Ik besef dat het bovenstaande generaliserend en wellicht overdreven is omschreven. Er waren tenslotte ook mensen zoals prins Leopold. Maar wanneer we op zoek zijn naar een verklaring dan is dit volgens mij toch de meest logische. Bovendien is het heel goed mogelijk dat Bach het zelf wel zo extreem ervaren heeft. Ik kan mij zo voorstellen dat hij zich meer dan eens verdrietig heeft afgevraagd wanneer iemand zijn muziek eindelijk eens zou gaan begrijpen.

Wat voor positieve invloed heeft hij gehad in het verleden? (3)
Omdat we terug kunnen vinden dat Bach veel leerlingen had die later beroemde organisten e.d. zouden worden, weten we dat Bach veel invloed heeft gehad. Hoewel hij na zijn dood door veel mensen snel werd vergeten, is zijn invloed niet met hem begraven. Veel (nieuwe) componisten zagen kort, maar ook heel lang na zijn dood de ‘Meester Componist’ als hun grote voorbeeld en stukje bij beetje werd Bach een wereldberoemde held.

Actie en reactie van componisten en musici na zijn dood
 Veel comonisten, musici en anderen zijn dus na verloop van tijd gaan ontdekken hoe waardevol de muziek van Bach eigenlijk was. Het leek mij leuk om gewoon wat voorbeelden te noemen van bekende personen. Hier volgt een rijtje:
• Onder de eerste herondekkers zijn Joseph Haydn en Ludwig van Beethoven. Van hen weten we dat de Hohe Messe die, in de vorm van een handgeschreven kopie voor hen diende als hét leervoorbeeld.
• In 1829, voerde Felix Mendelssohn-Bartholdy de Matthäus Passion uit. Die uitvoering werd het begin van de erkenning van de grote waarde van Bachs werk.
• Tijdens een bezoek aan de Thomasschule in Leipzig hoorde Wolfgang Amadeus Mozart een motet-uitvoering (BWV 225) en zou hebben gezegd: Kijk, dit is nu iets waar men van kan leren! Nadat hij delen van het motet in handen had gekregen ging hij op de grond zitten met de koorpartijen om zich heen. Hij vergat de wereld en stond pas weer op toen hij alle stukken uitgebreid bestudeerd en in partituurvorm overgeschreven had.
• Beethoven oefende al als kind op Bachs Wohltemperierte Klavier en noemde Bach: Urvater der Harmonie (grondlegger van de harmonie).
• Bachs niewe reputatie werd mede mogelijk gemaakt door de biografie van Johann Nicolaus Forkel (uitgegeven in 1802)
• In 1850 werd de organisatie, het Bach Gesellschaft opgericht. Deze organisatie vervulde een belangrijke rol in de herwaardering van Bach door het publiceren van de bladmuziek. Ook Johannes Brahms werkte eraan mee.

Ook in de 20e eeuw zijn verschillende stukken van Bach herontdekt en kwam er meer en meer waardering voor. Sinds Bachs dood zijn er rond de driehonderd werken geschreven met Bach als bron. In 1950 tweehonderd jaar na zijn dood kreeg Bach officieel eerherstel toen zijn (vermoedelijke) stoffelijk overschot opnieuw werd begraven in de Thomaskirche.
Bronnen: boek: De kroniek van de klassieke muziek van Alan Kendall en website: www.wikipedia .nl

Wat is de invloed van Bach in het hier en nu? (4)

Oudste kinderkoor ter wereld bestaat 800 jaar
Laatste update: 22 maart 2012 09:45
AMSTERDAM – Het Duitse Thomanerchor viert dit jaar zijn achthonderdjarige bestaan. Daarmee is het kinderkoor, dat ooit aangevoerd werd door Johann Sebastian Bach, de oudste ter wereld.
Dat meldt de Britse krant The Guardian.
Het Thomanerchor is sinds zijn oprichting in 1212 continu actief geweest vanuit zijn standplaats Leipzig, al ging het meermalen bijna ten onder aan diverse oorlogen, de pest en het communistische regime ten tijde van de Koude Oorlog.

Het koor wordt vooral geassocieerd met de barokcomponist Johann Sebastian Bach, die tussen 1723 en 1750 koorleider was in Leipzig. Bach schreef veel cantates (zangstukken) voor het koor, in totaal circa driehonderd. Het jubileum van het Thomanerchor wordt gevierd met onder meer een documentaire.
Bron: www.nu.nl

Mark Rutte geniet van \'beroemde Leidse Matthäus-Passion\'
Gepubliceerd op 06 april 12, 13:29 Laatst bijgewerkt op 26 april 12, 09:30

LEIDEN - Minister President Mark Rutte genoot vrijdag van de Leidse uitvoering van de Matthäus-Passion. “Ik ben een groot liefhebber van deze muziek en het leek me nou aardig om in deze baan het ene jaar Naarden en het andere jaar een andere Passie te bezoeken. En Leiden is natuurlijk de andere beroemde uitvoering.\"
Rutte vindt het bezoek aan Leiden een welkome afwisseling met de vergaderingen in het Catshuis. \"En ik moet zeggen, ik mis ze niet, de collega\'s\", aldus Rutte. Naast de premier waren ook andere prominenten aanwezig, zoals Ivo Opstelten, Jolande Sap, Eelco Brinkman. Het concert was volledig uitverkocht.
Bron: www.leidschdagblad.nl

Lees de bovenstaande artikelen en vraag je af of Bach in deze tijd nog wel invloed heeft... Precies! En er wordt niet allleen naar zijn muziek geluisterd. Nog altijd worden er hele studies en onderzoeken gewijd aan de componist en staan muzieklessen voor klein en groot in het teken van zijn composities. Bachs werk wordt anno 2012 dus nog steeds vollop gewaardeerd. Niet voor niets bezoeken elk jaar miljoenen mensen over de hele wereld de Matthäus Passion om de eeuwige schoonheid daarvan de horen en het lijdensverhaal intens mee te maken.

Onlangs hoorde ik iemand zeggen toen het over Bach ging: “tjonge, die ouwe moest eens weten” Exact! Die ‘ouwe’ had dit moeten weten! Ik vind het wel triest als je bedenkt dat Bach inderdaad niet heeft geweten dat hij over de hele wereld bekend zou worden als briljant componist en dat er in april van het jaar 2012 ’s avonds laat in het plaatsje Houten iemand op een zolderkamertje achter haar laptop zou zitten om de laatste hand te leggen aan een profielwerkstuk over hém. Het lot van een kunstenaar!

Wat is de invloed van de tijd op de waardering van muziek? (5)

We zijn beland bij de beantwoording van de hoofdvraag. Een hoofdvraag bedenken is altijd best spannend. Je weet namelijk niet of je aan het einde van het onderzoek een antwoord kunt formuleren. En wat ga je er van maken als je geen conclusie hebt gevonden? Gelukkig kan ik aan het einde van dit onderzoek wel degelijk iets zeggen over de invloed van de tijd op de waardering van muziek.

Terugkijkend op het verslag zou je kunnen zeggen dat de grote verandering heeft plaatsgevonden na Bachs dood. Wordt de muziek dan spannender als je bedenkt dat de maker ervan er niet meer is? Ik denk het niet. Een eerste verklaring ligt volgens mij in de tijd zelf. Even kort door de bocht: als je nauwelijks vijftig jaar hebt om beroemd te worden (tijdens zijn leven), wordt je op dat moment waarschijnlijk minder beroemd dan wanneer er tweehonderdvijfitg over heen gaat. Een voorwaarde is dan wel dat je muziek dus ook tweehonderdvijftig jaar moet kunnen bestaan en daar is sublieme kwaliteit voor nodig. Een tweede verklaring ligt in het feit dat de mensen vroeger niet veel geld hadden (het was immers bijzonder dat Bach kon studeren en we zagen dat zijn vrouw na zijn dood net als vele anderen bedelaar werd). Het is begrijpelijk dat je, wanneer je straatarm door het leven gaat, niet of nauwelijks bezig bent met muziek. Als je enigzins kunt voorzien in de basisbehoeften van je gezin mag je al van geluk spreken. Geen muziek dus. Bovendien kwamen zij buiten de kerk niet in aanraking met de muziek omdat die exclusief voor het hof was. Zo bleef de muziek dus voornamelijk hangen binnen een relatief klein clubje van rijke vorsten en besturen die op hun beurt zichzelf belangrijker vonden (zie ‘Geen Micheal Jackson’) dan de muziek en dus geen werk maakten van de verspreiding ervan.

Vermoedelijk heeft de verkoop van verschillende composities ervoor gezorgd dat ook andere componisten Bachs werk in handen kregen en daarvan onder de indruk raakten. Componisten zoals Bach hadden veel connecties en het is dus niet onwaarschijnlijk dat zijn werk op die manier ook buiten Duitsland bestudeerd en uitgevoerd werden. En ja, ook moet je ‘geluk’ hebben met een Felix Mendelssohn die met zijn uitvoering van de Matthäus Passion een formidabele nieuwe doorstart voor Bachs werk maakte.

De tijd zorgde er dus voor dat steeds meer mensen hoorden van de muziek en geïnteresseerd raakten. Hoe verder de tijd vorderde hoe meer werken werden uitgegeven en uitgevoerd, met als gevolg dat het hoe langer hoe meer verspreid werd. En dan breekt er een tijd van welvaart aan. Een nieuwe tijd waarin ‘Edellieden’ net zo gewoon worden als ‘gewone burgers’ of andersom, en je een samenleving krijgt zoals wij die nu kennen. Een samenleving waarin de muziek voor iedereen toegankelijk is, een samenleving die onder de indruk is van grootheden uit het verleden en een samenleving die tijd en geld heeft om zich te verdiepen in, of in ieder geval te genieten van de muziek.

Conclusie: De tijd heeft het ons allemaal veel makkelijker is gemaakt! Kijk alleen al naar wat de techniek heeft betekend in dit proces. Geef een willekeurig iemand in de 18e eeuw een bekladderd partituur en het zal hem een worst wezen wat erop staat. Geef iemand in de 21e eeuw een CD met prachtige cantates en hij of zij wordt geraakt en blijft fan.

Het getuigt overigens wel van briljantie dat de tijd dus wel invloed heeft op de waardering (die neemt namelijk toe), maar dat diezelfde lange tijd én de verandering van muzikale smaak géén invloed hebben gehad op de houdbaarheid van de werken. Dat is toch erg uniek. Want, weet u nog precies uit het hoofd wat de hits van 1996 waren? Ik in ieder geval niet. Nee, de hits van 1996 ken ik niet meer, wel ken ik de hits van 1685 tot 1750 omdat zij zijn geschapen door de Urvater der Harmonie

Samenvatting
Johann Sebastian Bach (1685-1750) was een Duitse organist, componist, klavecinist, violist, muziekpedagoog en dirigent van barokmuziek. Hij wordt beschouwd als een van de grootste en invloedrijkste componisten uit de geschiedenis van de klassieke muziek. Zijn leven was al met al toch erg triest omdat hij vaak werd ondergewaardeerd en veel familie heeft verloren. De tijd, maar vooral de kwaliteit heeft er voor gezorgd dat zijn muziek nu nog steeds erg geliefd is. De waardering van muziek veranderd dus wel met de tijd, waarschijnlijk omdat het makkelijker wordt om het te ontdekken en te beluisteren.

Tot slot
Wat was ik blij dat ik eindelijk een werkstuk kon maken over Johann Sebastian Bach. Een paar maanden lang ‘moest’ ik mij verdiepen in mij idool zonder dat ik me schuldig hoefde te voelen omdat ik niet zou studeren. Ik ben voor straf naar het Weihnachtsoratorium en de Matthäus Passion geweest en genoot van ieder nieuw weetje. Heerlijk! Ik hoop dat u het als prettig heeft ervaren dit werkstuk te lezen en dat het u heeft geboeid.